Kontrakty werbalne I literalne

Istota I rodzaje kontraktów werbalnych. Stypulacja:

• Istota. Uczestnicy.

  • Ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany pytania i odpowiedzi między wierzycielem, a dłużnikiem.

  • Przyjmujący przyrzeczenie (stipulator) i składający (promissor)

  • Alteri stipulari nemo potest (oprócz alieni iuris) – „nikt nie może przyjmować przyrzeczenia stypulacyjnego dla drugiego”

  • Stypulacje post mortem (wyobrażenia o osobistym charakterze zobowiązania stymulacyjnego, świadczenia na rzecz swoich dziedziców lub obciążać tych dziedziców świadczeniem) dopuścił w pełni Justynian.

  • Mnożenie osób:

    • Adstipulator – wierzyciel uboczny, nie mógł działać na własną rękę.miał prawo przyjąć świadczenie od dłużnika z zobowiązania

    • Solutionis causa adiectus – uprawnienie do przyjęcia świadczenia od dłużnika np. bankier. Nie był jednak uprawniony do dochodzenia należności w procesie , ani do jej umorzenia.

    • Adpromissor – poręczyciel dłużnika za jego dług

• Forma:

  • Stypulacja ustna – bezpośrednia wymiana pytania i odpowiedzi (bez świadków i dokumentacji.) Wykluczenie głuchych i niemych. Najstarsza formuła – czy przyrzekasz dać? - przyrzekam – tylko dla obywateli. Inne – peregryni (język grecki). Konstytucja 472 – Leon – użycie dowolnych słów, ale ma być wspólny zamiar.

  • Stypulacja poświadczona na piśmie – było to często wzmianki czysto formalne i fikcyjne, dawne wymogi równoczesnej obecności stron i ustności aktu szły bowiem powoli w zapomnienie.

• Treść świadczenia:

• Przyrzeczenie zapłacenia określonej sumy pieniędzy.

• Dostarczenie rzeczy.

• Działanie lub zaniechanie.

• Ochrona procesowa:

• Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące, stricti iuris.

• Wierzyciel – za pomocą actio certae creditae (pieniądze), actio certae rei (rzeczy), actio ex stipulatu (świadczenia).

• Abstrakcyjny charakter stypulacji, jego skutki i przemiana:

• Zawierana ze względu na konkretną przyczynę – stypulacja kauzalna.

• Powództwa bez realnego pokrycia – exceptio doli, skuteczniejsze środki w konstytucjach cesarskich z II i III w:

  • Exceptio non numeratae pecuniae – zarzut z powodu nie wypłaconych pieniędzy.

  • Querela non numeratae pecuniae – skarga z powodu nie wypłaconych pieniędzy – środek ofensywny. Konkretne terminy.

• Prawo justyniańskie – wykazanie podstawy żądania.

• Funkcja:

• Stypulacje gwarancyjne

• Zobowiązania solidarne

• Ustanawianie odsetek i kary umownej.

• Obowiązki poręczyciela za cudzy dług.

• Zawiązywanie, umarzanie i zmiana węzłów obligacyjnych.

• Inne kontrakty werbalne:

• Dotis dictio – do V w. przyrzeczenie posagu

• Iusirandum liberti – zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia usług na rzecz patrona (przysięga sakralna) na podstawie tej przysięgi patron otrzymywał w razie potrzeby ochronę procesową - iudicium operarum.

Kontrakty literalne:

• Wpisy do ksiąg rachunkowych:

  • Powstanie nowych zobowiązań – nomina transcriptica – przeksięgowanie zobowiązań nie zrealizowanych:

    • Transcriptio a re in personam – wierzyciel, któremu należało się świadczenie wpisywał w swojej księdze fikcyjną wypłatę dłużnikowi, przekształcając należność w dług literalny.

    • Transcriptio a persona in personam – gdy dotychczasowy dłużnik podstawiał w swoje miejsce drugiego (udokumentowana wierzytelność, dla dłużnika – odroczenie terminu).

  • Nomina arcaria – istotnie udzielone pożyczki – potwierdzenie zobowiązań istniejących, nie stwarzały nowych zobowiązań

• Skrypty dłużne – peregryni – dłużnik wystawiał akt pisemny (chirographum), w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu – każda strona otrzymywała egzemplarz. Za Justyniana jeszcze , jeżeli ktoś stwierdził na piśmie istnienie długu bez realnego pokrycia i nie skorzystał w terminie 2 letnim z możliwością zakwestionowania własnego oświadczenia , był zobowiązany do wykonania owego fikcyjnego skryptu dłużnego

Kontrakty konsensualne

Kupno – sprzedaż (emptio – venditio):

• Rys historyczny:

  • Zamiana – permutatio

  • Sprzedaż gotówkowa – postać wymiany bezpośredniej. Jej formą prawną była mancypacja.

  • Sprzedaż kredytowa – odroczenie zapłaty (fides, stypulacja, kontrakt literalny). Odroczenie wydania rzeczy.

  • Kontrakt konsensualny – w zakresie procesu formułkowego, za pewne przy znacznym udziale pretora peregrynów.

• Pojęcie i sposób zawarcia kontraktu:

  • Osiągnięcia porozumienia co do ceny i rzeczy sprzedanej.

  • Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełnie według wymogów dobrej wiary

  • Kontrakt, w którym sprzedawca zobowiązywał się dostarczyć kupującemu umówioną rzecz, a kupujący zobowiązywał się zapłacić ustaloną cenę.

• Przedmiot - rzeczy dopuszczone do obrotu, albo jeszcze nie istniejące – spodziewane – charakter warunkowy. Możliwe też było bezwarunkowe kupno szansy majątkowej „nadziei”. Można było sprzedać rzecz cudzą, kupno rzeczy własnej nie wywierało skutków prawnych.

• Cena (pretium):

  • Musiała być ściśle oznaczona (powierzenie osobie trzeciej)

  • Oznaczona w „pieniądzach liczonych”

  • Rzeczywista, przedstawiać realną wartość ekonomiczną

  • Nie było pojęcia ceny słusznej, niedostępny był podstęp

  • 301 – Dioklecjan – taryfa cen maksymalnych na ważniejsze towary i usługi. Justynian – nadmierny uszczerbek (cena niższa od połowy rzeczywistej wartości nieruchomości)

• Porozumienie. Rola zadatku i pisma:

  • Zadatek (arra) – polegał na tym, że kupujący wręczał sprzedawcy przy zawarciu kontraktu wręczał sprzedawcy przy zawarciu kontraktu jakiś wartościowy przedmiot albo sumę pieniężną. dowód zawarcia kontraktu, przy wykonaniu podlegał zwrotowi, lub zaliczeniu na rzecz kupna (odstąpienie – przepadek, po stronie sprzedającego – zwrot + równowartość)

  • Forma pisemna – za Konstantyna W. – dokumentacja obowiązkowa; Justynian wprowadził rozróżnienie na tradycyjne kontrakty pisemne i „bez użycia pisma”. Wybór form należał do stron. Jeżeli strony decydowały się na formę pisemną , kontrakt obowiązywał dopiero od chwili definitywnego sporządzenia dokumentu.

• Zawarcie a wykonanie kontraktu - wykonanie po obydwu stronach (inny sposób – obopólne porozumienie). Jednostronne wycofanie – upoważnienie w umowie. Przy empatio - venditio jako kontrakcie dwustronnie zobowiązującym zupełnym obydwie strony były dłużnikami , a ich świadczenia były w zasadzie równoważne.

• Obowiązki sprzedawcy. Przeniesienie własności:

  • Sprzedawca – ponieważ miał korzyść z kontraktu , to odpowiadał omnis culpa i custodia, jeśli tę odpowiedzialność osobno przyjął.

  • Obowiązek Wydania rzeczy (facere)– przeniesienie na kupującego posiadania (spokojnego nie zakłóconego z zewnątrz).

  • Przeniesienie własności – przy res mancipi nawet bez umowy.

• Obowiązki kupującego [emptor]:

  • Zapłata ceny (dare)– przejście własności.

  • Odpowiadał za omnis culpa

  • Mógł popaść w zwłokę jako dłużnik i jako wierzyciel

• Niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy:

  • Rzecz sprzedana, ale nie wydana – ryzyko ponosi kupujący (rzeczy indywidualnie oznaczone, gatunkowo – odliczenie, odważenie, lub odmierzenie).

  • Warunek zawieszający – ryzyko ponosił sprzedawca.

• Ochrona procesowa:

  • Sprzedawca – actio venditi ( dochodził zapłaty ceny, także bez własnego świadczenia. Mógł objąć żądanie zwrotu nakładów koniecznych , poniesionych na rzecz po zawarciu koniecznych , poniesionych na rzecz po zawarciu kontraktu, skoro od tego momentu nie należały mu się korzyści - nakłady konieczne)

  • Kupujący – actio empti (do dochodzenia rzeczy kupionej , ewentualnie z przeniesieniem własności , jeżeli ta się umówiono lub jeżeli chodziło o res mancipi. )

  • Obydwa powództwa przysługiwały formalnie już od chwili zawarcia kontraktu , ale skuteczne były dopiero po spełnieniu się warunku lub po nadejściu terminu

  • Skuteczne po spełnieniu warunku, lub nadejściu terminu – gotowość spełnienia własnego świadczenia.

  • Nieuczciwy kontrahent który sprzedał i wydał rzecz bez przeniesienia własności , a później jako właściciel domagał się jej zwrotu , służył kupującemu osobny środek ochrony w postaci « «zarzutu rzeczy sprzedanej i wydanej – exceptio rei venditae et traditae.

• Rękojmia za wady prawne:

  • Wada prawna – ograniczone prawo rzeczowe:

  • Ewikcja – następowała, gdy osoba trzecia [sprzedawcą rzeczy obciążonej wadą, nabywcą, który ją kupił nie wiedząc o istnieniu wady, i osobą trzecią. Ta osoba trzecia nie uczestniczyła w sprzedaży , ale – z racji swego prawa rzeczowego , skutecznego przecież „wobec wszystkich ”- stanowiła potencjonalne zagrożenie dla nabywcy]. zrealizowała swoje prawo rzeczowe w procesie przeciw nabywcy i odebrała mu rzecz obciążoną wadą:

    • Mancypacja – pozwany powiadamiał o procesie sprzedawcę, mógł domagać się od niego podwójnej wysokości (actio auctoritatis).

    • Kupno konsensualne – stypulacje gwarancyjne (podwójna cena, utrzymanie rzeczy) – w prawie klasycznym – dodatek oczywisty.

    • Odpowiedzialność z tytułu ewikcji została włączona do kontraktu sprzedaży.

• Rękojmia za wady fizyczne – rzeczy oznaczone indywidualnie – wady ukryte – osobno ius civile i ius honorarium:

  • Actio de modo agri – zapłata podwójnej wartości brakującej powierzchni. Inne przypadki – stypulacja. Actio empti – odpowiedzialność zawiniona.

  • Edylowie kurulni – sprzedawca powinien znać rzecz sprzedawaną i ujawnić jej wady – nie tylko choroby niewolników, ale także pewne właściwości charakteru. Sprzedawca, który ich nie ujawnił odpowiadał za nie, niezależnie od tego, czy o nich wiedział:

    • Actio redhibitoria – odzyskanie ceny za zwrotem rzeczy( skuteczna w ciągu 6 miesięcy)

    • Actio quanti minoris – obniżenie ceny do rzeczywistej wartości nabytku (skuteczna w ciągu rok)

  • Justynian – rozciągał zasady odpowiedzialności według edyktu edylów na sprzedaży rzeczy . stosowano także actio empti. Miała ona charakter „wieczysty”

• Umowy dodatkowe – dodawane przy zawarciu kontraktu (np. jednostronne wycofanie):

  • In diem addictio – zastrzeżenie lepszej oferty. Strony ustalały termin, do którego sprzedawcy wolno będzie odstąpić od kontraktu i sprzedać rzecz osobie trzeciej, oferującej wyższą cenę.

  • Lex commissaria – zapłata ceny, lub jej części do konkretnego terminu. Jeżeli nie nastąpi zapłata – będzie uważało się, że kontrakt w ogóle nie doszedł do skutku. Był tym silniejszy środek nacisku na kupującego, że cząstkowa zapłata przechodziła na rzecz sprzedawcy.

  • Pactum displicentiae – sprzedaż na próbę. Kupujący mógł zastrzec , że do ustalonego terminu będzie odstąpić od kontraktu, jeżeli rzecz nie będzie mu się podobała.

  • Osobne klauzule umowne w celu kształtowania sytuacji niewolników.

NAJEM

Najem rzeczy. Najem usług. Najem dzieła:

• Warunki powstania i rozwoju - prawna forma korzystania z cudzych rzeczy i usług.

• Locatio conductio – konstrukcja, ochrona procesowa i treść:

  • Kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący zupełny.

  • Obie strony odpowiadały za omnis culpa. Oparte na zasadzie odpłatności.

  • Należność za korzystanie z cudzych rzeczy lub cudzych usług czynsz, wynagrodzenie – ustalana w pieniądzach.

  • Tymczasowe przesunięcia majątkowe (w przeciwieństwie do sprzedaży).

  • Oparte na dobrej wierze – actio locati i actio conducti.

• Locatio conductio rei: [ najem rzeczy]

• Wynajmujący zobowiązywał się wydać najemcy określoną rzecz do czasowego używania (ewentualnie z prawem do pobierania pożytków), a najemca zobowiązywał się do płacenia umówionego czynszu.

• W najem oddawano w Rzymie przede wszystkim rzeczy materialne, nieużywalne, rzeczy zużywalne – na pokaz. W prawie justyniańskim – najem rzeczy własnej.

• Zakres korzystania z rzeczy oddanych w locatio conductio wyznaczały najpierw naturalne właściwości. Jedne można było oddać do użytkowania, inne do używania i pobierania pożytków.

• Czynsz – także wtedy, gdy dzierżawca mógł korzystać, ale nie korzystał z własnej winy. W okresie dynastii Sewerów – żądanie obniżki czynszu. Colonia partiaria – czynsz dzierżawny w naturze, w proporcji do zbiorów.

• Umowy o najem rzeczy zawierano na czas z góry oznaczony (grunty – przeważnie 5 lat). Jeśli termin upłynął, a żadna ze stron się nie wycofała – kontrakt przedłużał się milcząco.

• Locator – wydzierżawiający / wynajmujący; niekoniecznie właściciel (podnajem) – ryzyko utraty lub uszkodzenia z powodu siły wyższej, prawo zastawu na rzeczach wynajmującego  interdykt „migracyjny”

• Conductor – najemca lub dzierżawca – najczęściej proletariusze  rzecz wynajętą czy wydzierżawioną otrzymywał w dzierżenie. Actio conductio – tylko odszkodowanie. Pożytki – przez percepcję.

• Służebności osobiste – polegały również na używaniu cudzych rzeczy, a ususfructus także na pobieraniu pożytków.

• Locatio conductio operarum:[najem pracy]

• Najemnik zobowiązywał się do wykonania dla pracodawcy określonych prac, a pracodawca do zapłacenia wynagrodzenia.

• Wąskie zastosowanie – wolni najemnicy.

• Wynagrodzenie nie tylko za pracę efektywnie wykonaną, także za czas gotowości. Nie należało się wynagrodzenie za przerwy niezależne od pracodawcy.

• Locatio conductio operis: [najem dzieła]

• Wykonawca zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego określone dzieło, a zamawiający do zapłacenia wynagrodzenia.

• Wykonawcy o wyższych kwalifikacjach.

• Zamawiający składał u wykonawcy materiał, lub osobę do obróbki.[dzięki temu odróżniano najem dzieła od sprzedaży]

• Wykonawca – omnis culpa i nieumiejętność, odpowiadał też za pomocników i podwykonawców i custodia. Ryzyko otrzymania zapłaty. osobiste wykonanie zamówienia nie było wymagane, chyba, że tak się wyraźnie umówiono.

• Prawo rodyjskie o zrzucie morskim - zasada podziału ryzyka przy zrzucie – proporcjonalnie pomiędzy właścicieli ładunków i przewoźnika.

• Funkcja i znaczenie – forma organizowania produkcji. Ostrze socjalne.

SPÓŁKA

Spółka (societas):

• Consortium – wspólnota spadkobierców – każdy z uczestników mógł dokonywać dyspozycji majątkowych ze skutkiem dla wszystkich. Consortium dawnego prawa było urządzeniem dostępnym tylko dla obywateli rzymskich. Jednak z czasem potrzebom odpowiadała nowa societas, powszechnie dostępny kontrakt iuris gentium, zawiązywany poprzez „gołe porozumienie. ”

• Konstrukcja, treść i rodzaje:

  • Związek dwóch lub więcej wspólników, którzy zobowiązali się dążyć do osiągnięcia wspólnych celów, z reguły zarobkowych, przy użyciu połączonych środków personalnych i rzeczowych.

  • Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełne

  • Cele spółki musiały być godziwe i dopuszczalne.

  • Połączenie całych majątków wspólników – udziały wyraźnie oznaczone.

  • Cele ograniczone np. do jednej transakcji.

• Zawiązanie i rozwiązanie:

• Zawiązanie – nieformalny, trwały konsens.

• Rozwiązanie – wycofanie się, śmierć wspólnika, capitis deminutio, gdyż to był rodzaj śmierci cywilnej, bankructwo wspólnika. Za Justyniana – spółka po śmierci jednego ze wspólników trwała nadal.

• Obowiązki i uprawnienia wspólników:

• Wniesienie umówionego wkładu (mogły być różne i nierówne). Majątek spółki – współwłasność wspólników w proporcji do wniesionych składów.

• Udział w zyskach i stratach (niedopuszczalna była lwia spółka).

• Ochrona procesowa:

• Rozliczenie ze spraw spółki – actio pro socio (infamia).

• Iudicia bonae fidei – dolus - podstęp, od Justyniana – culpa in concreto – że w sprawach spółki wspólnicy winni dokładać takiej samej staranności jak we własnych sprawach.

• Societas omnium bonorum – zasądzenie następowało z zachowaniem podstawowych środków utrzymania.

• Actio communi dividundo – zniesienie wspólnego majątku (bez infamii).

• Spółka a korporacja – korporacje nie prowadziły działalności zarobkowej, istniały bez względu na liczbę członków. Korporację reprezentował organ, spółkę – poszczególni wspólnicy. Spółka nie była osobą prawną.

• Funkcja i znaczenie – szersza i skuteczniejsza działalność gospodarcza. Wojny punickie – zaopatrzenie armii.

Zlecenie (mandatum):

• Początki – wojny punickie (rozszerzenie granic państwa).

• Konstrukcja i treść:

  • Przyjmujący zlecenie [mandatariusz] zobowiązywał się wobec dającego zlecenie do bezpłatnego wykonania określonych czynności.

  • Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełnie.

  • Usługi rozmaitego rodzaju np. zarząd całego majątku, prowadzenie procesu, przyjęcie poręczenia za dług, prace wyzwolone i fizyczne  jasno określone, nie mogły być sprzeczne z prawem i dobrymi obyczajami.

  • Mandat miał służyć przede wszystkim własnym interesom mandara.

  • Zlecenie ze skutkiem po śmierci mandanta – Justynian, mandat w interesie osoby trzeciej, w interesie mandatariusza – rada.

  • Wymóg bezpłatności – niedopuszczalne dochodzenie zapłaty. „zlecenie nie istnieje , jeżeli nie jest bezpłatne , albowiem wywodzi swój początek z powinności moralnej i z przyjaźni”

• Zawiązanie i rozwiązanie:

• Zawiązanie – osiągnięcie konsensu, rozpoczęcie realizacji. Jego przyjęcie nie było obowiązkiem prawnym.

• Rozwiązanie – wykonanie zlecenia, śmierć (rozliczenie ze spadkobiercami).

• Wycofanie – przed przystąpieniem do wykonania, mandatariusz – gdy nie utrudniał sytuacji mandanta.

• Obowiązki stron:

• Mandatariusz – nie przekraczanie granic mandatu. Wykonanie dokładne mandatu

• Mandant – zwrot wydatków, za straty spowodowane siła wyższą nie odpowiadał. zwolnienie mandatariusza z przyjętych przez niego zobowiązań wobec osób postronnych i na zwróceniu mu poniesionych przy wykonaniu wydatków

• Ochrona procesowa:

• Bonae fidei iudicia

• Mandant – actio mandati (wykonanie zlecenia, obrachunku i wydania tego wszystkiego , co mandatariusz dla niego otrzymał)actio mandati pociągało za sobą infamię. Odpowiadał za dolus, od Justyniana – culpa levis.

• Mandatariusz – contrarium mandati iudicium (o zwolnienie go z zaciągniętych zobowiązań, zwrot wydatków związanych z wykonaniem zlecenia)

• Zlecenie kredytowe - mandator zlecał mandatariuszowi, ażeby udzielił kredytu osobie trzeciej. Nieformalne porozumienie, poręczenie – odwołalne do chwili udzielenia kredytu.

• Zlecenie a pełnomocnictwo – wewnętrzne stosunki – mandatariusz występował na zewnątrz we własnym imieniu.

• Funkcja i znaczenie – możliwość działania za pośrednictwem innych osób (wpływy, pokrewieństwo, przyjaźń).

Kontrakty nienazwane. Kontrakt estymatoryjny:

• Nowe potrzeby:

  • Kontrakty nazwane – podstawowe stosunki ekonomiczne

  • III – załamanie systemu gospodarki towarowo – pieniężnej.

  • Dominat – powrót do prostych form gospodarki.

  • Prawo justyniańskie – nowa kategoria kontraktów.

• Konstrukcja i treść:

• Jedna ze stron musiała spełnić swoje świadczenie – zawiązanie węzła obligacyjnego.

• Dare, facere – wymiana rzeczy, lub usług:

  • Do ut des – „daję, ażebyś dał” przeniesienie własności rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy (zamiana)

  • Do ut facias – „daję , ażebyś uczynił” rzecz w zamian za usługę.

  • Facio ut des – „czynię , ażebyś dał ”wykonanie usługi w zamian za rzecz.

  • Facio ut facias – „czynię , ażebyś uczynił” usługa za usługę.

• Brak osobnej ochrony procesowej

• Kontrakt estymatoryjny:

• Jedna strona oddawała drugiej do sprzedaży rzecz oszacowaną, odbiorca zobowiązywał się albo zapłacić sumę wynikająca z oszacowania, albo zwrócić rzecz.

• Actio praescriptis verbis

• Zamiana – dwie osoby wymieniają bezpośrednio jedną rzecz na inną rzecz. Realny sposób zawarcia, kredytowy charakter po jednej stronie, wymóg przeniesienia własności po obu stronach.

• Ugoda – jedna stron rezygnowała z prowadzenia wątpliwego procesu w zamian za przyrzeczenie ustępstwa z drugiej strony (likwidowanie sporów w zarodku).

• Ochrona procesowa:

• Umowy nietypowe, nie mieszczące się w ramach kontraktów nazwanych, Prawo klasyczne – actiones in factum (ochrona doraźna). Kontrakt estymatoryjny – actio de aestimato [generalna zapowiedź ochrony procesowej] . Brak świadczenia wzajemnego – za pomocą odpowiedniej condictio.

• Prawo poklasyczne – actio praescriptis verbis (wypełnienie świadczenia wzajemnego) – oparty na dobrej wierze (wyrównanie strat). Condictio – zwrot świadczenia własnego (wierzyciel miał prawo wyboru).

• Funkcja i znaczenie – dowolna umowa poparta jednostronnym spełnieniem świadczenia, powoduje powstanie zaskarżalnego zobowiązania.

Pacta i ich rodzaje:

• Kontrakty a pacta – pacta – umowy, nie będące kontraktami (kontrakt – stypulacja). Umowy nieformalne, solo consensu, pozbawione ochrony procesowej.

• Pacta nuda – pacta vestita:

• Wykonywane w oparciu o rzymską wierność przyrzeczeniom.

• Pretorowie udzielali ochrony procesowej o charakterze ofensywnym (actiones) i defensywnym (ekscepcje).

• Pacta nuda dawały podstawę tylko do ekscepcji w przeciwieństwie do umów „ubranych”. „z gołego pac tum, pomiędzy obywatelami rzymskimi nie powstaje powództwo”

Pacta adiecta:

• Przy zawarciu kontraktu treść pactum mogła zwiększać i zmniejszać zakres obowiązków dłużnika.

• Pacta dodane w pewnym odstępie czasu – tylko zmniejszać

• Wspólne dzieło pretorów, jurysprudencji i cesarzy.

Pacta praetoria:

• Nieformalne umowy uznane i chronione według prawa pretorskiego.

• Sankcjonowały umowy, w których przyrzeczenie składała tylko jedna strona:

  • Pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi – prywatne rozstrzygnięcie sporu przez przysięgę (kandydat na powoda przysięgał, że nie wytoczy procesu, jeśli przeciwnik stwierdzi przysięga nieistnienie długu, kandydat na pozwanego, że zapłaci należność, jeśli przeciwnik stwierdzi jej istnienie) – ochrona przez exceptio iurisiurandi lub actio de iureiurendo.

  • Constitutum debiti – przyrzeczenie wypełnienia w określonym terminie zobowiązania już istniejącego  actio de pecunia constituta (stypulacja – odpowiedzialność zaostrzona). Dług własny – przedłużanie terminów, cudzy – umacnianie zobowiązań.

  • Recepta – zobowiązanie gwarancyjne przyjmowane tylko przez jednego z uczestników porozumienia:

    • Receptum argentarii – gwarancja bankiera spłacenia cudzych długów  actio receptica (Justynian – połączenie z constitutum debiti).

    • Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum – właściciel statku, gospody, czy stajni zajezdnej odpowiadał za rozmyślną lub zawinioną utratę lub uszkodzenie rzeczy klientów. Przedsiębiorców pomawiano o niegodziwość  zobowiązania gwarancyjne tej treści, że rzeczy klientów pozostaną nietknięte  actio de recepto (custodia).

Pacta legitima:

• Ochrona w oparciu o indywidualne decyzje cesarzy (dominat).

• Condictio ex lege (stricti iuris):

  • Kompromis – umowa stron o poddanie ich sporu pod rozstrzygnięcie prywatnego arbitra (przysięga, lub stypulacje karne)  receptum arbitri (pretorskie środki nacisku).

  • Nieformalne przyrzeczenie posagu

  • Nieformalne przyrzeczenie darowizny.

• Darowizna (donatio):

• Pojęcie i sposoby dokonania:

  • Jednostronne przesunięcie majątkowe – dwustronna czynność prawna (konieczne jest przyjęcie darowizny).

  • Mancypacja, in iure cessio, tradycja, zwolnienie dłużnika ze zobowiązania.

• Ograniczenia:

• Zakaz darowizn między małżonkami.

• 204 p.n.e. – lex Cincia de donis et muneribus – zabraniał darowizn większych na rzecz obcych osób (lex imperfecta).

• Cesarstwo – darowizna na cele pobożne.

• Wymóg rejestracji większych darowizn a aktach publicznych – insinuatio.

• Darowizna w prawie justyniańskim:

• 531 – nieformalna umowa darowizny zobowiązuje do wydania rzeczy darowanej obdarowanemu.

• Insynuacja – ponad 500 solidów.

• Uregulowano sprawę odwołania darowizny, darowizny między małżonkami, z poleceniem, warunkowe i terminowe, na wypadek śmierci.

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gesto):

• Początki – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (załatwianie spraw nieobecnych i zmarłych).

• Zawiązanie węzła obligacyjnego. Konstrukcja i treść:

• Podjęcie czynności przez jedną osobę, bez porozumienia stron (bezpłatne).

• Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące, niezupełne.

• Czynności gestora dotyczyły spraw nie wynikających z jego obowiązków.

  • Obowiązki stron:

• Gestor – doprowadzenie sprawy do końca, złożenie rozliczenia, wydanie korzyści, najwyższa staranność.

• Zainteresowany – zwrot wydatków, zwolnienie ze zobowiązań wobec osób postronnych (czynności rozpoczęte przynajmniej w sposób użyteczny)

• Ochrona procesowa:

• Oparte na dobrej wierze.

• Dominus negotii – actio negotiorum gestorum directa.

• Gestor - actio negotiorum gestorum contraria (zwrot wydatków), actio funeraria.

• Funkcja i znaczenie – solidarność ludzi majętnych, utrzymanie w ryzach niewolników.

Bezpodstawne wzbogacenie:

• Problem bezpodstawnego wzbogacenia – condictiones – jak gdyby pożyczki niezamierzone (powództwa prawa ścisłego).

• Condictio indebiti - nienależne świadczenie – omyłkowe zapłaty długów nieistniejących. Condictio była skuteczna, gdy:

• Nastąpiło przesunięcie majątkowe

• Rzekomy dług nie istniał, nawet jako zobowiązanie naturalne.

• Strony były błędnie przekonane o istnieniu długu.

• Condictio ob rem dati – dochodzenie zwrotu rzeczy, którą oddano na własność, na podstawie umowy o świadczenie wzajemne, jeśli kontrahent nie dotrzymał przyrzeczenia (w prawie poklasycznym – facere  condictio causa data causa non secuta).

• Condictio ob turpem vel iniustam causam – zwrot świadczenia dokonanego dla osiągnięcia celu niemoralnego (gdy niemoralne było przyjęcie świadczenia).

• Condictio sine causa – żądanie zwrotu wzbogacenia uzyskanego „bez przyczyny” – przypadki nietypowe.

• Funkcja i znaczenie – słuszność przesunięć majątkowych.

• Inne zobowiązania jak gdyby z kontaktu:

• Zobowiązania z tytułu opieki.

• Pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólnoty majątkowej – commutio.

• Spadkobiercy wobec legatariuszy.

Przestępstwa prawa prywatnego:

• Przestępstwa publiczne i prywatne:

  • Przestępstwa publiczne – godziły w interesy ogółu (śmierć, wygnanie, grzywny)

  • Delikty prywatne – przeciw interesom jednostkowym, majątkowym i osobistym (poszkodowani, w dominacie – państwo).

• Odpowiedzialność sprawcy deliktu prywatnego – odpowiedzialność zindywidualizowana – zemsta prywatna  kara prywatna (poena) – funkcja odszkodowawcza.

• Procesowa ochrona poszkodowanego - powództwa karne, odszkodowawcze i mieszane. Powództwa karne:

• Przeciw samemu sprawcy, dziedziczne dopiero po litis contestatio.

• Szkoda majątkowa – także spadkobiercy poszkodowanego.

• Osoba fizyczna – nie miało tu znaczenia capitis deminutio, podległość władzy, niewola.

• Powództwa karne – kumulatywne. Mieszane – nie dopuszczały kumulacji. Osobisty charakter, surowe sankcje, kary pieniężne.

• Systematyka zobowiązań z deliktu – kazuistyka.

• Prawo cywilne: furtum, rapina, damnum iniuria datum, iniuria.

• Prawo pretorskie: metus, dolus, fraus creditorum, servi corruptio.

• Funkcja i znaczenie – ochrona osobistych i majątkowych interesów klasy panującej.

Kradzież (furtum):

• Pojęcie:

• Umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści, i to bądź rzeczy samej, bądź jej używania lub posiadania.

• Zabór w celu przywłaszczenia, lub samo przywłaszczenie.

• Złodziejem był także fałszywy wierzyciel, poplecznik i paser (pomocnicy i podżegacze).

• Rozmyślne działanie wbrew woli właściciela i chęć zysku.

• Przedmiotem – rzeczy ruchome, osoby.

• Kradzież rzeczy własnej – gdy właściciel zabierał rzecz samowolnie uprawnionemu posiadaczowi.

• Kradzież pomiędzy małżonkami – rzeczy zabrane (actio rerum amotarum).

• Furtum manifestum i nec manifestum:

• Fur manifestus – złodziej przyłapany na gorącym uczynku, w trakcie odnoszenia łupu. Znalezienie rzeczy u sprawcy. Kradzież w nocy, lub z bronią w ręku – możliwość zabicia na miejscu.

• Magistratura – człowieka wolnego przysądzano poszkodowanemu jako niewolnika, niewolnika strącano ze Skały Tarpejskiej – rózgi. Niedojrzały sprawca – chłosta, wyrównanie szkody.

• Pretor – furtum manifestum – poczwórna wysokość rzeczy skradzionej, nec manifestum – podwójna.

• Procesowa ochrona poszkodowanego:

• Powództwa penalne – odpowiedzialność kumulatywna.

• Actio furti – każdy, kto ponosi odpowiedzialność z tytułu custodia.

• Zasądzenie, a nawet ugoda  infamia.

• Odszkodowawczy charakter miał obowiązek zwrotu rzeczy skradzionej – rei vindicatio, actio Publiciana oraz condictio furtiva ( nawet gdy rzecz nie znajdowała się u złodzieja, lub zaginęła)

• Znaczenie – korzystne dla ludzi zamożnych. Cesarstwo – środki prawa publicznego w przypadku kradzieży bydła i koni, kradzieży w łaźniach i rzeczy należących do nieobjętego jeszcze spadku.

Rabunek (rapina):

• Kradzież gwałtowna, dokonana połączonymi siłami uzbrojonej bandy.

• Poczwórna wartość rzeczy zrabowanych, a ciągu roku, potem – pojedyncza.

• Także – pożar, zawalenie budynku, awaria morska.

• Actio vi bonorum raptorum (charakter mieszany od Justyniana) – infamia w przypadku zasądzenia, lub ugody.

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniuria datum):

• Lex Aquilia – 286 – ochrona plebejuszy:

  • Zabicie niewolnika lub zwierzęcia stadnego – najwyższa wartość w ciągu ostatniego roku.

  • Zranienie niewolnika, zwierzęcia stadnego, lub innego – 30 dni.

• Rozszerzenie zastosowania ustawy:

• Bardziej elastyczne pojmowanie związku przyczynowego.

• Sposób działania sprawcy – działanie pozytywne, lub zaniechanie.

• Nie obiektywna bezprawność, lecz subiektywna wina sprawcy – nieumiejętność, niedbalstwo.

• Uelastycznienie stawki należności np. spadek.

• Podmiotowy i przedmiotowy krąg zastosowania ustawy.

• Procesowa ochrona poszkodowanego – actio legis Aquiliae – charakter karny (przy zaprzeczeniu – infitiatio  duplum)

• Funkcja i znaczenie – interesy majątkowe klasy posiadającej. Formowanie pojęcia związku przyczynowego, winy i odszkodowania.

Zniewaga (iniuria):

• Pojęcie – bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego (fizycznej, godności i dobrego imienia), także osób alieni iuris.

• Stan według Ustawy XII tablic:

  • Ciężkie i trwałe okaleczenie – talion lub odwet.

  • Złamanie kości - 300 asów (człowiek wolny), 150 asów (niewolnik)

  • Naruszenia cielesne bez trwałych śladów – 25 asów.

• Reformy pretorskie:

• Actio iniuriarum aestiminatoria – pretor dopuszczał poszkodowanego do oszacowania zniewagi – sędzia mógł tę kwotę obniżyć. W przypadku ciężkiej zniewagi – sam pretor dokonywał oszacowania i sędzia nie śmiał obniżyć kwoty. Zasądzenie i ugoda  infamia. Charakter osobisty.

• Powód – 1/10, jeśli nie doprowadził do zasądzenia.

• Funkcja i znaczenie – osobista nietykalność, likwidowanie konfliktów.

Przestępstwa prawa pretorskiego:

• Dolus:

• Rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej innej osobie poprzez podstępne wprowadzenie jej w błąd – oszustwo.

• Actio doli – charakter penalny  infamia (w ciągu roku i subsydiarnie, actio arbitraria, niedopuszczalna przeciw niektórym osobom).

• Metus:

• Bezprawne przymuszenie innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej.

• Actio quod metus causa (charakter penalny, actio arbitraria, przeciw każdej osobie, która uzyskała korzyść, quadruplum w ciągu roku).

• Działanie na szkodę wierzycieli:

• Czynności fraudacyjne – dokonywane z osobami postronnymi (często fikcyjne).

• I w. p.n.e. – restitutio in integrum i interdictum fraudatorium. Lex Aelia Sentia.

• Actio Pauliana – roczny termin, osoby, korzystające z czynności fraudacyjnych  zwrot dokonanego umniejszenia.

• „Gorszenie niewolnika”:

• Osoby postronne – podsycanie w niewolnikach tendencji do zbiegostwa, oporu.

• Actio servi corrupti – podwójna wartość poniesionej szkody, powództwo karne, charakter wieczysty.

Zobowiązania jak gdyby z deliktów (quasi ex delicto):

• Pochodzenie i charakterystyka:

  • Uformowane w prawie justyniańskim

  • Odpowiedzialność materialna o charakterze penalnym.

• Odpowiedzialność sędziego – sędzia, prowadzący proces niewłaściwe odpowiadał za szkodę wobec osoby pokrzywdzonej, nawet gdyby dział

• Wyrzucenie lub wylanie z budynku:

• Actio de deiectis vel effusis przeciw osobie zajmującej pomieszczenie, z którego działał sprawca. Powództwo popularne. Śmierć człowieka wolnego – 50 aurei, zniszczenie rzeczy – duplum.

• Zagrożenie bezpieczeństwa ruchu – actio de positio aut suspenso – przeciw osobom, które umieszczały, lub zawieszały coś, co mogło zaszkodzić przechodniom – 10 000 sesterców na rzecz jakiegokolwiek obywatela  samo stworzenie zagrożenia.

• Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych za szkody wyrządzone klientom przez personel – duplum.

Zobowiązania zaciągnięte przez osoby alieni iuris. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta.

• Zobowiązania z kontraktu i quasi – kontraktu:

  • Odpowiedzialność zwierzchnika familijnego – wyzyskanie możliwości zarobkowych przy pomocy osób alieni iuris.

  • Actiones adiecticiae qualitatis – powództwa prawa pretorskiego, które umożliwiały dochodzenie zobowiązań, zaciągniętych przez osoby alieni iuris od ich zwierzchników familijnych (formułki ze zmianą podmiotów).

  • Actio de peculio – powództwo przeciw zwierzchnikowi ograniczone do wartości peculium  kolejność zgłoszeń (przywilej dedukcji – najpierw własne wierzytelności wobec prowadzącego peculium) – zobowiązania naturalne.

  • Actio de in rem verso – w przypadku kontraktu z osobą postronną z korzyścią dla zwierzchnika  osoba ta mogła dochodzić należności wprost od niego.

  • Actio tributoria – jeżeli cele handlowe przewyższały wartość peculium zwierzchnik musiał uwzględnić wszystkich wierzycieli i rozdzielić peculium proporcjonalnie do poszczególnych wierzytelności (nieprawidłowość – dopłata).

  • Actio quod iussu – dochodzenie kredytu udzielonego w granicach upoważnienia zwierzchnika od niego samego.

  • Actio exercitoria – za zobowiązania zaciągnięte przez kapitana w związku z żeglugą i prowadzoną działalnością zarobkową odpowiadał właściciel statku w pełnej wysokości.

  • Actio istititoria – za zobowiązania zaciągnięte przez zarządcę placówki zarobkowej odpowiadał przedsiębiorca.

  • Funkcja i znaczenie – kredyt dla osób alieni iuris – lepsza eksploatacja.

• Zobowiązania z deliktów – odpowiedzialność noksalna:

  • Delikty popełnione za wiedzą, lub na zlecenie zwierzchnika odpowiadał on sam.

  • Zwierzchnik mógł zapłacić należności z tytułu deliktu, lub wydać sprawce poszkodowanemu  mancypacja.

  • Odpowiedzialność postępowała za głową sprawcy – sprzedaż niewolników (wada).

  • Prawo klasyczne – nie stosowano jej do córek. Justynian – tylko niewolnicy.

• Szkody wyrządzone przez zwierzęta

  • Actio de pauperie – właściciel zwierzęcia odpowiadał tylko wtedy, gdy wyrządziło szkodę w sposób przeciwny swojej naturze – ograniczenie do wartości.

  • Edylowie kurulni – zakaz utrzymywania w pobliżu dróg  powództwo karne – pojedyncza, lub podwójna wartość wyrządzonej szkody.

Umocnienie zobowiązań. Poręczenie stypulacyjne:

• Sposoby: zastaw, kara umowna, wręczenie zadatku, ponowne przyrzeczenie zapłaty długu własnego, poręczenie za dług cudzy, poręczenie stymulacyjne.

• Poręczenie stymulacyjne (adpromissio):

  • Przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług poprzez stypulację dokonaną między wierzycielem, a poręczycielem.

  • Forma i rodzaje – pytanie i odpowiedź:

    • Sponsio – dostępna dla obywateli.

    • Fidepromisso – także dla peregrynów. Obie zabezpieczały tylko długi zaciągnięte w formie stypulacji, nie przechodziły na dziedziców poręczycieli i wygasały po upływie dwóch lat.

    • Fideiussio – powszechnie dostępna, utrzymana przez Justyniana.

  • Akcesoryjny charakter poręczenia – dodatkowy, zależny od zobowiązania dłużnika.

  • Odpowiedzialność współporęczycieli – od Hadriana – równomierny ciężar odpowiedzialności (beneficium divisionis).

  • Posiłkowy charakter – w razie zwłoki – możliwość poszukiwania zaspokojenia wprost od poręczycieli (litis contestatio). 535 (Nov. 4) – beneficium excussionis – żądanie od wierzyciela, by najpierw próbował procesu wobec dłużnika głównego.

  • Prawo regresu – sponsio – duplum. Fideiussio – osobna podstawa prawna. Justynian – beneficium cedendarum actionum – poręczyciel mógł uzależnić zapłatę długu do rąk wierzyciela od odstąpienia mu jego actiones przeciw dłużnikowi.

• Intercesja – przyjęcie odpowiedzialności za dług cudzy. Przed ryzykiem ponoszenia odpowiedzialności majątkowej starał się ustawodawca ochronić kobiety, a zwłaszcza mężatki (46 – SC Velleianum – uchylenie się od skutków własnych aktów intercesyjnych, od Justyniana – nieważne).

Zmiana podmiotów zobowiązania:

• Namiastka cesji – przeniesienie wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną.

• Zastosowanie nowacji:

  • Odnowienie istniejącego zobowiązania – nowy wierzyciel przyjmował od dłużnika stymulacyjne przyrzeczenie spełnienia tego samego świadczenia, które należało się dawnemu wierzycielowi – kontrakt literalny.

  • Wymagała zgody dłużnika, odpadnięcie środków zabezpieczających dawną wierzytelność.

• Zastępstwo procesowe in rem suam – dotychczasowy wierzyciel udzielał nowemu zlecenia do ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim zastępca procesowym  zatrzymanie świadczenia dla siebie.

• Actio utilis cesjonariusza – Antonin Pius przyznał nabywcy spadku osobne powództwo dla umożliwienia mu dochodzenia wierzytelności spadkowych  kupno pojedynczej wierzytelności, darowizna.

• Ograniczenie obrotu wierzytelnościami – 506 – lex Anastasiana – jeśli cesjonariusz nabywał wierzytelność za cenę niższą od jej wartości nominalnej, dłużnik był zobowiązany zapłacić tylko tę niższą sumę.

• Zmiana dłużnika – wymagała zgody wierzyciela – nowacja. Bez zgody dłużnika – expromissio.

Umorzenie zobowiązań według prawa cywilnego:

• Charakterystyka problemu - dokonywane z mocy samego prawa ze skutkiem dla wszystkich zainteresowanych.

• Wykonanie zobowiązania – prawidłowe:

  • Wykonawca – sam dłużnik, lub osoba postronna.

  • Przyjmujący – wierzyciel, lub osoba upoważniona.

  • Treść – świadczenie częściowe – pretor. Za zgodą wierzyciela – zastępcze świadczenie innego rodzaju. W przypadku ewikcji – trwało nadal.

  • Czas – zwłoka dłużnika powodowała powstanie dalszych zobowiązań, wcześniejsze świadczenie z jego strony było dopuszczalne.

  • Miejsce – zamieszkania dłużnika (pretorowie – różnica wartości świadczenia w innym miejscu).

• Zwolnienie z zobowiązania – czynności prawne – obok lub zamiast wykonania. Formalne akty przeciwne, również bez spełnienia świadczenia:

  • Acceptilatio – akt przeciwny do stypulacji, odwrócone role. Zobowiązania literalne – odwrotny wpis. Stypulacja akwiliańska – zobowiązania z różnych tytułów sprowadzano do jednego, a potem umarzano.

  • Pisemne pokwitowanie wierzyciela co do otrzymanej zapłaty.

  • Solutio per aes et libram – symboliczna zapłata – należności pieniężne orzeczone w wyrokach sądowych.

  • Contrarius consensus – akt nieformalny – umorzenie przez zgodne porozumienie stron.

• Nowacja – dotychczasowe zobowiązanie ulegało umorzeniu, ale na jego miejsce powstawało inne z jakimś nowym elementem – przeważnie stypulacja o charakterze kazualnym np. podniesienie do rangi kontraktu zobowiązania naturalnego. Warunki:

  • Musiało istnieć poprzednie zobowiązanie

  • Nowe zobowiązanie musiało powstać zamiast, a nie obok dawnego.

  • Nowe zobowiązanie musiało wnosić „cos nowego”. W prawie justyniańskim – także nowacja ze zmianą przedmiotu.

• Inne przypadki:

  • Confusio – zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie.

  • Concursus causarum lucrativarum – zbieg tytułów nieodpłatnych.

  • Niektóre – śmierć jednej ze stron.

Umorzenie zobowiązań według prawa pretorskiego:

• Pactum de non petendo – nieformalna umowa, w której wierzyciel rezygnował wobec dłużnika z dochodzenia swojej należności. Dłużnik – exceptio pacti de non petendo – niwecząca, lub odraczająca.

• Potrącenie (compensatio):

  • Pojęcie i rozwój historyczny – wzajemne zaliczenie długu i wierzytelności.

  • Kompensacja dobrowolna – nieformalne pacta i przymusowa:

  • Iudicia bonae fidei – zasądzenie na różnicę.

  • Iudicia stricti iuris – dochodzenie całkowicie izolowanych roszczeń. Wyjątki:

    • Bankier – tylko cum compensatione – saldo na swoją korzyść (w przeciwnym razie – nadmierne żądanie).

    • Nabywca majątku z licytacji – wierzytelności bankruta cum deductione z potrąceniem należności dłużnika (nie groziło nadmierne żądanie). Marek Aureliusz – exceptio doli.

  • Kompensacja w prawie justyniańskim – wszystkie powództwa in rem i in personam, oprócz powództwa o zwrot depozytu. Ipso iure – roszczenia tego samego rodzaju, wymagalne i płynne.

Pojęcie i rodzaje dziedziczenia (hereditas – bonorum possessio):

• Sukcesja uniwersalna – dziedzic nabywał rzeczy zmarłego per universitatem, wchodził „w miejsce zmarłego” – w ogół jego praw

• Spadek (hereditas, bona) – trzonem masy spadkowej były rzeczy materialne (wierzytelności zmarłego i długi spadkowe). Nie przechodziły na dziedziców uprawnienia ściśle osobiste.

• Funkcja i znaczenie – utrwalenie nierówności majątkowych, zjednanie przychylności protektorów dla swojego potomstwa.

• Rozwój historyczny:

  • Kierunki i zakres przeobrażeń – ograniczenie agnacji jako podstawy dziedziczenia beztestamentowego na rzecz kognacji. Kształtowanie swobody jednostki w organizowaniu spraw pośmiertnych i jej ograniczenie. Niska ranga dziedziczenia małżonków sine manu.

  • Czynniki rozwoju – ustawodawstwo, jurysprudencja, pretorowie.

• Hereditas i bonorum possessio:

• Geneza i zastosowanie bonorum possessio – w prawie pretorskim – dylemat komu przyznać posiadanie spadku na czas sporu.

• Charakter prawny bonorum possessio – krótkie terminy – pretor i magistratury sądowe – był tylko „w miejscu dziedzica”, chroniony formułkami z użyciem fikcji  po roku faktycznego władania stawał się pełnoprawnym właścicielem. Bonorum possessio cum re – zapewniała stanowisko dziedzica na zawsze, sine re – prowizoryczne władanie spadkiem.

Sposoby powołania do dziedziczenia:

• Ex testamento i ab intestato, contra tabulus, dziedziczenie na podstawie umowy – niemoralne

• Powołanie – wola spadkodawcy, ustawa lub edykt pretorski

• Dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe wykluczały się (wyjątkiem – testament żołnierza).

Pojęcie i formy testamentów:

• Testament – czynność prawna jednostronna, akt ostatniej woli, odwołalny aż do śmierci i skuteczny dopiero po śmierci. W jego treści musiało być zawarte ustanowienie ogólnego spadkobiercy – dziedzica.

• Forma:

  • Najstarsze testamenty według ius civile – w czasie pokoju przed zgromadzeniem ludowym, dwa razy w roku, w czasie wojny – przed gotowym do boju oddziałem.

  • Testament mancypacyjny – 5 świadków i libripens – testator emancypował majątek zaufanej osobie  tabliczki woskowe

  • Testament prawa pretorskiego – I w. p.n.e. – testament pisemny opatrzony pieczęciami co najmniej 7 świadków (Antonin Pius – bezwzględna ochrona).

  • Testamenty prawa poklasycznego i justyniańskiego:

    • Formy publiczne – wpisanie do akt sądowych lub gminnych, złożenie u cesarza.

    • Formy prywatne – pisemne .

    • 439 – Teodozjusz II i Walentynian III – testamentum tripartitum.

    • 446 – Walentynian III – testament holograficzny.

  • Testamenty szczególne:

• Testament żołnierza – jakakolwiek forma (Trajan). Ułatwienia podczas zarazy.

• Utrudnienia – niewidomi i niepiśmienni (dodatkowy świadek).

• Funkcja i znaczenie – eliminowanie sukcesji beztestamentowej, utrwalenie znaczenia familii, lub przerzucenie długów na niewolnika – zwierciadło obyczajów.

Treść testamentu. Podstawienie testamentowe:

• Ustanowienie dziedzica – na początku (Titius heres esto). IV – jakiekolwiek słowa. Udziały współspadkobierców – części ułamkowe (całość spadku – 12 uncji).

• Ustanowienie dziedzica z terminem, lub warunkiem  ograniczanie nie dodane. Dopuszczalny – warunek zawieszający (trudności, gdy był potestatywny i negatywny  stymulacyjne zobowiązanie zwrotu w razie niedotrzymania warunku – cautio Muciana).

• Podstawienie (substitutio) – powołanie dziedzica „podstawionego”:

  • Podstawienie pospolite – substytut, lub szereg substytutów. Na końcu – niewolnik.

  • Podstawienie pupilarne – ojciec ustanawiał, kto będzie dziedziczył po dziecku, gdyby zmarło jako osoba sui iuris.

  • Podstawienie jak gdyby pupilarne – Justynian zezwolił ascendentom na ustanowienie spadkobierców dla swoich descendentów chorych umysłowo.

• Wydziedziczenie – musiało być dokonane w przepisanej formie.

• Dalsza treść – cząstkowe przysporzenia majątkowe – zapisy, wyzwolenia niewolników, powołanie opiekunów i rozmaite polecenia.

Zdolność testamentowa:

• Zdolność do sporządzenia testamentu – kwalifikowana odmiana zdolności do czynności prawnych. Później – Latyni i peregryni z commercium, osoby podległe władzy, kobiety, niewolnicy państwowi – do połowy peculium.

• Zdolność dziedziczenia z testamentu – zdolność prawna, a ponadto: niewolnicy (własnego trzeba było wyzwolić). Instytucje kościelne – IV (Konstantyn W.)

• Testament nieważny i bezskuteczny:

  • Nieważność – niewłaściwa forma, nieuprawniona osoba. Testament tracił znaczenie przy capitis deminutio testatora, urodzeniu pogrobowca, czy adopcji.

  • Bezskuteczność – testament, na podstawie którego nikt nie dziedziczył.

  • Odwołanie testamentu – sporządzenie nowego, w prawie pretorskim – zniszczenie dokumentu. Prawo justyniańskie – po 10 latach, wobec 3 świadków, lub przez oświadczenie złożone do akt publicznych.

Kodycyl:

• Dyspozycje pośmiertne w listach (dopuszczone przez Augusta). W kodycylu nie można było ustanowić dziedzica, ani dokonać wydziedziczenia. Kodycyl niepotwierdzony – tylko fideikomisy. Klauzula kodycylarna w testamentach.

Dziedziczenie beztestamentowe w Ustawie XII tablic:

• Dziedziczenie beztestamentowe – charakterystyka – po kimś, kto nie pozostawił testamentu, albo pozostawił testament nieważny lub bezskuteczny.

• Sui heredes – osoby wolne, podlegające bezpośrednio władzy ojcowskiej spadkodawcy, „dziedzice domowi”. Sui heredes tego samego stopnia dzielili się według głów, przy nierówności – według szczepów.

• Proximi agnati – agnaci najbliższego stopnia.

• Gentiles – współrodowcy, noszący to samo nazwisko. Krewni w linii żeńskiej nie wchodzili w rachubę, powołanie do spadku było jednorazowe.

Dziedziczenie beztestamentowe w edykcie pretorskim:

• Unde liberi - potomstwo agnacyjne, emancypowane, uxor in manu. Dzieci – według głów, dalsi potomkowie – według szczepów. Na emancypowanego nałożono obowiązek wprowadzenie zdobytego majątku do obrachunku spadkowego.

• Unde legitimi – dziedzice według ius civile.

• Unde cognati – kognaci do 6 stopnia – wszyscy, z 7 stopnia – prawnucy rodzeństwa. Bliżsi stopniem wykluczali dalszych, równi – dziedziczyli według głów.

• Unde vir et uxor – małżonkowie.

Dziedziczenie beztestamentowe w prawie justyniańskim :

• II – SC Tertullianum i SC Orfitianum – prawo dziedziczenia matki po dzieciach i dzieci po matce.

• Justynian – Nowela 118 z 543 i 127 z 548  kognacja i równouprawnienie płci. Cztery klasy, z których każda następna wykluczała poprzednią:

• Zstępni – podlegli władzy i emancypowani po ojcu, czy po matce. Żyjący wykluczali swoich zstępnych, w miejsce zmarłych wstępowali ich następcy – podział według szczepów.

• Wstępni, rodzeństwo rodzone, dzieci po zmarłych braciach i siostrach.

• Rodzeństwo przyrodnie i dzieci.

• Krewni boczni

• Nowela 53 z 537 i 117 z 542 – kwarta ubogiej wdowy.

• Spadki nie objęte przez nikogo przypadały państwu, po duchownym – kościołowi, po żołnierzu – jednostce wojskowej.

Formalne dziedziczenie przeciwtestamentowe:

• Ochrona rodziny:

  • Na mocy prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby spadkodawcy – wbrew jego odmiennej woli wyrażonej w testamencie.

  • Wymóg zdecydowania o sukcesji w sensie pozytywnym lub negatywnym, pod koniec republiki – minimalnego zaopatrzenia.

  • Najbliżsi członkowie rodziny agnacyjnej i kognicyjnej.

• Ochrona przed pominięciem:

• Sui – powołanie do spadku lub wydziedziczenie (synowie – imiennie, pozostali – formuła ogólna, objęcie przyszłych członków familii).

• Skutki pominięcia – w przypadku syna lub nowego członka familii – testament tracił znaczenie

• Pretorowie – wszyscy liberi – imienne wydziedziczenie – wszyscy męscy potomkowie.

• Justynian – imienne wydziedziczenie wszystkich do Noweli 115.

• Querela inofficiosi testamenti. Zachowek (pars legitima):

• Testament ważny, ale niezgodny z powinnością  obalenie

• Formalnie przeciw dziedzicom ustanowionym w testamencie (w rzeczywistości – woli testatora) – 5 lat:

  • Zaczepić testament mogli zstępni, rodzice i rodzeństwo, gdy testator odsunął je od dziedziczenia na rzecz „osoby bezecnej”. Konkretne prawo – dziedziczący ab intestato, przy braku innego środka. Sąd oceniał powody wydziedziczenia.

  • Uprawniony, który nie otrzymał nawet minimalnego udziału w spadku. Zachowek – w stosunku do części, jaką otrzymałby uprawniony przy dziedziczeniu beztestamentowym – do Justyniana – 1/4. Jeżeli sąd uwzględnił skargę testament upadał. W przypadku umniejszenia majątku – dochodzenie strat obdarowanych za pomocą querela inofficiosae donationis i querela inofficiosae dotis.

• Reformy justyniańskie:

• Querela inofficiosi testamenti – tylko dla dziedziców koniecznych zupełnie pominiętych. Przysporzenie mniejsze od zachowku – actio ad supplendam legitimam.

• Wysokość zachowku dla zstępnych – 1/3 części należnej ab intestato, więcej, niż 4 dzieci – 1/2.

• Nowela 115 z 542 – możliwość pomijania i wydziedziczania krewnych w linii prostej ograniczona do przypadków niewdzięczności i niegodności.

Nabycie spadku i jego skutki:

• Nabycie ipso iure – sui heredes – z chwilą śmierci spadkodawcy (długi spadkowe – beneficium abstinendi)

• Nabycie przez oświadczenie woli:

  • Cretio – formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku, składane ustnie wobec świadków – oznaczony termin pod rygorem wydziedziczenia.

  • Nuda voluntas – jakiekolwiek nieformalne oświadczenie lub

  • Podjęcie funkcji dziedzica

  • Przeciąganie decyzji o przyjęciu spadku – pretor wyznaczał „czas do namysłu”. Możliwość odrzucenia spadku.

  • Prawo pretorskie – ścisłe terminy (krewni w linii prostej – rok, inni – 100 dni).

• Spadek leżący – usucapio pro herede – możliwość zawłaszczenia spadku bez popełnienia furtum, cesarze II w zlikwidowali niepożądane działanie instytucji.

• Transmisja powołania – dziedziczenie samego powołania do spadku. Jeśli powołany do spadku zmarł przed objawieniem woli przyjęcia, powołanie nie przechodziło na jego dziedziców. Justynian – roczny termin.

• Niegodność – przewinienia wobec spadkodawcy, lub naruszenia ostatniej woli  extra ordinem (fiskus).

Ochrona prawna spadkobierców:

• Kontynuacja osobowości spadkodawcy:

  • Majątek spadkowy zlewał się z majątkiem dziedzica – podmiot praw rzeczowych, wierzyciel i dłużnik.

  • Odstąpienie spadku – in iure cessio hereditatis zanikło w III w., sprzedaż spadku.

• Ochrona prawa do spadku:

• Hereditas petitio – actio in rem podobna do rei vindicatio  dziedzic zmierzał nie do uzyskania pojedynczych rzeczy spadkowych, ale spadku jako całości. Legitymacja czynna – heres prawa cywilnego, ex testamento, czy ab intestato. Legitymacja bierna – pro herede possessor, pro possessore possessor, od Justyniana – posiadacze fikcyjni  zakres restytucji uzależniony od dobrej czy złej wiary pozwanego.

• Interdictum quorum bonorum – interdykt z kategorii interdicta adipiscendae possessionis – nabycie nowego posiadania

• Wielość dziedziców:

• Wspólnota dziedziców – consortium  actio familae erciscundae.

• Przyrost – jeżeli jeden uczestnik odpadł, zwolniony udział przyrastał do pozostałych, proporcjonalnie do ich wielkości.

• Zaliczenie na dział spadkowy (collatio) – emancypowani, córki z tytułu posagu – wniesienie majątku do podziału spadkowego. V i VI – bezpłatne przysporzenia, darowizny. Justynian – descendenci ex testamento.

• Odpowiedzialność za długi spadkowe:

• Separatio bonorum – oddzielenie majątków – odrębny zarząd spadku – tylko dla wierzycieli spadkowych.

• Beneficium inventarii – 531 – Justynian – odpowiedzialność za długi spadkowe tylko zinwentaryzowanym majątkiem.

Zapisy testamentowe (legata):

• Pojęcie:

  • Cząstkowe przysporzenia ze spadku bez odpowiedzialności za długi spadkowe – instytucja ius civile.

  • Ustanowienie legatu – w testamencie – 4 rodzaje:

    • Legat windykacyjny – testator przenosił własność kwirytarną jakiejś rzeczy własnej wprost na legatariusza (rei vindicatio).

    • Legat damnacyjny – zawiązanie stosunku obligacyjnego o charakterze jak gdyby kontraktowym pomiędzy legatariuszem jako wierzycielem a dziedzicem jako dłużnikiem (actio ex testamento)

• Ograniczenia legatów. Lex Falcidia:

  • Sukcesja beztestamentowa, rozdrobnienie majątków.

  • 40 p.n.e. – kwarta falcydyjska wolna od obciążeń – zachęta dla dziedzica do przyjęcia spadku (od wartości spadku w chwili śmierci odliczano długi spadkowe, koszty pogrzebu, wartość wyzwolonych niewolników). Ograniczenie przez Justyniana.

• Funkcja i znaczenie – alimentacja wydziedziczonych – legat corocznej renty, legat służebności osobistej, legat posagu zwrotnego na rzecz żony, legat peculium, legat alimentacyjny, legat polegający na darowaniu długu.

Fideikomisy

• Pojęcie:

  • Twór prawa cesarskiego

  • Prośba do dziedzica lub legatariusza o wydanie przysporzenia majątkowego wskazanej osobie (August – extraordinaria cognito).

  • Praetor fideicommissarius – sprawy o fideikomisy, namiestnik.

  • Nie wymagały żadnej określonej formy – IV zrównanie z legatami

• Fideikomis uniwersalny – spadkodawca zwracał się do dziedzica z prośbą o wydanie całego spadku wskazanej osobie  powiernik, wykonawca, lub dziedzic tymczasowy. Fideikomisariusz uniwersalny – odpowiedzialność za długi (hereditatis petitio fideicommissaria).

• Funkcja i znaczenie – zacierał przeciwieństwa między sukcesją testamentową i beztestamentową, uniwersalną i syngularną.

100