Zobowiązania

Pojęcie zobowiązania:

• Definicje:

• Węzeł obligacyjny istniał tylko pomiędzy wierzycielem, a dłużnikiem i polegał na uprawnieniu wierzyciela do żądania od dłużnika, ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek polegający na dare, facere albo praestare (świadczeniu).

• „Istota zobowiązania nie polega na tym, ażeby jakąś rzecz albo służebność uczynić naszą, ale na tym, ażeby zmusić kogoś innego do dania nam czegoś albo do czynienia, albo do świadczenia”

• Actio in personam – środek procesowej ochrony zobowiązania

• Rozwój historyczny:

• Impulsem do rozwoju - wojny punickie.

• Magistratura i jurysprudencja – odrzucenie formalizmu.

• Stałe rozszerzanie się źródeł powstawania zobowiązań.

• Zobowiązania – rzeczy niematerialne.

• Funkcja i znaczenie:

• Ogólne ukształtowanie – różne osoby i różne cele.

• Regulowanie obrotu handlowego.

• Wyraz stosunków kredytowych.

• Chroniły interesy wierzycieli (ostrze socjalne i klasowe)

Źródła zobowiązań:

• Każde zobowiązanie rodzi się albo z kontraktu, albo z deliktu.

• Justyniański czwórpodział:

  • Ex contractu – z umów zaskarżalnych według prawa cywilnego

  • Quasi ex contractu – ze zdarzeń podobnych do kontraktów

  • Ex delicto (maleficio) – z deliktów prawa prywatnego

  • Quasi ex delicto – ze zdarzeń podobnych do deliktów.

Zobowiązania jednostronne i dwustronne:

• Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące – jedna strona była tylko wierzycielem, a druga tylko dłużnikiem (jedno powództwo).

• Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące – każda ze stron byłą jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem:

  • Zupełne – obydwa świadczenia są formalnie równorzędne, osobne środki procesowe (sprzedający – actio venditi, kupujący – actio empti).

  • Niezupełne – powstaje najpierw jedno zobowiązanie, dodatkowo może powstać roszczenie po stronie dłużnika, ten wtórny węzeł ma znaczenie uboczne, nie było dla niego osobnego powództwa.

Zobowiązania prawa ścisłego i dobrej wiary:

• Stricti iuris – zobowiązania jednostronnie zobowiązujące z kontraktów i quasi – kontraktów – conditiones.

• Bonae fidei – zobowiązania dwustronnie zobowiązujące – sędzia mógł:

  • Zasądzić obok świadczenia głównego także uboczne należności , takie jak odsetki i pożytki z rzeczy dłużnej

  • Uwzględnić klauzule, rozszerzające lub ograniczające zakres obowiązku dłużnika

  • W razie naruszenia obowiązku odpowiedniej staranności zasądzić dłużnika na zapłacenie odszkodowania.

Zobowiązania cywilne i naturalne:

• Zobowiązania cywilne – zaskarżalne i możliwe do egzekucji

• Zobowiązania naturalne – pozbawione ochrony procesowej. Zobowiązania osób alieni iuris – odpowiadały istotnym potrzebom, wywierały skutki prawne:

  • W przypadku wykonania zobowiązania dłużnik nie mógł się ubiegać o jego zwrot.

  • Jego wykonanie można było zagwarantować przez ustanowienie zastawu, lub poręczenia.

  • Zwierzchnik odpowiadający wobec osób trzecich z tytułu peculium, mógł pokryć naturalną należność w pierwszej kolejności.

Zobowiązania solidarne:

• Zobowiązania jednostkowe i osobiste – najczęściej pojedyncze osoby, przenoszenie wierzytelności i długów – uciążliwe urządzenia pośrednie.

• Wielość podmiotów zobowiązania – gdy po jednej ze stron występowało równocześnie więcej osób np. współdziedziczenie, stypulacja.

• Zobowiązania podzielne – jeżeli świadczenie było podzielne następowała indywidualizacja zobowiązania – nomina ipso iure divisa. Kwoty przypadające na poszczególnych współuczestników były w zasadzie równe, chyba że odmienne proporcje wynikały ze stosunku prawnego  osobne dochodzenie w procesie.

• Zobowiązania kumulatywne – współsprawcy deliktu odpowiadali wobec poszkodowanego indywidualnie, ale każdy musiał zapłacić karę w pełnej wysokości.

• Zobowiązania solidarne :

  • Pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno, a uprawnienia czy obowiązki współuczestników dotyczą go w całości.

  • Solidarność czynna częstsza niż bierna.

  • Współwierzyciele wyręczali się w ściąganiu należności, solidarność dłużników dawała możliwość wyboru najpewniejszego (ryzykiem – litis contestatio).

  • Justynian z Noweli 99 z 539 rozciągnął na współdłużników solidarnych „dobrodziejstwo podziału” (pomijane w praktyce).

  • Stypulacja, testament, świadczenia niepodzielne.

• Prawo regresu przy zobowiązaniach solidarnych – problem rozdziału otrzymanej korzyści czy poniesionego ciężaru po zgaśnięciu zobowiązania solidarnego.

Przedmiot zobowiązania:

• Dare – przeniesienie własności, lub ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego.

• Facere – wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub dzierżenie, a także wykonywanie innych czynności faktycznej, czy prawnej natury (także non facere).

• Praestare – dare, facere i wszystko to, co mogło być treścią zobowiązania – nadzwyczajne zobowiązania gwarancyjne i odszkodowawcze, odpowiedzialność za dług cudzy.

• Świadczenie musiało być:

  • Możliwe do wykonania.

  • Zgodne z prawem i dobrymi obyczajami.

  • Wystarczająco określone.

  • Przedstawiające wartość majątkową, możliwą do wyrażenia w pieniądzach.

Zobowiązania specyficzne i gatunkowe:

• Przy kontrakcie sprzedaży – zniszczenie rzeczy indywidualnie oznaczonej bez winy dłużnika  zwolnienie ze zobowiązania.

• Podmiot określony gatunkowo – ryzyko ciążyło na dłużniku, możliwość sukcesywnego wykonania (raty).

• Odsetki – wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału:

  • Przepis decemwirów – ograniczenie do 100% rocznie

  • 342 – lex Genucia – zakaz pobierania odsetek.

  • Pod koniec republiki – maksymalnie 12%, oprócz pożyczki morskiej.

  • 528 – Justynian – 6% rocznie (4% dla najwyższych stanów, 8% dla bankierów), 12% dla pożyczki morskiej. Zakaz anatocyzmu – odsetek od odsetek. Odsetki nie mogły przewyższać kapitału.

Zobowiązania przemienne i upoważnienia przemienne:

• Zobowiązania przemienne – ustala się z góry dwa lub więcej świadczeń do wyboru – umorzenie przez spełnienie jednego. Prawo wyboru – w praktyce strona ekonomicznie silniejsza (niemożliwość – inne).

• Upoważnienia przemienne – jedno świadczenie, ale dłużnik otrzymuje z góry upoważnienie do zwolnienia się także przez spełnienie innego świadczenia (niemożliwość – zwolnienie).

Szkoda i sposoby jej naprawienia:

• Szkoda – umniejszenie majątku.

• Zniszczenie lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia  modyfikacja zobowiązania  umorzenie, lub odszkodowanie.

• Siła wyższa – zdarzenia, którym ludzka słabość nie może się oprzeć – właściciel (przedmioty indywidualnie oznaczone).

Wina i jej stopnie – zasady odpowiedzialności zawinionej:

• Związek przyczynowy i wina – szkoda wyrządzona przez ludzkie działanie, lub zaniechanie.

• Stopnie winy:

  • Dolus – świadome i dobrowolne działanie lub zaniechanie na szkodę drugiego. Było to postępowanie nieuczciwe, przeciwne pojęciu „dobrej wiary”

  • Culpa – wszelka wina, w węższym znaczeniu – nieumyślna, niedbalstwo:

    • Culpa lata – grube niedbalstwo – zaniedbanie staranności, jakiego można oczekiwać od przeciętnego człowieka „lata culpa jest grubym niedbalstwem, to jest nierozumieniem tego, co wszyscy rozumieją”

    • Culpa levis – lżejsze niedbalstwo według stopnia abstrakcyjnego (ojciec rodziny) i konkretnego (sam dłużnik).

• Zasady odpowiedzialności zawinionej:

  • Dolus – wszyscy zobowiązani. Nie można było wyłączyć nawet za zgodą obydwu stron, gdyż sprzeciwiałoby się to dobrym obyczajom

  • Magna culpa dolus est – prawo justyniańskie

  • Dobra wiara – zasada korzyści. Strona , która nie miała korzyści kontraktu odpowiadała tylko Dolus. Natomiast strona, która czerpała korzyści z kontraktu, odpowiadała z reguły za „wszelką winę”. Od tej zasady były odchylenia.

• Obowiązek strzeżenia (custodia)

• Dłużnik, mający u siebie rzecz wierzyciela ponosił odpowiedzialność za zwykły przypadek (casus) – od Labeona nie obejmował siły wyższej.

• Krąg osób, którego dotyczyła:

  • Komodatariusz

  • Właściciel magazyny, czy spichrza

  • Statku zarobkowego

  • Gospody

  • Stajni zajezdnej

  • Rzemieślnicy czyszczący lub naprawiający odzież

• Odpowiedzialność obiektywna – oparta na ryzyku

• Szczególna staranność w strzeżeniu rzeczy – jej zaniedbanie – wina.

• Naprawienie szkody:

• Odszkodowanie pieniężne, lub przywrócenie do stanu poprzedniego (proces kognicyjny).

• Wybór środka procesowego – w powództwach bonae fidei – rzeczywisty uszczerbek majątkowy i utracony zysk

• Justynian wyznaczył górną granice odszkodowania – podwójna wartość świadczenia.

• Odszkodowawczy charakter kar prywatnych – przypadały poszkodowanym, a dochodzono ich w procesie cywilnym – namiastka, lub uzupełnienie odszkodowania (delikty – kara, lub kara i rzecz).

• Kara umowna – warunkowe przyrzeczenie spełnienia w przyszłości określonego świadczenia – warunek zawieszający i negatywny (stypulacja, lub zwykłe porozumienie). Służyły do umacniania istniejących zobowiązań – funkcja represyjna i zryczałtowanego odszkodowania.

Zwłoka i jej skutki:

• Zwłoka (mora) – niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron:

  • Zwłoka dłużnika – gdy należność była wymagalna, a opóźnienie świadczenia nie usprawiedliwione  interpellatio. Rzecz indywidualnie oznaczone – uwiecznienie zobowiązania. Zobowiązania dobrej wiary – wierzyciel mógł domagać się rozliczenia z pożytków, odsetek zwłoki, wynagrodzenia. Usunięcie skutków zwłoki – zaoferowanie opóźnionego świadczenia. Zasada „złodziej zawsze jest w zwłoce”

  • Zwłoka wierzyciela – odmowa przyjęcia świadczenia bez słusznej przyczyny, jego zwłoka nie zwalniała dłużnika ze zobowiązania, ale mógł domagać się zwrotu kosztów (porzucenie, sprzedaż rzeczy).

POWSTANIE ZOBOWIĄZAŃ

Pojęcie i rodzaje kontraktów realnych:

• Ogólna charakterystyka zobowiązań kontraktowych – zobowiązania, które zawiązywały się przez czynność prawną. W okresie klasycznym – umowa zawiązująca zobowiązanie uznane i zaskarżalne według ius civile.

• Podział według sposobu zawarcia:

  • Realne (re – przez rzecz) – przesunięcie majątkowe w postaci wydania rzeczy.

  • Werbalne (verbis – przez słowa) – wypowiedzenie określonych słów pomiędzy równocześnie obecnymi.

  • Literalne (litteris – przez pismo) – formalny wpis do księgi rachunkowej.

  • Konsensualne (consensu – przez porozumienie) – objawione na zewnątrz – sprzedaż, najem, spółka i zlecenie.

• Inne podziały:

• Jedno- i dwustronnie zobowiązujące.

• Stricti iuris (pożyczka, kontrakty werbalne i literalne) i bonae fidei (kontrakty realne i konsensualne).

• Rozszerzenie systemu kontraktowego:

• Kontrakty realne – użyczenie, przechowanie i kontrakt zastawniczy powstały jako urządzenia prawa pretorskiego. Kontrakty realne nienazwane – prawo poklasyczne.

• Kontrakty konsensualne – pacta vestita.

• Funkcja i znaczenie – kontrakty ułatwiały wymianę dóbr ekonomicznych i organizację produkcji.

Pożyczka (mutuum):

• Nexum – per aes et libram przy świadkach  egzekucja.

• Pojęcie mutuum:

• Kontrakt, w którym dłużnik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy zamiennych na własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tej samej jakości.

• Jej przedmiot – rzeczy, które się waży, liczy, lub mierzy.

• Konstrukcja i jej praktyczne następstwa:

• Zobowiązanie powstawało przez wręczenie przedmiotu pożyczki (wcześniejsze rokowania – stypulacja).

• Wręczenie i zwrot rzeczy pożyczonych nieformalnie przez tradycja, później – jej złagodzone formy. Contractus mohatra – wręczenie dłużnikowi rzeczy niezamiennej , z upoważnieniem go do jej sprzedania i do zatrzymania uzyskanej ceny jako pożyczki

• Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące.

• Zobowiązanie ścisłego prawa (odsetki – stypulacja procesowa).

• Termin zwrotu, lub bezterminowe.

• Ochrona procesowa:

• Pożyczka pieniężna – actio certae creditae pecuniae.

• Inne rzeczy zamienne – condictio triticaria.

• Odsetki – actio ex stipulatu.

• Senatus consultum Macedonianum:

• Wespazjan odebrał wierzycielom, udzielającym pożyczek pieniężnych synom pozostającym pod władzą, ochronę procesową.

• Denegatio actionis lub exceptio SC Macedoniani

• Nie dotyczyło peculium castrense, uznanie poprzez ojca lub syna, inne rzeczy zamienne.

• Pożyczka morska - znaczna część ryzyka – wierzyciel (wyznaczanie tras i terminów, zastaw). Do podejmowania ryzyka skłaniały finansistów szczególnie wysokie odsetki, dopuszczalne właśnie

• Funkcja i znaczenie – korzystanie z cudzego kapitału i organizowanie kredytu. Pomoc, charakter przyjacielski i handlowy.

Użyczenie (commodatum):

• Początki – powiernicze przeniesienie własności – rzeczy wysokiej wartości (uciążliwe, niebezpieczne) – w kręgu bliskich – fiducia com amico contracta.

• Konstrukcja i treść:

  • Dwustronnie zobowiązujący niezupełny, oceniany według wymogów dobrej wiary.

  • Bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy w zakresie ustalonym przez strony, bez prawa do pobierania pożytków.

  • Rzeczy zużywalne – na pokaz.

• Uprawnienia i obowiązki stron:

• Komodant – dolus i culpa lata, nie mógł domagać się wcześniej zwrotu rzeczy użyczonej.

• Komodatariusz – dzierżyciel, odpowiadał za omnis culpa i custodia, odpowiedzialność za „kradzież używania”, ponosił zwyczajne koszty utrzymania rzeczy.

• Ochrona procesowa:

• Komodant – actio commodati

• Komodatariusz – contrarium commodati iudicium i retentio.

• Funkcja i znaczenie – wykorzystanie zbędnych dla właściciela środków produkcji.

• Precarium:

• Na prośbę prekarzysty druga osoba zezwalała mu na używanie swojej rzeczy, ale tylko w granicach własnego upodobania.

• Możliwość pobierania pożytków.

• Pozbawione ochrony procesowej – ochrona posesoryjna.

• Stosunki wiejskie – lafundyści, uelastycznianie instytucji sprzedaży i zastawu (lepsza eksploatacja środków produkcji).

PRZECHOWANIE

Przechowanie (depositum):

• Początki – fiducia cum amico contracta w interesie oddającego  windykacja.

• Konstrukcja i treść:

  • Kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny, bonae fidei.

  • Bezpłatne przechowanie cudzej rzeczy ruchomej.

• Uprawnienia i obowiązki stron:

• Deponent – nie musiał być właścicielem, mógł żądać zwrotu w każdej chwili, odpowiadał za omnis culpa.

• Depozytariusz – dzierżyciel, dolus i culpa lata, nie mógł korzystać z rzeczy, ani pobierać pożytków – furtum rei, albo furtum usus  custodia.

• Ochrona procesowa:

• Deponent – mógł dochodzić zwrotu rzeczy lun jej wartości z pożytkami za pomocą actio depositi . zasądzenie opiewało na pojedynczą wartość , ale łączył się z nim drastyczny skutek uboczny : infamia, czyli ujma w czci obywatelskiej za nadużycie zaufania.

• Depozytariusz – swoich należności z tytułu ewentualnych wydatków i szkód musiał dochodzić osobnym powództwem – contrarium dipositi iudicium.

• Szczególne rodzaje depozytu:

• Depozyt konieczny – w wyjątkowych okolicznościach np. zamieszki , pożar, zawalenie budynku.– Deponent miał tu z reguły wybór ograniczony , a wykorzystanie jego przymusowego położenia przez depozytariusza uważano za rażącą nieuczciwość. Zasądzenie in duplum.

• Depozyt nieprawidłowy – pieniądze (możliwość używania przez depozytariusza).

  • Interes obydwu stron, albo deponenta.

  • Kontrakt bonae fidei – odsetki.

  • Zasądzenie pociągało infamię.

  • W stosunku do depozytu regularnego – zmiana ryzyka przypadkowej utraty.

• Depozyt sekwestrowy – dotyczył rzeczy spornej, którą na czas trwania sporu składano w ręce osobnego przechowawcy. Zwycięzca – actio depositi (sequestraria).

Kontrakt zastawniczy (pignus):

• Pojęcie i konstrukcja:

• Ograniczone prawo rzeczowe – ochrona posesoryjna.

• Kontrakt, w którym zastawca wydawał zastawnikowi jakąś rzecz w posiadanie na zabezpieczenie istniejącego długu, a zastawnik zobowiązywał się zwrócić ją w razie spłaty długu, lub wydać zastawcy nadwyżkę ponad ten dług, uzyskaną ze sprzedaży rzeczy zastawionej.

• Uprawnienia i obowiązki stron:

• Równa miara odpowiedzialności za dolus i omnis culpa.

• Zastawnik – możliwe, że odpowiadał za custodia, nie mógł używać rzeczy, ani pobierać pożytków ( z wyjątkiem zastawu antychretycznego).

• Zastawca – zwrot nakładów i wydatków, wyrównanie szkód.

• Ochrona procesowa:

• Zastawca – dochodził zwrotu rzeczy zastawionej lub nadwyżki osiągniętej z jej sprzedaży za pomocą actio pigneratica. Miało charakter personalny.

• Zastawnik – iudicium contrarium wspartego prawem zatrzymania rzeczy zastawionej aż do chwili otrzymania przypadających mu należności [ retentio].