Rzymski proces cywilny – prawo procesowe
I. Rzymianie uważali :
a) systematyzacja Ustawy XII tablic
b) Gajus : „prawo dotyczy powództw”
*Proces rzymski : Zespół czynności procesowych mających na celu ustalenie stanu faktycznego i wyrokowanie.
* Etapy rozwoju historycznego:
a) proces legisakcyjny, formułkowy i kognicyjny
2. Pozasądowa ochrona roszczeń prywatnych
Pomoc własna - - dochodzenie roszczeń prywatnych. Realizowana przez siły jednostki zainteresowanej.
Zaczepna – zmierzała do zmiany istniejącego stanu rzeczy
Obronna – utrzymanie istniejącego stanu rzeczy
Obrona konieczna - „wszystkie ustawy i wszystkie prawa pozwalają bronić się przed siłą przy pomocy siły” , „wolno ją stosować dla ochrony , a nie dla wywierania zemsty”. .
- siła przed, którą wolno się bronić powinna być poważna, bezpośrednia i bezprawna
Pomoc własna o charakterze zaczepnym – była bardzo groźna. Dlatego później zaczęła w Digestach obowiązywać zasada, wypowiedziana przez Paulusa : „ochrona prawa należy do władzy , a nie do poszczególnych osób, bo przez prywatne działanie powstaje tylko „okazja do większego zamieszania.”
Polubowne rozwiązywanie sporów – nieformalne porozumienie – kompromis – prywatnej osoby, która podejmowała się rozstrzygnięcia sporu w charakterze arbitra . Wykonanie orzeczenia arbitra gwarantowały sobie strony wzajemnie poprzez przysięgę lub przyrzeczenie zapłacenia kary umownej.
3. Podział postępowania na dwie fazy
A) podział postępowanie w sprawach spornych na dwie fazy :
Przygotowawczą – postępowanie in iure , odbywała się przed przedstawicielem władzy państwowej
Rozstrzygającą - postępowanie aqud iudicem, toczyła się w późniejszym czasie i na innym miejscu przed sędzią prywatnym lub kolegium sędziowskim.
Podział postępowania był kompromisem pomiędzy autorytetem państwa a udziałem czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości. Sędzia był osobą prywatną – stał na równi ze stronami i strony miały wpływ na jego wybór. Dwufazowość postępowania była więc urządzeniem o charakterze demokratycznym i wolnościowym.
Faza in iure:
- rozstrzygał początkowo rex – król, później konsul (od powstania republiki)
- podczas dyktatury – dyktator
- kolegium trybunałów z władzą konsularną
- od 367 r. p.n.e. Sextus i Icinius – Pretorowie (kolegialny organ , ale nie prowadzili spraw jednocześnie)
- Sądownictwo prywatne (cywilne )
- od 242 p.n.e. pretor Peregrinus(jak między nieobywatelami rzymskimi, lub między Rzymianinem a nieobywatelem rzymskim), pretor Urbanus (jak między obywatelami Rzymskimi)
- edyl kurulny – sprawy targowe
- kolegia sądowe – centurwirowe (spadek, nieruchomości)
- w prowincjach – namiestnicy rzymscy- prokonsulowie- postępowanie było raczej tutaj jednofazowe
- czasy carskie – jedna faza. Prefekt Pretorianów, prefekt miasta między mieszkańcami Rzymu, prefekt straży miejskiej , prefekt skupu zboża
Faza in iudicio (rozstrzygająca):
- występował element obywatelski
- iudex, co roku była wydawana lista – album iudicium selectorum – spis wybranych sędziów (mogli być tylko senatorowie)
- strony procesowe miały obowiązek odrzucić tych sędziów , którzy byli powiązani rodzinnie, lub należeli do tego samego kolegium, lub stronniczy w stosunku do danego kandydata, a powinien być obiektywny.
- wybierany był jeden sędzia najpierw z rodu senatorskiego, a później z kwitów, a w czasach Gaiusa połączono te dwa elementy.
B) przywilej obywateli –
- podział postępowania na dwie fazy występował w procesie legisakcyjnym (dostępny tylko dla obywateli)
- w procesie formułkowym dwufazowość postępowania była urządzeniem , przeznaczonym dla obywateli.
- Dwufazowe sądownictwo zostało wyparte przez nadzwyczajne sądownictwo cesarskie – jednofazowe i powszechnie dostępne.
4. Organy ochrony prawnej
Magistratury jurysdykcyjne - ochrona praw prywatnych najpierw była w ręku konsulów. Później tylko wykonywali w sferze jurysdykcji niespornej (iurisdictio voluntaria).
- W zakresie jurysdykcji spornej (iurisdictio contentiosa)działali pretorowie.
- Na prowincjach byli namiestnicy. Jednak najważniejsze decyzje w sprawach najwyższej rangi wydawali pretorowie i namiestnicy.
- magistratus mógł sobie dobrać radę przyboczną .
- techniczną pomoc w sprawowaniu działalności jurysdykcyjnej zapewniał niższy personel wykonawczy.
Sędziowie prywatni – druga faza postępowania w rzymskim procesie zwyczajnym była przed sędzią jednostkowym lub przed sądem kolegialnym.
Sędzia jednostkowy - osoba prywatna , powołana do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Urządzeniem pomocniczym była lista osób, które odpowiadały wymogom stawianym sędziom. Najpierw odpowiadał senatorom, później senatorom i kwitom.
Wybór sędziego z listy następował w drodze porozumienia między stronami lub w losowaniu. W procesie formułkowym strony mogły wybrać sędziego spoza listy.
Od sędziego prywatnego nie wymagano fachowych umiejętności prawniczych – powoływano nieoficjalnych fachowców.
Sąd centumwiralny –
Nazwa : pochodzi od pełnego składu kolegium.
Właściwość: drażliwe sprawy spadkowe, gdy w-ść sporu wynosiła co najmniej 100000 sesterców.
Sprawy o własność gruntu
Sprawy o stwierdzenie stanu człowieka
Zmiany w okresie pryncypatu
Władca mógł sam każdą sprawę rozwiązać zarówno z jurysdykcji spornej jak i niespornej.
Nowe urzędy:
Prefekt pretorianów – zastępca cesarza, otrzymywał jurysdykcję w sprawach cywilnych , głównie działał jako instancja apelacyjna
Prefekt miasta – właściwy dla Rzymu i szerokiego okręgu. Władza ich rozciągała się również na Italię.
Urzędnicy sądowi – iuridici
Namiestnicy – byli na prowincjach
Sędzia delegowany – musiał mieć upoważnienie stron, ale wyłącznie na delegacji urzędnika. Brali udział w procesie obywatelskim.
Zmiany w procesie dominatu
Zwierzchnicy jednostek terytorialnych (namiestnicy , wikariusze, prefekci) byli zarazem organami ochrony praw prywatnych.
Powstały i tak nowe urzędy i działy administracji państwowej, przywileje stanowe istniały i nastąpiła praktyka delegowania jurysdykcji sędziom pomocniczym.
„obrońcy uciśnionych” pomoc dla najuboższych. Urzędnik przechodził stopniowo do funkcji lokalnego sędziego w drobniejszych sprawach .
Sądownictwo biskupów.
5. Strony procesowe
Actor – „powód” występował z inicjatywą procesową
Reus – przeciwnik „pozwany”
Współuczestnictwo procesowe – występowali łącznie jako jedna strona procesowa, w roli powoda lub pozwanego.
Zasada: ”actor sequitur forum rei ” – powód idzie za sądem pozwanego
6. Rola stron w procesie „prywatnym”
Pierwszorzędna. Prawo procesowe to prawo „pisane dla czuwających”. Proces legisakcyjny i formułkowy były odmianami „procesu prywatnego” – pozostaje w dyspozycji stron.
Działały same , ale wraz z sędzią i z magistraturą : - przy rozpoczęciu sporu, przy przejściu z pierwszej fazy postępowania do drugiej, przy przeprowadzeniu postępowanie dowodowego i egzekucji.
Nawet w procesie kognicyjnym , najbardziej nasyconym elementami autorytetami państwowego , strony zachowały władzę nad procesem, mogły go zawsze zakończyć według własnej woli.
7. Zdolność procesowa
Zdolność procesowa – zdolność do występowania w ogóle w procesie, nie miały osoby niedojrzałe i umysłowo chore, ponieważ nie miały zdolności do czynności prawnych.
- Nie dopuszczano w nim niewolników.
- Kobiety uzyskały pełne prawo samodzielnego występowania dopiero od Dioklecjana / Konstantyna Wielkiego.
- Dzieci podległe władzy ojcowskiej uczestniczyły w procesach tylko wyjątkowo i nie uzyskały samodzielności w tym zakresie nawet za Justyniana.
Archaiczny proces legisakcyjny dostępny był tylko dla obywateli rzymskich,
- Latynów i peregrynów, dopuszczono dopiero do procesu formułkowego.
- Na cudzoziemców spoza granic państwa rozciągano rzymską ochronę procesową tylko wyjątkowo, na podstawie specjalnych układów międzynarodowych.
8. Legitymacja procesowa
Uprawnienie do występowania w konkretnej sprawie w charakterze powoda (legitymacja procesowa czynnna) czy w roli pozwanego (legitymacja procesowa bierna)
9. zastępstwo procesowe
Proces legisakcyjny trzeba było prowadzić osobiście. Nieliczne wyjątki np. dla osób chorych czy przebywających w niewoli.
- w procesie formułkowym postęp polegał na tym , że m.in. na dopuszczeniu kognitorów i prokuratorów jako normalnych zastępców procesowych.
Kognitor – ustanawiany w sposób formalny w obecności przeciwnika procesowego. Przeciwnik wiedział z kim będzie miał do czynienia, i nie miał wątpliwości co do istnienia upoważnienia.
Prokurator – zarządca majątku zamożnego Rzymianina. Dobierany często spośród osób zależnych, jego klientów czy wyzwoleńców. Jako zastępca był w ramach obowiązków zarządcy, albo jako tzw. Procurator ad litem – zastępca powołany specjalnie do prowadzenia procesu . Funkcję zastępcy procesowego powierzono nieformalnie, bez obecności przeciwnika, a niejednokrotnie występował on w ogóle bez upoważnienia.
- w prawie justyniańskim kognitor zniknął zupełnie, na jego miejsce wszedł prokurator.
10. Pomocnicy stron
Doradcy i pomocnicy stron w przygotowaniu i przeprowadzeniu procesu. Najczęściej byli to kapłani z kolegium pontyfików.
- Później współuczestniczyli z nimi mówcy sądowy – wspierali strony bezpośrednio w samym procesie.
- adwokatura była w okresie dominatu nadal niezbędna. Prawa i obowiązki osób przynależnych do tej korporacji były ściśle reglamentowane przez państwo. Adwokaci pełnili funkcje nie tylko pomocników , ale i zastępców stron procesowych
III. Ramy organizacyjne procesu
1. Czas
Postępowanie In iure odbywało się tylko w dniach dozwolonych. Wyłączone były :
- dni poświęcone bogom,
- dni, w których odbywały się zgromadzenia ludowe.
Dni zabronione zajmowały 1/3 roku.
Sędziowie prywatni mieli też ferie wiosenne i jesienne. Znajomość kalendarza była podstawą praktycznej wiedzy prawniczej i złamanie monopolu kapłańskiego.
W cesarstwie chrześcijańskim kalendarz sądowy został dostosowany do wymogów nowej religii, np. niedziele wolne od rozpraw.
2. Miejsce
Proces odbywał się w warunkach maksymalnej jawności.
- pretorowie i sędziowie sprawowali swoje funkcje w centrum miasta , na otwartych placach publicznych
- Pretor siadał na podwyższeniu, w otoczeniu swojej świty, strony rozprawiały przed nim w pozycji stojącej.
- akty jurysprudencji niespornej nie wymagały takiego ceremoniału
3. właściwość sądowa – forum
- Sprawy sądowe winny się toczyć we właściwym miejscu – na forum – „właściwość sądowa”
- „właściwość rzeczowa” podział kompetencji między organy ochrony prawnej. Później rozgraniczenie w procesie rzymskim stanowił podział na sprawy „większe” i „mniejsze”
- „właściwość miejscowa” – powód powinien wytoczyć sprawę w miejscu właściwym dla pozwanego ze względu na jego miejsce zamieszkania „actor sequitur forum rei” Od tej zasady były odchylenia np. wtedy, gdy strony same umówiły się o inne miejsce postępowania – forum prorogatum, albo gdy celowe było wytoczenie sporu o nieruchomość w miejscu jej położenia , ze względu na łatwość zebrania dowodów.
4. Język urzędowy – oficjalnym językiem sądowym była łacina. Jednak szczególne koncesje były na rzecz j. greckiego
5. Dokumentacja
- Rzymianie mieli upodobanie do ustnego obrotu prawnego. Proces legisakcyjny , był niemal wyłącznie ustny.
- w procesie formułkowym utrwalono , że co najmniej istotę sporu , zawartą w formułce procesowej – ustna
- proces kognicyjny okresu dominatu pisemnego sformułowania wymagały już wszystkie istotne czynności procesowe stron i orzeczenia sądowe. Upowszechniła się praktyka protokołowania przebiegu posiedzień sądowych
6. Koszty
- w republice i pryncypacie była bezpłatna ochrona praw prywatnych. Bezpłatność procesu była zachętą do nadużywania drogi sądowej , do pieniactwa procesowego. Temu chciano zapobiec m.in. przez ryzyko procesowe – od właściwych kosztów procesy należy odróżnić kary pieniężne jakie spadały na „procesujących się lekkomyślnie”: na powoda , który bezpodstawnie wszczął proces, i na pozwanego, który bez uzasadnienia podjął obronę.
- dominat – odpłatny proces, o z honorariów żyli mówcy sądowi
- chciał zasadę bezpłatności zachować Konstantyn Wielki, po jego panowaniu załamała się gwałtownie. Pobierano liczne i wysokie opłaty, na rzecz skarbu państwa i personelu sądowego.
- wymiar sprawiedliwości stawał się coraz bardziej trudno dostępny, zwłaszcza dla uboższych.
IV. Actio
1. Znaczenie pojęcia
Actio – znaczenie potoczne „działanie”
J. prawniczy „działanie według prawa”, a zwłaszcza jako prowadzenie procesu
Actio = zespół czynności procesowych, przede wszystkich powoda, a także pozwanego, dopuszczonych i sankcjonowanych przez przedstawiciela władzy państwowej. W tym znaczeniu action jest środkiem ochrony procesowej.
„actio jest niczym innym, jak prawem sądowego dochodzenia tego, co się komu należy”
– skargowość
- brak inkwizycji
- rozdział ról procesowych
2. actio – powództwo
- actio ma znaczenie albo procesowe („powództwo”) , materialno prawne („roszczenie”), najczęściej jedno i drugie równocześnie.
ZASADA: „nemo iudex in propria causa iura” – nikt nie może być sędzią we własnej sprawie.
Bieg postępowania i egzekucja w procesie legisakcyjnym, formułkowym i kognicyjnym
A) - Najstarszy proces, przyjęty przez Ustawę XII tablic. Wywodził się z pojęć sakralno – magicznych i rodowo –plemiennych.
- bardzo sformalizowany , znienawidzony przez ludzi.
B)- przyjęty przez Lex Aebutia. Wykorzystywany do 284 r.
- stosowana była formułka. Nie był tak sformalizowany jak poprzedni. Dzięki niemu zaszło sformalizowanie prawa klasycznego
C)- od Oktawiana Augusta proces nadzwyczajny – proces kognicyjny, oparty na Imperium Cesarskim
- własna nazwa procesu o charakterze nadzwyczajnym
- późniejszy proces opierał się na nim
- zapoczątkowała Lex Iulia iudiciaria
1. PROCES LEGISAKCYJNY
I. 1. Początki
- proces legisakcyjny był w Rzymie najstarszą postacią zorganizowanej ochrony prywatnych.
- w ustawie XII tablic istnieje już dobrze rozwinięta. Wiadomości o tym procesie pochodzą od Gaiusa.
2. Nazwa
Dwuczłonowa , pochodzi od Lex i actio – postępowanie w jakiś sposób związane z ustawami.
legis actiones – być może taka nazwa dlatego, że zostały „wprowadzone przez ustawy”, albo , że ich formułki były „przystosowane do tekstów samych ustaw” i dlatego były „niezmienne i tak przestrzegane jak ustawy”
3. odmiany
legis actio sacramento – przez zakład , o charakterze religijnym. Występowała m.in. przysięga
l.a. per iudicis postulationem- prowadzona przez sędziego lub arbitra
l.a. per condiotionem - - dotyczy bezpodstawnego wzbogacania się
l.a. per manus iniectionem – przez “nałożenie ręki”
l.a. per pignoris capionem – przez przejęcie zastawu
Trzy pierwsze służyły do rozwiązywania sporów, dwie ostatnie do prowadzenia egzekucji