4. Interdicta recuperandae possessionis.

1. Służyły one do odzyskania posiadania wyraźnie utraconego. Były to interdicta simplicia.

2. Interdykt unde vi przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości, którego wyzuto z posiadania siłą (vis).

3. Interdykt de vi armata powstał jako zaostrzenie poprzedniego, w czasie ostrych walk wewnętrznych ostatniego wieku republiki. Warunkiem jego zastosowania było wyzucie z posiadania przy użyciu siły zbrojnej (vis armata).

4. Interdykt de precario kierował się przeciw prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy otrzymanej w precarium.

5. Ochrona posesoryjna w prawie poklasycznym i justyniańskim.

1. Tendencja ogólna szła w kierunku zaostrzenia kontroli nad aktywną pomocą własną i rozszerzenia ochrony posesoryjnej

• Wymogi interdyktu utrubi zostały zrównane z dawnymi wymogami interdyktu uti possidetis; obecnie jednakowo zwyciężał ten, kto był posiadaczem niewadliwym w momencie litis contestatio

• b) Dawne interdykty unde vi oraz de vi armata zostały połączone w jeden środek procesowy.

• c) Interdykt de precario, wraz z samą instytucją precarium, stracił praktyczne znaczenie.

• d) W procesie kognicyjnym interdykty posesoryjne, podobnie jak i pozostałe interdykty, przybrały postać zwyczajnych powództw, udzielanych jednak w oparciu o tradycyjne wymogi formułowane niegdyś przez pretorów

Ochrona posiadania:

• Nabycie i utrata posiadania – znaczenie: łączyło się z nabyciem i utratą prawa własności.

• Nabycie normalne: corpore et animo – dematerializacja wymogów:

  • Corpus:

    • Nabycie pierwotne – akt objęcia w fizyczne władanie musiał być wyraźny – użycie siły.

    • Przeniesienie posiadania – „z ręki do ręki”, nieruchomości – obejście, pokazanie.

  • Animus:

    • Nabycie pierwotne – sam akt fizycznego zawładnięcia rzeczą.

    • Przeniesienie – charakter osiągniętego porozumienia.

  • „Podstawy posiadania” nie można było zmienić wewnętrznym aktem woli.

• Nabycie wyjątkowe: solo animo – zmiana podstawy władania:

  • Traditio brevi manu – przeniesienie posiadania na dzierżyciela.

  • Constitutum possessiorum – przeniesienie posiadania na mocy samej umowy z nabywcą, przy czym dotychczasowy posiadacz pozostaje nadal dzierżycielem.

• Utrata posiadania – brak corpus, lub animus – porzucenie, ucieczka zwierzęcia, zgubienie rzeczy. Wyjątki – letnie pastwiska, niewola, zbiegostwo, śmierć.

• Ochrona posiadania – interdykty posesoryjne:

  • Ochrona posesoryjna – posiadania (użycie siły)

  • Ochrona petytoryjna - własności

• Possessio vitiosa (posiadanie wadliwe) – nabyte od przeciwnika siłą, albo potajemnie, albo w sposób prekaryjny. Tylko wadliwe nabycie od przeciwnika, wobec osób postronnych nie miało znaczenia  dozwolona pomoc własna o charakterze aktywnym.

• Interdicta retinendae possessionis – ustalenie, który z przeciwników utrzyma się przy posiadaniu rzeczy spornej:

  • Uti possidetis – nieruchomości (posiadacz niewadliwy w chwili wydania)

  • Utrubi – ruchomości (poprzedni rok – dłużej niewadliwy + poprzednik)

• Interdicta recuperandae possessionis – służyły do odzyskania posiadania utraconego:

  • Unde vi –niewadliwy posiadacz, którego wyzuto z posiadania siłą – rok.

  • De vi armata – użycie siły zbrojnej – odrzucenie rocznego terminu, posiadacze wadliwi

  • De precario – przeciw prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy otrzymanej w precarium.

• Ochrona posesoryjna w prawie poklasycznym i justyniańskim – zaostrzenie kontroli nad aktywną pomocą własną i rozszerzenie ochrony posesoryjnej (dopuszczenie dzierżycieli i posiadaczy wadliwych):

  • Wymogi utrubi zrównane z uti possidetis

  • Wyzucie siłą – rok, wadliwość

  • Ochrona posesoryjna stała się ochroną sądową

• Funkcja ochrony posesoryjnej:

  • Stosowane szerzej, niż ochrona prawa cywilnego

  • Szybka likwidacja samopomocy i samowoli – wszyscy posiadacze suo nomie

  • Wzmocnienie ochrony prawa własności

  • Funkcja porządkowa i przygotowawcza przed procesem petytoryjnym.

Prawa rzeczowe

1. Pojęcie

„praw rzeczowych”.

a) Jednolita władza nad osobami i nad rzeczami. Starorzymska władza zwierzchnika familijnego obejmowała jednolicie i osoby, i majątek. W miarę rozwoju stosunków społecznych i ekonomicznych ta jednolita władza rozszczepiała się stopniowo w dwóch kierunkach:

• władza nad wolnymi osobami alieni iuris stawała się czymś odrębnym od władzy nad niewolnikami

• nad rzeczami, z którymi niewolnicy zostali ostatecznie zrównani.

• władza właściciela nad rzeczami wywodziła się z tego samego pnia, co władza zwierzchnika familii nad żoną in manu i nad dziećmi, miała też podobną treść. Początkowo identyczne były nawet środki ochrony prawnej jednej i drugiej sfery uprawnień

b) Specyfika ochrony procesowej.

• specjalny typ powództw „o charakterze rzeczowym”

• Dawały one uprawnionemu skuteczną ochronę przeciw komukolwiek, kto naruszył prawo zainteresowanego do władania rzeczą.

2. Rodzaje.

1. Tradycyjnie zalicza się do tego katalogu te wszystkie stosunki prawne, które były objęte „rzeczową” ochroną procesową, za pomocą a. in rem.

2. Najważniejszym, najstarszym i pierwotnie zapewne jedynym „prawem rzeczowym” było w Rzymie prawo własności. Temu „prawu na rzeczy własnej” przeciwstawia się — w oparciu o źródła rzymskie — tzw. „prawa na rzeczy cudzej” (iura in re aliena).

3. Ich katalog rozszerzał się powoli i ostatecznie należały do nich:

a) służebności,

b) emfiteuza i superficies,

c) prawo zastawu.

4. Prawa na rzeczy cudzej różnią się od prawa własności nie tylko przedmiotem, którego dotyczą (rzecz cudza), ale i treścią (wycinek uprawnień zawartych w prawie własności i stąd druga nazwa praw na rzeczy cudzej: „prawa rzeczowe ograniczone”

WŁASNOŚĆ

Pojęcie własności. Rodzaje własności rzymskiej:

• Ogólna charakterystyka rozwoju - wzrost wartości niewolników.

• Własność kwirytarna – uznana i chroniona według prawa cywilnego.

  • Dostępna tylko dla obywateli.

  • Tylko grunty położone w Italii

  • Res mancipi – formalne akty pozbywcze, res nec macnipi – nieformalne wydanie rzeczy.

  • Uprawnienia – nadanie niewolnikowi stanowiska obywatela, legat windykacyjny.

  • Cywilne środki ochrony petytoryjnej.

• Własność bonitarna – uznana i chroniona według prawa pretorskiego:

  • Pomijanie formalności prawa cywilnego – potrzeby obrotu gospodarczego  zasiedzenie (ochrona pretorska)

  • Podwójna własność – gołe prawo kwirytarne

  • Właściciel bonitarny korzystał z przedmiotu swojej własności i pobierał z niego pożytki; pod względem ekonomicznym prawo jego było wyłączne, wyłączna też była władza nad niewolnikiem

• Quasi – własność gruntów prowincjonalnych:

• Władanie – posiadanie i użytkowanie (obowiązek płacenia daniny)

• Była to zatem konstrukcja pojęciowa wygodna dla celów fiskalnych. W rzeczywistości bowiem użytkownicy gruntów prowincjonalnych byli prawdziwymi właścicielami: korzystali z nich w pełnym zakresie i to dziedzicznie, mogli je pozbywać (tak jak res nec mancipi przez nieformalną traditio), korzystali z ochrony petytoryjnej, wzorowanej na ochronie własności kwirytarnej

• W rzeczywistości – prawdziwi właściciele – nabywanie przez zasiedzenie wprowadzone w III w. przez longi temporis praescriptio (Dioklecjan zniósł przywilej gruntów italskich)

Własność peregrynów – osobne prawo, własność pojedyncza, u peregrynów certae civitatis chroniło tę własność ich własne prawo lokalne. urządzenie z zakresu ius gentium, środki procesowe stosowane analogicznie. [podwójną własnością była własność bonitarna, kwirytarna , rzymskie]

• Własność w prawie wulgarnym – IV i V w. na Zachodzie – rozchwianie terminologii.

• Własność w prawie justyniańskim – likwidacja historycznych nawarstwień.

- Justynian przywrócił więc klasyczne rozgraniczenie własności od posiadania i od praw na rzeczach cudzych, ale zarazem likwidował też historyczne nawarstwienia samej własności. Znosząc „podwójną własność” prawa klasycznego, cesarz napiętnował „gołe prawo Kwirytów” jako nazwę „pustą i zbyteczną”, jako niepotrzebną komplikację, która odstrasza tylko młodzież od nauki prawa

Rzymskie prawo własności. Pojęcie i znaczenie

• Cechy charakterystyczne – najważniejsze i najpełniejsze co do treści prawo rzeczowe:

  • Wąski krąg dopuszczalnych podmiotów – uprawnienia zindywidualizowane

  • Szeroki krąg przedmiotów

  • Swoboda właściciela w korzystaniu ze swego prawa

  • Ochrona stanowiska właściciela wobec osób postronnych

Współwłasność:

• Własność indywidualna – podwójna własność nie stanowiła wyjątku

• „Podwójna własność” nie stanowiła wyjątku, była to bowiem również własność indywidualna, uznawana jednak w dwóch różnych płaszczyznach; w świetle prawa cywilnego właścicielem był tylko właściciel kwirytarny, w świetle prawa pretorskiego — właściciel bonitarny.

• Współwłasność – Urządzenie to było konieczne, zwłaszcza na rzeczach z natury swej niepodzielnych; typowym przykładem był wspólny niewolnik. K ażdy ze współwłaścicieli miał swój udział określony w sposób „idealny”, w postaci ułamka uprawnienia do całości. Był to więc podział prawa do rzeczy , a nie rzeczy samej. Tym swoim idealnym udziałem mógł każdy współwłaściciel swobodnie dysponować, np. sprzedać go komukolwiek. Natomiast całą rzeczą mogli zadysponować tylko wszyscy współwłaściciele łącznie. Podobnie, przez zgodne porozumienie wszystkich współwłaścicieli, można było w każdej chwili znieść wspólnotę; a jeżeli nie było zgody, każdy z uczestników mógł wnieść w tym celu powództwo działowe

Treść prawa własności:

Przedmiot – rozciągnięty jak najszerzej ; poszczególne nieruchomości, będące przedmiotem prawa własności różnych właścicieli, były pomiędzy sobą ściśle rozgraniczone, znaki graniczne należały do rzeczy „uświęconych”. Do właściciela należała nie tylko powierzchnia nieruchomości, ale także słup powietrza wznoszący się ponad nią i wnętrze ziemi pod nią, wraz z kopalinami.

• Zakres uprawnień właściciela:

  • Prawo po posiadania rzeczy własnej

  • Prawo do używania, a nawet zużycia

  • Prawo pobierania pożytków (prawo połowu ryb i polowania) ; właścicielowi rzeczy macierzystej przypadały na własność także pochodzące z niej pożytki, chyba że ktoś inny był specjalnie uprawniony do ich pobierania

  • Prawo do rozporządzania rzeczą własną [ius disponendi]– sprzedaż, alienacja, także po śmierci ; niekiedy, właściciel dysponował swoją rzeczą w sposób ograniczony, np. oddając w inne ręce samo tylko prawo używania; czy też prawo używania i pobierania pożytków. Mogły to być „alienacje” o charakterze przejściowym i raczej krótkotrwałym ale bywały też rozciągnięte w czasie na całe pokolenia. Ius disponendi wywierało skutki nie tylko za życia; właściciel dysponował swoim majątkiem, z dużą swobodą i ze skutkiem po śmierci, także w testamencie

Ograniczenia prawa własności:

• Ograniczenia w sferze obyczajowej np. niegospodarność, rozrzutność, piętnowane notą cenzorską

• Ograniczenia w sferze prawa publicznego – wywłaszczenia dla dobra publicznego; Znane też były dalsze ograniczenia publiczne o charakterze sanitarnym (np. co do lokalizacji cmentarzy), komunikacyjnym (np. co do dostępu do dróg i rzek publicznych) czy budowlanym (np. co do wysokości i rozmieszczenia budynków w miastach).

• Ograniczenia w sferze prawa prywatnego wynikały z prawa sąsiedzkiego:

  • Owoce spadające na grunt sąsiedni

  • Kierowanie naturalnego spływu wody

  • Szkodliwe oddziaływania na grunt sąsiedni

  • W granicach normalnej eksploatacji gruntów trzeba je było tolerować, natomiast wszelkie nadużycia, a zwłaszcza akty złośliwości, czyli szykany, narażały sprawcę na odpowiedzialność

  • Ograniczenia przyjęte przez samych właścicieli w drodze czynności prawnych. Należą tutaj wszystkie prawa na rzeczach cudzych, ustanowione na rzecz osób postronnych przez aktualnego właściciela lub jego poprzedników, a także stosunki obligacyjne, na mocy których właściciel wyzbywa się przejściowo części swoich uprawnień (np. przez oddanie rzeczy w najem czy w dzierżawę).

NABYCIE I UTRATA PRAWA WŁASNOŚCI

Pochodne sposoby nabycia własności:

• Sposoby nabycia i ich rodzaje

  • Według prawa cywilnego, lub naturalnego

  • W sposób pochodny W sposób pochodny nabywa się własność przy udziale poprzedniego właściciela w drodze „przeniesienia prawa własności), lub pierwotny (w sposób pierwotny niezależnie od czyichkolwiek uprawnień poprzednich.

• Utrata prawa własności:

• Porzucenie rzeczy (oprócz ratowania statku, wypadnięcia z wozu).

• Zniszczenie rzeczy lub zaliczenie jej do kategorii rzeczy wyłączonych z obrotu .

• Utrata władzy nad dzikim zwierzęciem które uszło z niewoli, lub nad oswojonym, które zatraciło „przyzwyczajenie do powracania”

Przeniesienie prawa własności

• Przeniesienie prawa własności – zasady ogólne:

• Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, aniżeli sam ma – ochrona właścicieli. Nemo plus iuris in alium transferre potest, quam ipse habet. zamykała bowiem drogę do nabycia tego prawa od niewłaściciela. Jeżeli własność miała przejść na nabywcę od razu (nie po upływie czasu, przez zasiedzenie), sam właściciel musiał być zbywcą albo też musiała go reprezentować osoba upoważniona do pozbycia

• Własność na rzeczach przenosi się przez wręczenia i zasiedzenia, a nie gołe umowy (wymagany widoczny akt przejścia władzy) – Do przeniesienia własności na nabywcę nie wystarczała sama umowa między stronami ale nadto potrzeba było osobnego, widocznego na zewnątrz i dostrzegalnego przez otoczenie aktu przejścia tej władzy, w postaci «wręczenia» czy „wydania” rzeczy nabywcy (traditio) albo nawet długotrwałego władania po stronie nabywcy

• W prawie poklasycznym i justyniańskim  czynność zobowiązująca i rozporządzająca

Mancypacja:

• Pierwotnie – bezpośrednia wymiana, po rozpowszechnieniu w III w. p.n.e. pieniądza bitego straciła sens  wtórna postać – pozorna sprzedaż

• Publiczny akt prawny, w którym następowało formalne stwierdzenie przejścia władzy z jednej osoby na drugą.

• Odbywała się ona pomiędzy stronami zainteresowanymi, a dalej w obecności co najmniej pięciu świadków, dojrzałych obywateli rzymskich, i jeszcze jednego uczestnika, o takich samych kwalifikacjach, który trzymał wagę- libripens

• Nabywca wygłaszał solenną formułkę słowną, w której określał bliżej nabytą władzę, po czym uderzał w wagę monetą

• do przenoszenia własności kwirytarnej na res mancipi . W dwuetapowej operacji mającej doprowadzić do zmiany właściciela mancypacja stanowiła etap drugi.

• Był to formalny akt „przewłaszczenia”, podejmowany zazwyczaj dopiero wtedy, gdy poprzednio wszystko zostało wyjaśnione i uregulowane (np. nastąpiła zapłata).

• Pierwszym etapem, podstawą mancypacji, mogła być np. umowa kupna-sprzedaży, darowizny, przyrzeczenie ustanowienia posagu i in. Dla ważności mancypacji istnienie i rodzaj tego aktu wstępnego nie miały znaczenia, o skuteczności aktu decydowało samo tylko zachowanie wymaganej formy.

• Mancypacja straciła wiele ze swego znaczenia od czasu wprowadzenia tzw. własności bonitarnej . Nie warto było zabiegać specjalnie o dopełnienie formalności mancypacyjnych, skoro nieformalny nabywca był chroniony przez pretora nie mniej skutecznie niż właściciel kwirytarny.