II. Zdolność do czynności prawnych
Wymogi i ograniczenia zdolności do czynności prawnych
1. Ogólna charakterystyka.
Brak zdolności prawnej lub jej ograniczenie zamykały drogę do urządzeń rzymskich:
niewolnikom — ze względu na status libertatis,
cudzoziemcom — ze względu na status civitatis
wolnym osobom alieni iuris — ze względu na status familiae.
Zdolność do czynności prawnych była w Rzymie również ograniczona :
- płci,
- wieku
- stanu umysłowego.
Ograniczenie zdolności do czynności prawnych kobiet, natomiast wymogi co do wieku i stanu umysłowego znajdują swoje racjonalne uzasadnienie do dnia dzisiejszego.
Rozbieżny charakter kryteriów ograniczających prowadził do tego, że zakresy pojęciowe zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych według prawa rzymskiego krzyżowały się ze sobą.
a. Osoby mające pełną zdolność prawną, a zarazem pełną zdolność do czynności prawnych (wolni mężczyźni, obywatele rzymscy sui iuris, dojrzali wiekiem i bez zakłóceń stanu umysłowego).
b. Osoby mające zdolność prawną, ale pozbawione pełnej zdolności do czynności prawnych (kobiety sui iuris, mężczyźni sui iuris, ale niedojrzali; także dojrzali, ale umysłowo chorzy lub marnotrawcy).
c. Osoby pozbawione zdolności prawnej, ale zdolne do podejmowania czynności prawnych (przede wszystkim niewolnicy, ale w rzeczywistości także wolne osoby alieni iuris ) skutki działania takich osób spadały w ograniczonym zakresie na ich właścicieli i zwierzchników familijnych.
2. Płeć.
Kobiety mogły być osobami sui iuris, a więc mieć zdolność prawną, jeżeli nie pozostawały pod władzą agnacyjną ojca lub męża. W tych przypadkach kobiety były więc podmiotami własnych praw majątkowych, ale w zdolności do czynności prawnych były nawet wtedy ograniczone.
3. Wiek.
a) Infantes — dzieci.
Nazwa wzięła się stąd, że były to osoby nie umiejące posługiwać się mową przy czynnościach, a w każdym razie, osoby nie mające jeszcze właściwego rozeznania . W prawie poklasycznym granica tej kategorii ustaliła się w sposób sztywny na ukończeniu 7 lat życia. Nie miało znaczenia ich działanie
b) Impuberes — niedojrzali, powyżej siódmego roku życia.
Górna granica u chłopców była przedmiotem dyskusji. Sabinianie wypowiadali się za indywidualnym oznaczaniem dojrzałości według stopnia rozwoju fizycznego. Prokulianie przyjmowali sztywną granicę ukończenia 14 roku życia. Justynian poszedł za poglądem Prokulianów.
- Co do dziewcząt nie było wątpliwości, że osiągały dojrzałość z ukończeniem lat 12.
- Niedojrzały nie mógł zawrzeć małżeństwa ani sporządzić ważnego testamentu. W zakresie obrotu majątkowego mógł skutecznie przyjmować przysporzenia (mogli zawierać umowy, które po ich stronie przynosiły korzyści majątkowe, ale nie do tych, które prowadziły do szkody po ich stronie), a mianowicie dla swego zwierzchnika familijnego, jeżeli pozostawał jeszcze pod władzą, lub dla siebie samego, jeżeli był sui iuris. Natomiast pogarszać swoją sytuację, umniejszać majątek, mógł tylko za przyzwoleniem opiekuna.
Jeżeli zawarta czynność miała charakter dwojaki, to znaczy równocześnie zawierała przysporzenie i obciążenie niedojrzałego , a opiekun jej nie zatwierdził, przyjmowano konsekwentnie jej skuteczność tylko w zakresie przysporzenia dla niedojrzałego. Stąd późniejsza nazwa: „czynność prawna kulejąca”
Dopiero reskrypt Antoninusa Piusa z połowy II w. n.e. pozwolił poszkodowanemu kontrahentowi na dochodzenie od niedojrzałego tzw. bezpodstawnego wzbogacenia z takiej „czynności prawnej kulejącej”. Niedojrzali mieli więc ograniczoną zdolność do czynności prawnych.
Dopóki nie wyraził opiekun zgody to czynność prawna była negotium claudicans – czynność prawna kulejąca/ niezupełna. Jeśli nie wyraził zgody to go nie wiązała
c) Puberes, minores viginti quinque annis — dojrzali poniżej 25 roku życia.
Lex Laetoria (albo Plaetoria), która wprowadziła jeszcze jedną granicę wieku, a mianowicie ukończony 25 rok życia.
W ten sposób powstała nowa kategoria osób, formalnie dojrzałych, ale jeszcze niezupełnie pełnoletnich, tzw. minores (tzn. „młodszych” niż 25 lat).
Ich czynności prawne były formalnie ważne, ale system prawny chronił ich przed ujemnymi skutkami przedwczesnej swobody działania, przed stratami majątkowymi spowodowanymi brakiem doświadczenia czy lekkomyślnością.
W niektórych sytuacjach prawo brało ich pod ochronę
Sama ustawa operowała sankcjami karnymi przeciw tym, którzy nieuczciwie narażali minorów na szkody. Edykt pretorski poszedł dalej i umożliwiał uchylenie się od skutków prawnych czynności obiektywnie niekorzystnej dla minora, nawet bez winy kontrahenta.
Te obawy można było przezwyciężyć przez ustanowienie specjalnego kuratora. Jego aprobata pociągała za sobą ten skutek, że dokonana czynność stawała się niezaczepialna (§ 102, 4). Zawarcie małżeństwa i sporządzenie testamentu, pozostało jednak zawsze wyłącznym uprawnieniem minora.
d) Puberes — dojrzali powyżej 25 roku życia mieli zdolność do czynności prawnych bez ograniczeń, chyba że ograniczenia wynikały z ich stanu umysłowego.
Takie stanowisko osoby zupełnie samodzielnej mógł uzyskać wcześniej także minor, ale w drodze
specjalnego przywileju cesarskiego — mężczyzna po ukończeniu 20, a kobieta 18 roku życia.
4. Stan umysłowy i marnotrawstwo.
a) Furiosus.
Czynności prawne umysłowo chorego były pozbawione znaczenia, ponieważ nie miał rozeznania tego, co czyni.
Jego położenie było zatem zbliżone do położenia dziecka poniżej lat 7 .
czynności prawne umysłowo chorego podejmowane w okresie przerw w chorobie (tzw. później lucida intervalla — „jasne przerwy”) były ważne .
Majątkiem chorego zarządzał specjalny kurator
b) Prodigus.
pozwalał na odebranie marnotrawcy zarządu majątku odziedziczonego po przodkach, jeżeli majątek ten trwonił i w ten sposób narażał swoją rodzinę na ubóstwo
Zakres ochrony rozciągnięto w prawie klasycznym na cały majątek marnotrawcy.
Decyzja pretora czy namiestnika o odebraniu zarządu majątku obejmowała zakaz umniejszania i obciążania majątku, pozostawiała natomiast marnotrawcy możność dokonywania czynności przysparzających.
Do umniejszenia majątku potrzebna była zgoda specjalnego kuratora .
Marnotrawca był więc ograniczony w swej zdolności do czynności prawnych w podobny sposób jak niedojrzały .