5. Capitis deminutio minima.

1. „Umniejszenie osobowości w najmniejszym stopniu” następowało nie tylko wtedy —gdy osoba sui iuris „spadała” do kategorii osób alieni iuris, ale zawsze, ilekroć miała miejsce zmiana przynależności familijnej np. przez arogację czy adopcję.

• W takich przypadkach zrywała się bowiem dotychczasowa więź agnacyjna a to pociągało za sobą doniosłe skutki w sferze stosunków prawnych, osobistych i majątkowych.

• Natomiast naturalne więzy kognacji pozostawały przez capitis deminutio minima nietknięte .

Osoby prawne

Osoby prawne jako podmioty prawa

1. Potrzeby praktyczne i problemy prawne.

1. Jednostkami były:

- osoby fizyczne,

- a w pewnym stopniu także związki familijne.

- Ponadto, w państwie rzymskim szersze związki osób, organizacje o zadaniach trwałych,

przerastających sferę zainteresowań i możliwości jednostek ludzkich:

• Związki osób realizowały swoje cele m.in. przez udział w obrocie gospodarczym; na równi z osobami fizycznymi gromadziły majątki, zawierały umowy

2. Związki osób — korporacje

1. Pojmowano jako związek ogółu obywateli. Państwo to miało z dawien dawna majątek odrębny od majątku obywateli, np. w postaci zasobu ziemi niewolników w bezpośrednim władztwie czy skarbu państwowego w dyspozycji senatu .

2. Jednakże państwo republikańskie rządziło się tylko normami prawa publicznego, działało przez swoich urzędników w trybie administracyjnym, ewentualne spory z obywatelami rozstrzygali też sami urzędnicy z pominięciem drogi prawa cywilnego.

3. Sytuacja zmieniła się w okresie pryncypatu. Część wpływów państwowych otrzymywali teraz do swej dyspozycji cesarze, jako tzw. fiscus (dosłownie: „koszyk z pieniędzmi”), reszta pozostawała nadal w dyspozycji senatu. Fiscus był przywiązany do stanowiska cesarza i po jego śmierci przechodził na następcę na tronie.

• Cesarz okresu pryncypatu był oficjalnie tylko „pierwszym obywatelem” (princeps). W ślad za tą konstrukcją prawną fiscus, uważany za rodzaj prywatnego majątku „pierwszego obywatela”, został poddany przepisom prawa prywatnego i procesu cywilnego.

• W miarę tego wzrostu fiscus nabierał coraz więcej cech instytucji prawa publicznego, ale brał też nadal udział w prywatnoprawnym obrocie z osobami prywatnymi. Jego dwoisty charakter przejawiał się m.in. w stanowisku uprzywilejowanym w stosunku do zwykłych obywateli.

4. Związkami osób były również gminy

5. To samo odnosi się wreszcie do licznych stowarzyszeń, które skupiały zespoły osób związanych ze sobą, np. wspólnotą zamieszkania, czy kultu religijnego Ustawa XII tablic zapewniała swobodę ich zawiązywania

3. Masy majątkowe — fundacje.

fundacje alimentacyjne to tzw. fundacje niesamodzielne. Były to wartości majątkowe powierzane gminom, stowarzyszeniom albo osobom prywatnym, z obowiązkiem obracania ich na określone cele, np. na utrzymywanie sierot

Fundacji samodzielnych, tzn. majątków odrębnych, zarządzanych przez specjalnie do tego powołane organy. Taki charakter miały też zakłady kościelne (kościoły, klasztory).

4. Stan prawny według ustawodawstwa Justyniana.

• Decyzja o dużej doniosłości praktycznej było dopuszczenie najpierw gmin, a potem także uznanych stowarzyszeń do udziału w procesie cywilnym, przez przedstawicieli.

• Do edyktów magistratur jurysdykcyjnych prawnicy pisali komentarze , w których wyjaśniali bardziej szczegółowe kwestie praktyczne, ale także wypowiadali myśli o ogólniejszym znaczeniu.

• Słynna jest wypowiedź Ulpiana: Si quid universitati debetur, singulis non debetur: nec quod debet universitas singuli debent — „Co należy się korporacji, nie należy się jej poszczególnym członkom; ani też poszczególni członkowie nie są zobowiązani do tego, do czego jest zobowiązana korporacja”.

• Zdolność prawna korporacji i fundacji ograniczała się, w zasadzie, do uprawnień i obowiązków majątkowych.

• Natomiast gminy mogły wyzwalać niewolników i sprawować prawo patronatu nad wyzwoleńcami. A patronat zawierał uprawnienia i majątkowej, i osobistej natury.