2. Adgnatio (agnatio).

1. Rzymska familia agnacyjna była organizmem monokratycznym i patriarchalnym.

2. Na jej czele stała zawsze jednostka, i to mężczyzna — pater familias.

3. Do jego familii i pod jego władzę wchodziło się bądź to przez akt prawny bądź przez urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie.

4. przynależności do familii decydował węzeł prawny — podległość władzy, wyzwolenie spod tej władzy (emancipatio) oznaczało definitywne zerwanie węzła agnacyjnego.

• Jeżeli władza familijna gasła (przez śmierć lub capitis deminutio zwierzchnika), familia agnacyjna rozpadała się na tyle części, ile osób było bezpośrednio podległych władzy zwierzchnika, przy czym mężczyźni stawali się z kolei zwierzchnikami własnych familii.

• Kobiety natomiast stawały się wprawdzie osobami nie podległymi władzy, ale nie mogły mieć nikogo pod swoją władzą.

5. Najluźniejszą formą więzi jak gdyby familijnej była w dawnym prawie rzymskim przynależność do wspólnego rodu (gens).

• Gentiies były to osoby, które łączyła jeszcze wspólnota nazwiska.

6. Agnacja przetrwała jednak siłą tradycji i została zniesiona dopiero w Nowelach Justyniana.

3. Cognatio.

1. Pojęcie kognacji jako pokrewieństwa naturalnego, idącego poprzez rzeczywiste węzły krwi.

2. Krąg kognatów krzyżował się z agnatami. Osobami poprzednio zupełnie obcymi względem siebie mogli być agnaci przyjęci do familii poprzez czynność prawną

3. Dzieci urodzone w familii agnacyjnej były agnatami i kognatami swego ojca i między sobą, były dalej kognatami swojej matki zawsze, a agnatami tylko wtedy, jeżeli i ona należała do familii agnacyjnej.

4. Najpierw pretorowie, później senat i cesarze nadawali kognacji coraz silniejszy charakter węzła prawnego, łącząc z nią określone prawa i obowiązki (spadkowe, opiekuńcze, alimentacyjne). Kognacja wyparła ostatecznie agnację za Justyniana.

• Osoby A, B, C, D, E są krewnymi w linii prostej, wszystkie wywodzą się bezpośrednio lub pośrednio od osoby A. Osoby B, C, D, E są spokrewnione z osobami F, G, H w linii bocznej, obydwie linie łączy ze sobą osoba wspólnego przodka A.

• W linii prostej występują krewni wstępni (ascendenci) i krewni zstępni (descendenci). Stopnie pokrewieństwa oblicza się w obydwóch liniach według liczby urodzeń; osnuta na źródłach rzymskich zasada brzmi: „ile urodzeń, tyle stopni”

• I tak, w stosunku do osoby C — osoba B (ojciec, matka) jest ascendentem 1. stopnia, osoba A (dziadek, babka) — ascendentem 2. stopnia. Podobnie osoby D i E są descendentami 1. i 2. stopnia w stosunku do osoby C. W linii bocznej najbliższym stopniem jest drugi, pomiędzy rodzeństwem (B i F, dwa urodzenia; wspólnego przodka nie liczy się). Ich dzieci są ze sobą spokrewnione w 4. Stopniu (C i G), ich wnukowie w szóstym (D i H). B i G — to 3. stopień, itd.

4. Personae sui iuris — alieni iuris.

1. W rzymskim ustroju familijnym osobami sui iuris były osoby nie podlegające władzy familijnej, wszystkie inne były p oddane cudzej władzy.

• Z reguły co prawda osobami sui iuris byli dojrzali mężczyźni, rzeczywiści zwierzchnicy familii, ale jeżeli ktoś wcześnie stracił ojca, mógł stać się osobą sui iuris zaraz po urodzeniu.

• Osobami sui iuris były również kobiety nie mające zwierzchnika familijnego i nie pozostające w małżeństwie cum manu.

• Należały tu wreszcie wszystkie osoby, które z jakichkolwiek przyczyn nie weszły do familii agnacyjnej, np. dzieci ze związków małżeńskich nie uznanych przez prawo i dzieci pozamałżeńskie.

2. Druga skrajność rzymskiego systemu polegała na tym, że w położeniu osób alieni iuris mogli znajdować się ludzie w pełni dojrzali, niekiedy sprawujący nawet wysokie funkcje państwowe, i ten stan trwał w zasadzie tak długo, dopóki żył agnacyjny patriarcha.

3. Skutki prawne przynależności do jednej czy drugiej kategorii były bardzo poważne.

• Osoby sui iuris miały pełną zdolność prawną; mogły być np. właścicielami rzeczy, wierzycielami czy dłużnikami w stosunkach obligacyjnych.

• Natomiast zdolność prawna osób wolnych alieni iuris — była ograniczona. Osoba taka, właśnie z uwagi na swój stan podległości władzy familijnej, „nie mogła mieć nic własnego” a zatem była pozbawiona tzw. Zdolności majątkowej.

4. Wśród osób alieni iuris szczególną pozycję zajmował dojrzały syn pozostający pod władzą ojcowską. I on w zasadzie „nie mógł mieć nic własnego,” był więc pozbawiony czynnej zdolności majątkowej, ale miał bierną zdolność majątkową tzn. mógł być podmiotem zobowiązań ważnych według ius civile. W tym zakresie miał też zdolność procesową, ale egzekucja wydanych przeciw niemu wyroków napotykała na przeszkodę w postaci władzy ojcowskiej.

• W ramach tej biernej zdolności majątkowej synowie pod władzą chętnie poszukiwali kredytów, ale specjalna uchwała senatu utrudniła im sytuację, gdyż cały ciężar ryzyka przerzuciła na osoby udzielające pożyczek pieniężnych.

• Natomiast prawo pretorskie rozciągnęło odpowiedzialność ojców na niektóre zobowiązania zaciągnięte przez osoby alieni iuris, w pierwszym rzędzie więc przez synów pod władzą .