PRAWO RZYMSKIE

I. 1. Prawo rzymskie

a)prawo historyczne obowiązujące w starożytnym Rzymie

b)prawo epoki justyniańskiej

c) (barbarzyńskie) w państwach na Zachód Europy po upadku Rzymu Zachodniego

d) ius communae – prawo komun włoskich

e) nauka prawa – zwłaszcza stosowana na Sorbonie

2. Periodyzacja prawa rzymskiego

- 476 – upadek Rzymu Zachodniego

- 753- 509 p.n.e – królestwo

- 509- 27 p.n.e – republika

- 27 p.n.e – 284 – pryncypat

- 284 – 527 – dominat

- 527- 565 – okres Justyniański

- 565 – 1453 – Bizancjum

3. Periodyzacja prawa prywatnego

1. Od początku do połowy II w. p.n.e.

- wychodzenie z pojęć sakralnych, magicznych, rodowych, samopomocy. Kształtuje się powoli prawo cywilne.

2. Połowa II p.n.e. – koniec poprzedniej ery – okres archaiczny prawa rzymskiego

- zmiana systemu na bardziej legalistyczny.

- pozbawiony jest elementów sakralnych . Pod koniec rozkwit prawa cywilnego.

3. Do 235 – okres klasyczny

- doskonałość

Dlaczego warto zajmować się prawem rzymskim? - historyczna doniosłość - dydaktyczna – rozumowanie prawnicze - ze względu na wykształcone pojęcia

4. 235- 527 – okres poklasyczny

5. 527 – 565 – justyniański

6. 565 – 1453 – bizantyjski

4. Ius / fas

Ius – odpowiednik naszego „prawa” – sfera działania ludzkiego, dozwolona i chroniona przez państwo. Jest to prawo ludzkie. Wykroczenie poza to iniuria.

„Ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi” – „prawo jest jak to trafnie określa Celsus, sztuką (stosowania) tego, co dobre i słuszne”

Fas – sfera działania dozwolona i chroniona przez religię. Prawo boskie. Wykroczenie poza to nefas.

5. Kazuistyka

Kazus – zdarzenie , przypadek. Była to charakterystyczna cecha prawa rzymskiego. Widać to już było w Ustawie XII tablic. Była to zasada sprawiedliwości – dobro i słuszność.

II. Podział prawa rzymskiego

1. 1. Ius naturalne – dotyczy wszystkich istot

2. ius publicum - / publiczne prawo – interes powszechny, ogólny, nieindywidualny

3. ius privatum- / prywatne prawo – interes prywatny, korzyści jednostki

1. Ius civile – prawo obywateli rzymskich / ius Quiritium – prawo Kwirytów

- formalizm i surowość

- dotyczyło obyw. Rzymskich oraz wyjątkiem byli Latynowie i Peregryni w zakresie zawierania aktów prawa cywilnego w zakresie obrotu gospodarczego

2. Ius honorarium –

-działalność magistratury – na ius edicendi – prawie do wydawania edyktów się opierali

- pretorzy, Peregrinus, edyl kurulny.

Mechanizm: corocznie można było wydać edykt, które skargi modyfikują, a które dodają, a które zostają.

Prawo pretorskie : „wspomaganie , uzupełnianie, poprawianie prawa cywilnego”

Zasada personalności prawa- prawo szło za wolnym człowiekiem.

Układ edyktu pretorskiego :

- zapowiedź skargi

- przykłady formuł skarg (wzorce)

3. Ius Gentium

- zespół norm kolizyjnych między prawem obywateli rzymskich a mieszkających w Imperium Rzymskim.

- przez rozwój tego prawa nastąpił rozwój prawa prywatnego

- prawo całkowicie świeckie

- swobodniejsze od ius civile

- ograniczone do sfery stosunków majątkowych i przeznaczonym do regulowania obrotu gospodarczego

- dostępnym dla obywateli , ale także dla Latynów i Peregrynów.

2. Podział wg Gaiusa:

a) personae

4 księgi : prawo procesowe, osobowe , rzeczowe(II i III)

b) res c)actiones

3. System pandektowy

Udoskonalenie i rozwinięcie dawnego systemu rzymskiego

!!! ograniczenie podziału do prawa prywatnego materialnego (pominięcie actiones) i wydzielenie „części ogólnej”:

- rzeczy

- czynności prawne

- podmioty stosunków prawnych (bez prawa rodzinnego)

Część szczegółowa :

- prawo rodzinne

- prawo majątkowe

- rzeczowe

- zobowiązania

- spadkowe

III. Źródła prawa rzymskiego

1. źródła prawa rzymskiego

1. Prawo zwyczajowe, ustawy , dokumenty praktyki sądowej – „prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał plebsu, uchwał senatu, konstytucji cesarskich, edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania, odpowiedzi uczonych”

2. Ustawa XII tablic (źródła pr. Prywatnego, dotyczyło również procesu egzekucyjnego)

- wydana na wniosek plebejuszy, którzy chcieli , żeby spisać prawo, żeby mogło być interpretowane i stosowane przez patrycjuszowskich kapłanów i świeckich.

- miała bardzo duże znaczenie, samej ustawy nigdy formalnie nie uchylono.

3. Leges

- republika – na zgromadzeniu pełnoprawnych obywateli rzymskich – comitia

- dojrzały wniosek ustawodawczy przedstawiała magistratura na komisjach – rogatio (przyjmowano lub odrzucano bez dyskusji). Ustawy te to leges rogatae

- leges perfectae – sankcje nieważności; leges imperfectae – brak sankcji – niedoskonałe; leges minus quam perfectae – sankcje karne; leges plus quam perfectae – sankcje cywilne

4. Plebiscita- uchwały zgromadzeń plebejskich

5. Lex Hortensja

- na jej mocy Plebiscita zaczęły obowiązywać ogół obywateli

6. Uchwały senatu

- senat najpierw zatwierdzał , a później były zalecenia senatu rzymskiego. Dotyczyły rozwiązań ograniczonych.

- senat był ciałem, które interesowało się wszystkim, czuwał nad tradycją, uprawnieniami narodu.

7. Konstytucje carskie

- „konstytucją cesarską jest to, co cesarz ustanowił w dekrecie lub w Edycie albo w liście…”

• Dekrety – rozstrzygnięcia spraw spornych, które trafiły przed sąd cesarski

• Edykty – ogłaszane nomy obowiązujące na danym terytorium

• Reskrypty – odpowiedzi na pytania prawne. Cesarze przy pomocy kancelarii udzielali odp.

• Mandaty – udzielanie pisemnych instrukcji urzędnikom, zwłaszcza namiestnikom prowincji.

Charakterystyczne cechy:

- cesarze uprawiali działalność prawotwórczą

- w sprawach prywatnych najczęściej odnosiły się do spraw indywidualnych

- poważniejsze reformy dochodziły do skutku po wyzyskaniu tradycyjnych czynników prawotwórczych, zgromadzeń ludowych, senatu

8. Ius edicendi – prawo ogłaszania solennej zapowiedzi, w jaki sposób magistratura będzie korzystała z powierzonej jej władzy. Była to „ustawa roczna”. Praktyczne zapowiedzi co do zakresu ochrony praw prywatnych w procesie i poza procesem.

9. Prawotwórcza działalność uczonych prawników

Republika:

• Monopol kapłanów i patrycjuszów na wiedzę prawniczą

• Wydawanie opinii w konkretnych przypadkach prawnych

• Uczniowie – samoucy – przysłuchiwali się opinii mistrzów

Pryncypat:

• Ius publice respondenti – przywilej , nadawany niektórym jurystom , do udzielania opinii prawnych „pod autorytetem cesarza”

• Komentarze do ustaw, edyktów

• Podręczniki, opracowania monograficzne

Okres klasyczny:

• Dwie szkoły : Sabinianie- Capito i Prokulianie - Labeo

• Brano pod uwagę tylko 5 jurystów: Ulpian , Gajus, Paulus, Papinianus, Modestinus . Jeżeli nie było zgody to brano pod uwagę opinię Papiniana, a jak się nie wypowiedział to sędzia sam decydował

• Institutiones - twórcą był Gajus. Zawierały się w 4 księgach: res, actiones, personae.

Prawo klasyczne:

• Patrz ius civile, ius honorarium , ius gentium

Prawo poklasyczne :

• zanikają mandata, zanik działalności opiniodawczej jurystów.

• Codex Gregorainus – uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich z okresu od cesarza Hadriana do 291 r.

• Codex Hermogenianius – uzupełnienie poprzedniego , od Dioklecjana do 295r. , ale także od Konstantyna do 314 r.

• Codex Theodosianus – zbiór przepisów prawa publicznego. Zawierał tylko konstytucje cesarskie, od panowania Konstantyna. Istniał podział na księgi i tytuły.

Dominat:

• Sententiae Pauli – treść obracała się przede wszystkim wokół prawa prywatnego, w mniejszym stopniu dotyczy prawa karnego. Forma wypowiedzi maksymalnie zwięzła i jasne. Brak kazuistyki, tylko zasady prawne, brak poruszania kwestii spornych. Było to kompendium elementarnej wiedzy prawniczej

• Regulae Ulpiani – podobny charakter elementarnego opracowania. Materiał zaczerpnięty głównie z Instytucji Gajusa.

• Fragmenta vaticana – powstało w celu zebrania i uporządkowania „dawnego prawa”. Jest to prywatny zbiór. Autor chciał zastąpić rozproszone i kosztowne źródła, lepszym zbiorem.

• Ustawa o cytowaniu – 426 r. Gaius należy do 5 uznanych autorytetów. Konstytucja raweńska wprowadziła ustawę o cytowaniu – wyróżnienie 5 jurystów. Później konstytucja raweńska została włączona do Kodeksu Teodozjańskiego. Walor obowiązujący zachowują nadal pisma innych jurystów jeżeli na nie powołuje się któryś z pięciu uprzywilejowanych.

• Wulgaryzacja prawa – uproszczenie prawa klasycznego i cesarskiego. Prawo wulgarne – owoc ścierania się prawa zwyczajowego i praw ludowych z prawem oficjalnym

Ustawodawstwo justyniańskie:

• 7 lat prac , pod przewodnictwem Tryboniana. 528 – kodeks Justyniana . 530 opracowanie zbioru ius. W 533 roku gotowy był zbiór pod nazwą Digesta/ Pandectae.

• Instytucje – „młodzieży żądnej wiedzy prawniczej”- wstępny podręcznik do nauki prawa, był dodatkowo obowiązująca ustawą. Dzieliły się na 4 księgi. Księgi na tytuły a te na paragrafy.

• Digesta – obejmuje prawo prywatne i postępowanie cywilne. Obszerny wybór z „dawnego prawa” – z klasycznej literatury prawniczej, dokonany urzędowo i podniesiony do rangi ustawy. Zwarty zespół przepisów dotyczących daliktów publicznych i prywatnych zawierają „dwie księgi budzące grozę”. Digesta dzielą się na księgi, tytuły , fragmenty, i paragrafy. Zawierała 50 ksiąg.

• Kodeks – 529 r. zbiór konstytucji cesarskich. Materiał pochodzi z kodeksów: gregoriańskiego, hermogeniańskiego, teodozjańskiego oraz Nowel poteodozjańskich. 5 ksiąg: źródła prawa, przepisy prawa kościelnego, prawo ustrojowe, prawno karne, prawo administracyjne i finansowe. Dzieliła się na księgi , tytuły , konstytucje(poprzedzają inskrypcje, a zamykają subskrypcje) i paragrafy. Druga redakcja 534 – Kodeks Justyniana.

• Nowele – zbiory prywatne. Dzieliły się na rozdziały, paragrafy. Poprzedzał jednak wszystko wstęp a zamykało „słowo końcowe”. Wprowadzały ważne reformy w zakresie prawa publicznego. Wydane zostały w j. greckim

• Corpus Iuris Civilis – całe ustawodawstwo Justynian, łącznie z Nowelami. Redaktorzy zbiorów justyniańskich korzystali w szerokim zakresie z gotowego materiału, który gromadzili i systematyzowali – kompilatorzy.

Dalsze dzieje ustawodawstwa Justyniana i prawa rzymskiego

• Parafraza Teofila – grecki przekład Instytucji Justyniana. Dalsze komentarze i tłumaczenia dotyczyły przede wszystkim Kodeksu i Nowel.

• Ekloga – niewielki zbiór prawa cywilnego i karnego o wyraźnie praktycznym przeznaczeniu.

• Bazyliki – zawierają obszerny materiał z bizantyjskich przeróbek Digestów, Kodeksu i Nowel, w mniejszym stopniu Instytucji. Układ: podział na księgi i tytuły..

• Heksabiblos – małe kompendium prawa cywilnego i karnego, opracowane przez Konstantyna Harmenopulosa. Nazwa pochodzi od układu materiału w 6 księgach. Przyjęty został w Grecji i przetrwał do 1946r. , gdy wprowadzono kodeks cywilny gracki.

Po upadku Cesarstwa Zachodniego

• Nastąpiła personalizacja prawa – dotykała sprawa osobowych, nieważne, gdzie się przebywa .leges – wyciągi dla ludności rzymskiej

• Lex Romana Visighotorum – Brewiarz Aleryka

• Lex Romana Burgundionum

• Edictum Theodorici

W średniowieczu na uniwersytetach było wykładane prawo rzymskie :

• Wydział prawa rzymskiego (legiści)

• Wydział prawa kanonicznego (dekretaliści , od nazwy Dekretu Gracjana)