Разнавіднасці беларускай мовы

Сучасная беларуская мова, як і многія іншыя мовы свету, існуе ў дзвюх разнавіднасцях: дыялектнай і літаратурнай.

Дыялектная мова — гэта мова народа, якая выступае ў выглядзе мясцовых гаворак, якія распаўсюджаны толькі на пэўнай тэрыторыі, выкарыстоўваюцца звычайна ў вуснай форме. Гаворкі аб’ядноўваюцца ў дыялекты. На тэрыторыі Беларусі выдзяляюць два дыялекты: паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні. Кожны з дыялектаў мае свае асаблівасці ў лексіцы, фанетыцы, марфалогіі і сінтаксісе.

Літаратурная мова — апрацаваная, упарадкаваная і нармаліза-ваная мова. Літаратурная мова атрымала распаўсюджванне на ўсёй тэрыторыі Беларусі, стала сродкам зносін беларускага народа ў розных сферах яго жыцця. Для яе характэрна адзінства, устойлівасць, стабільнасць, якія забяспечваюцца цэлай сістэмай правілау ужывання слоў і формаў, граматычных і сінтаксічных канструкцый.

Білінгвізм і моўная інтэрферэнцыя

Двухмоўе, або білінгвізм — гэта папераменае карыстанне дзвюма мовамі. Двухмоўе ў нашай краіне з’яўляецца дзяржаўным, паколькі статус афіцыйнай выконваюць дзве мовы: руская і беларуская.

Білінгвізм на тэрыторыі Беларусі ўзнік даўно. Ужо ў перыяд Вялікага княства Літоўскага існавала беларуска-царкоўнаславянскае двухмоўе. З пашыреннем польскай мовы ў краіне пачало складацца беларуска-польскае двухмоўе. Калі ж беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі, шырока развіваецца беларуска-рускае двухмоўе.

Сучасная моўная сітуацыя на Беларусі характарызуецца суіснаваннем і выкарыстаннем беларускай і рускай моў і можа быць вызначана як беларуска-рускае двухмоўе.

Білінгвізм — з’ява складаная, шматбаковая і таму даследуецца ў розных аспектах. Асноўныя з іх: псіхалагічны, педагагічны, сацыялінгвістычны. Псіхалагічны аспект двухмоўя звязаны з асаблівасцямі псіхалагічнага складу індывіда, з яго разумовымі здольнасцямі, эмацыянальнай прыстасаваннасцю, з праблемай пераключэння з аднаго моўнага кода на другі. Педагагічны бок білінгвізму закранае розныя аспекты навучання другой мове, у тым ліку і ўплыў адной мовы на працэс засваення другой. Сацыялінгвістычны аспект двухмоўя ахоплівае кола пытанняў, звязаных з вывучэннем адносін «білінгвізм — грамадства», такіх як: сфера выкарыстання першай і другой мовы, ступень авалодвання мовамі, размеркаванне камунікатыўных функцый паміж мовамі і інш.

Блізкароднасны характар беларуска-рускага двухмоўя стварае цяжкасці для яго носьбітаў пры авалоданні гэтымі мовамі, бо, нягледзячы на структурнае падабенства гэтых моў, кожная з іх мае свае спецыфічныя рысы, якія павінны ўлічвацца ў маўленні. Ігнараванне гэтых рыс прыводзіць да памылак інтэрферэнцыі. Інтэрферэнцыя — гэта адхіленне ад нормаў у мовах, якія кантактуюць. Парушэнне нормаў звязана з тым, што пры маўленні на адной мове ўжываюцца элементы другой. Узровень праяўлення інтэрферэнцыі залежыць ад моўнай кампетэнцыі, або здольнасці білінгва, куды ўключаецца слоўнікавы запас, разнастайнасць сінтаксічных канструкцый, свядомае захоўванне нормаў і г.д.

Блізкасць і падабенства беларускай і рускай моў абумоўлівае шматлікасць і ўстойлівасць інтэрферэнцыйных памылак пры маўленні на той ці іншай мове. Хоць яны і не ўплываюць на працэс разумення выказвання, аднак сведчаць пра нізкую маўленчую культуру асобы. Беларуска-руская і руска-беларуская інтэрферэнцыі — з’явы распаў-сюджаныя і закранаюць усе сферы моўнай сістэмы: фанетыку, акцэнтуацыю, марфалогію, сінтаксіс, лексіку. Вылучаюць наступныя віды інтэрферэнцыі: марфалагічная, сінтаксічная, фанетычная, лексічная, словаўтваральная, акцэнтная.

Марфалагічная інтэрферэнцыя звязана з разыходжаннямі ў граматычным афармленні рускіх і беларускіх лексем. Гэта разыходжанні ў родзе, ліку і склоне назоўнікаў, ва ўтварэнні сінтэтычных формаў вышэйшай і найвышэйшай ступені параўнання прыметнікаў, у родавых і склонавых формах лічэбнікаў, адметнасці ўтварэння дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў. Інтэрферэнцыйныя памылкі ў сінтаксісе выклікаюцца адрозненнямі ў будове словазлучэнняў, простых і складаных сказаў. У словазлучэннях выразна праяўляецца спецыфіка мовы. Таму механічнае перанясенне мадэляў пабудовы словазлучэнняў з адной мовы ў другую вядзе да парушэння нормаў.

Пранікненне спецыфічных фанетычных рыс з адной мовы ў другую вядзе да фанетычнай інтэрферэнцыі.

Лексічная інтэрферэнцыя выклікана наяўнасцю разыходжанняў або частковага падабенства ва ўласналексемным і семантычным аспектах беларускай і рускай моў. Напрыклад, ужыванне білінгвам у беларускай мове выразу гуляць ролю замест адыгрываць ролю абумоўлена неаднолькавым аб’ёмам значэнняў і асаблівасцямі ўжывання ў рускай і беларускай мовах слоў іграць і гуляць.

Прычынай існавання словаўтваральнай інтэрферэнцыі з’яўляецца несупадзенне словаўтваральных фармантаў аднакаранёвых беларускіх і рускіх слоў (напрыклад, ужыванне ў беларускім маўленні дзеясловаў з суфіксамі -ір-, -ава-, утварэнне назоўнікаў па рускіх мадэлях пры дапамозе суфіксаў -цель-, -ш-, -а, -асць- і інш.).

Акцэнтная інтэрферэнцыя звязана з разыходжаннямі ў націску ў рускіх і беларускіх лексемах.

Побач з беларускай і рускай мовамі ў Беларусі існуе і прамежкавая форма змешанага маўлення — «трасянка». Назва ўяўляе сабой тэрміналагічную метафару, створаную ў выніку пераносу зыходнага слова з бытавой сферы ў сферу ліінгвістычнай тэрміналогіі.