Дзеепрыслоўе

Дзеепрыслоўе — нязменная форма дзеяслова, якая абазначае дадатковае дзеянне і паясняе асноўнае дзеянне, выражанае дзеясловам-выказнікам. Напрыклад: У многіх краінах свету людзі з захапленнем слухаюць беларускія народныя песні, дзівячыся іх неўміручаму хараству (Гіл.). Дзеепрыслоўе дзівячыся абазначае дадатковае дзеянне (дзівяцца) і паясняе асноўнае дзеянне, выражанае дзеясловам-выказнікам слухаюць (слухаюць як? дзівячыся іх неўміручаму хараству).

Дзеепрыслоўі маюць асаблівасці і дзеяслова і прыслоўя.

Дзеепрыслоўі ўтвараюцца ад дзеясловаў, захоўваюць іх асновы і лексічнае значэнне: вывучыць — вывучыўшы, прыязджаць — пры-язджаючы.

Дзеепрыслоўі маюць граматычныя прыметы дзеяслова:

Пераходнасць — непераходнасць: выконваючы заданне, пабуда-ваўшы дом, адчыніўшы дзверы (пераходныя дзеепрыслоўі), сустрэўшыся ў дарозе, адхіляючыся ўбок (непераходныя дзеепрыслоўі); зваротнасць — незваротнасць: радуючы — радуючыся, падымаючы — падымаючыся, убачыушы — убачыўшыся, трыванне (незакончанае і закончанае): гаварыць — гаворачы, сказаць — сказаўшы, прывозіць — прывозячы, прывезці — прывёзшы, стан (бываюць толькі незалежнага стану): вяртаючы кнігу, вяртаючыся з горада, даведаўшыся пра здарэнне.

Дзеепрыслоўі захоўваюць кіраванне таго дзеяслова, ад якога ўтвораны: прачытаць кнігу — прачытаўшы кнігу, прынесці падручнкі — прынёсшы падручнікі; да дзеепрыслоўяў, як і да дзеясловаў, могуць прымыкаць прыслоўі, якія паясняюць іх: слухаць уважліва — слухаючы ўважліва, зрабіць старанна — зрабіўшы старанна.

Улічваючы адзначаныя асаблівасці, агульныя з асаблівасцямі дзеясловаў, дзеепрыслоўі традыцыйна ўключаюць у сістэму форм дзеяслова. У некаторых дапаможніках дзеепрыслоўе разглядаюць як асобную, самастойную часціну мовы. І на гэта ёсць свае падставы.

Дзеепрыслоўі маюць такія прыметы, якія не ўласцівы дзеяслову; гэтыя прыметы агульныя ў дзеепрыслоўяў з прыметамі прыслоўяў. Як і прыслоўі, дзеепрыслоўі не змяняюцца: асыпаючыся, распытваючы, адпачыўшы; прымыкаюць да дзеяслова і паясняюць яго: ішлі не спя-шаючыся, сядзеў задумаўшыся; выконваюць у сказе сінтаксічную ролю акалічнасці: Апейка мімаволі стаў, углядаючыся, чакаючы, востра ловячы кожны гук: ішло дзіва, якое тады, славілі газеты і паэты, — мінскі трамвай (I. М.).

Дзеепрыслоўі, як нязменныя словы, не ўтвараюць форм часу: катэгорыя часу ў іх злілася з катэгорыяй трывання і не выражаецца ні лексічным значэннем, ні формаўтваральнымі суфіксамі. Калі ў асабовых формах дзеясловаў катэгорыя часу абазначае адносіны дзеяння да моманту гутаркі (чытаю — чытаў —буду чытаць), то ў дзее-прыслоўях значэнне часу выражаецца толькі ў адносінах да часу дзеяслова-выказніка, г. зн. для іх характэрна адноснае абазначэнне часу. Дзеепрыслоўе незакончанага трывання абазначае дадатковае незакон-чанае дзеянне, якое адбываецца ці адбывалася адначасова з асноўным дзеяннем, выражаным дзеясловам-выказнікам: Ужо некалькі пакаленняў людзей, успамінаючы сваё маленства і юнацтва, не абмінаюць добрым словам Янку Маўра, які адкрыў ім сваімі кнігамі цэлы свет (Віт.). Дзеепрыслоўе закончанага трывання абазначае звычайна закончанае дадатковае дзеянне, якое адбылося раней за асноўнае дзеянне, выражанае дзеясловам-выказнікам: Узышоўшы на ўзгорак, Лабановіч спыніўся, каб акінуць вокам ваколіцы (К-с).

Дзеепрыслоўе найчасцей ужываецца з паясняльнымі словамі, утвараючы разам з імі дзеепрыслоўнае словазлучэнне, якое ў сказе выступае як адзін член сказа — адасобленая акалічнасць спосабу дзеяння, прычыны, часу і інш.: 3 краю на лясных прагалках стаялі маладыя бярозкі, толькі-толькі выпускаючы пахучыя лісточкі і надаючы лесу асаблівую чароўнасць (К-с) — два дзеепрыслоўныя словазлучэнні выконваюць ролю адасобленых акалічнасцей спосабу дзеяння (стаялі як? толькі-толькі выпускаючы пахучыя лісточкі і надаючы лесу асаблівую чароўнасць).