Қазақстандағы онкологиялық көмектің негізгі көрсеткіштері

Бұл көрсеткіштерді биостатистикалық жолмен екі түрлі сандық көрсеткіштерді анықтауға болады. Оның біріншісіне - экстенсивтік, ал екіншісіне - интенсивтік көрсеткіштер жатады.

Экстенсивтік көрсеткіш – бірліктің меншікті салмағы, не жалпы бірліктің бөлігінің үлесі, немес бірліктің өзінің құраушы бөлігінің көрсеткіші, яғни бірлік құрамын түзетін көрсеткіш. Бұл көрсеткішті анықтау үшін, жалпы бірлік және оны құрайтын бөліктері белгілі болуы керек (немесе жеке құрамдары). Бұл көрсеткіш процент арқылы есептеледі, жалпы бірлікті 100%, ал әрбір бөлігін (құрамын) Х-ке тең деп алып, проценттік ереже бойынша Х-ті есептеп шығарамыз.

Сонда: Х= n_х*100/ N, соның ішіндегі n₁ n₂ n₃ ... n_{х ,} жалпы бірліктің әрбір анықталатын құрамының сандық көрсеткіштері, ал N – жалпы талдайтын бірліктік саны. Сондықтан экстенсивті көрсеткішті есептеу үшін бір бірлік және оның құрама бөлшектері, немесе жеке бөлшектері керек. Бұл көрсеткіш белгілі бір бірліктің ішіндегі, құрамдарының проценттік қатнасына (үлесіне) жауап береді. Сондықтан бұл көрсеткіш нені сипаттайды, соған байланысты, біріншіден - оны жалпы бірлік арасындағы меншікті салмағы дейді, мысалы: өңеш рагының, барлық қатерлі ісіктер арасындағы меншікті салмағы, екіншіден – бөлшектену көрсеткіші немесе құрамы (барлық тіркелген қатерлі ісіктің әр ағзада орналасуына қарай пайда болған рак құрамы).

Енді интенсивті (жайылмалы) көрсеткіш дегеніміз, ол белгілі бір ортадағы, процесстің, құбылыстың таралу, жиілік, деңгейлік көрсеткіші. Ол белгілі ортада туындайтын құбылыстың калайша жиі кездесетіндігін анықтайтын көрсеткіш (аурушаңдық, аурушылдық, өлім-жітім, балатуғыштық т.б). Бұл көрсеткіш - зертелетін (тексерілетін) құбылыстың сол бір мезгілдегі (уақыттағы) әртүрлі ұжымдар мен территориядағы оның динамикалық байланыстағы жиілік ерекшелігін, оларды салыстыру және осы мезгіл арасындағы өзгерістерді анықтау үшін қолданылады.

Оны есептеп шығару кезінде – орта мен құбылыстың абсолюттік сандық мөлшерін (көлемін) анықтау керек. Құбылыстың көлемін сипаттайтын абсолюттік санды, оның ішіндегі құбылысты анықтайтын санға бөліп, оларды 100,1000,10000, не 100000 көбейту керек. Былайша айтқанда қатерлі ісіктің интенсивті көрсеткішін анықтау үшін екі абсолютті санды білу керек, жалпы қатерлі ісіктің және сол жердегі тұратын халықтың абсолютті санын. Сонан соң интенсивті көрсеткіш былай анықталады:

Интенсивті көрсеткіш = құбылыс / орта *100, 1000, 10000 т.б.. көбейту керек, оларды көбейткіш- деп атайды.

Сондықтан, интенсивті көрсеткішті анықтау үшін әруақытта екі статистикалық бірлік керек (№1- кұбылыс және №2- ортаның бірлігі), бұл кезде ортаның көлемі өзгерсе, құбылыс көлемі де өзгереді.

Көбейткіш (негізгі) - құбылыстың, сол ортадағы таралуына байланысты - егер ол аз кездессе көбейткіш жоғары болады. Тәжірибеде кейбір интенсивті көрсеткішті анықтау да, көбейткіш (негізгі) жалпы қалыптасып қабылданған. Мысалы: уақытша еңбекке жарамсыздықтың аурушаңдығы, өлімі (летальность) 100 жұмысшыға, ал демогрфиялық көрсеткіштер 1000 адамға, ал енді онкологияда 100000 адамға шағып есептеледі. Қазақстанда 16 млн. халық бар, ал жыл сайын 30000 адам қатерлі ісікпен тіркеледі, енді оның аурушаңдық көрсеткішін 100000 мыңға шаққанда: Интенсивтік көрсеткіші =30000/1600000*100000 =187,2 ге, яғни 187,2%ооо тең болады.

Міне осы көрсеткіштер арқылы Қазақстандағы онкологиялық көмектің негізгі көрсеткіштерін анықтауға болады.

1. көрсеткіш, қатерлі ісіктің абсолютті саны, оның компонентері (№ 2- кесте).

Респуликадағы қатерлі ісіктің саны (27729 адам) 2008 жылы 2441 адамға, 1989 жылмен (30170 адам) салыстырғанда азайған, бірақ ол 2010 жылы (28991 адам), 2008 жылға қарағанда 1262 адамға өскен, яғни 4,4%-ға, ал 1989 жылмен салыстырғанда 1179 адамға кеміген, яғни 3,9%-ға. Қатерлі ісіктің абсолютті санының өсім қарқыны 1989 жылмен салыстырғанда соңғы жылдары әр түрлі деңгейде төмендеген. Сонымен, жоғарыда анықталған сандарға сүйене, соңғы 4 жылда орта есеппен 1731 (1528+1776+2441+1179/4=1731) адам тіркелмеген деген болжам жасауға болады, ал теоретикалық болжамдық есеп бойынша 2986 (33365+30170+31414+32277/4) қосымша тіркелуі тиіс еді, бұл тіркелген абсолютті саннан 1,7 есе көп. Бүл көрсеткіштер Республикадағы онкологиялық ауруларды есепке алу деңгейін сипаттайды. Осы көрсетілген статикалық талдау онкологиялық ауруларды хаттаудағы – оперативті недоучет- деген компонентін білдіреді.

№2- кесте. Абсолютті сан, оның мәні

рс	Қатерлі ісік	жылдар
		1989	1996	2001	2008	2010
1	Абсолютті саны	30170	28642	28394	27729	28991
2	Асболютті санның өсуі (төмендеуі), өткен жылмен салыстырғанда	-	-1528	-248	-665	1262
3	Асболютті санның өсуі (төмендеуі), өткен 1989 жылмен салыстырғанда	-	-1528	-1776	-2441	-1179
3	Өсімделу қарқыны (өсу, не төмендеу), өткен жылмен салыстырғанда ( %)	-	5,1	0,9	2,3	4,6
4	Өсім қарқыны 1989 жылмен салыстырғанда (өсу, не төмендеуі) ( %)	-	94,9	94,1	91,9	96,1
5	Халық саны (мың)	14955,1	16538,7	14865,6	15571,5	15999,5
5	Болжамды қатерлі ісіктің абсолютті саны, 1989 жылмен салыстырғанда,	30170	33365	30170	31414	32277
6	Болжаммен тіркелген абсолютті санның айырмасы	0	-3195	-1776	-3685	-3286

Эпидемиологиялық заңдылық бойынша жалпы халық саны және орташа өмір сүру мерзімі өскен сайын, қатерлі ісіктің саны да өсуі тиіс. Болжамды тіркелетін қатерлі ісіктің абсолютті санның халық санына байланыстығы былай анықталады. Мысалы Қазақстанда 2001 жылы 14865610 адам республикада тұрса, оның 28394-ті ракпен ауырған, ал 2007 жылы 15484191 адам саны анықталған, сол жылы 27729 қатерлі ісікпен аурған адам тіркелген, Міне осы абсолюттік сан арқылы болжам жасауға болады. Егер 2001 жылы 14865610 халықтың 28394 адамы ісікпен аурса, 2007 жылы халықтың саны 15484191 жеткен, сонда қанша қатерлі ісік тіркелуі мүмкін, яғни қарапайым пропорция құру арқылы: