Зілзала және оньің салдарымен күрес

Зілзала — соның салдарынан табиғи сипаттағы төтенше жағдай туындайтын апат.

Зілзаланың қысқаша сипаттамасы

Зілзала — бұл кенеттен пайда болатын, халыктың айтарлықтай бөлігінін қалыпты тірлігін күрт бұзатын, материалдық құндықтылықтарының үлкен шығынын алып келетін, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттарды ӨЛ1М-ЖЕТІМГЕ ұшырататын табиғат құбылысы.

Әрбір зілзаланың өзіне тән физикалық қасиеті, пайда болу себебі, қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға өзіні ықпал ету ерекшелігі бар.

Зілзаланың пайда болу себебі мен сипаттамасын биту дер кезшде шаралар кабылдауға, олардың кейбіреулерінің кираткыш кушш азайтуға мүмкіндік береді.

Казакстан Республикасы аумағында мынадай зілзалалар болуы мүмкін: жер сілкінісі, сел, кар кешит, сырғыма, дауыл, су таскыны, буыркасын, ерт.

Каспий теңізі деңгейінің өзгеруіне , Арал теңізінің құруына , Балкаш өзеннің таяздануына байланысты кұбылыстар табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар арасында ерекше орын алады.

Жер сілкінісі

Жер сілкінісі кенеттен пайда болады жене каскагым сәтте етеді.

Жер сшюнхс] — бул жер кыртысында немесе мантияньщ устщп бел!пнде кенеттен болган козгалыс пен жарылыс нәтижесінде пайда болган және елеулі ауытку турхнде улкен кашыктыкка таралатын жер асты дүмпіл мен жер астының козгалысы.

Жер қыртысының тектоникальщ қозғалысын тудыратын жер шары өте жойкын болып келеді.

Жер қыртысының барысында адамдар каза болады, үйлер, жолдар, кепірлер, канаддар, тогандар мен баска да инженерлік ғимараттар, су кубырлары, канализация, электр беру жүйесі кирайды, байланыс бузылады, кар көшкіні , сел, сы­рғыма мен қопарылыс пайда болады. Тау жыныстарынан тастар кулайды, адамдарды урей билейдь Су асты және су жагалауындагы жер сілкінісі кезінде тендз туб!нщ козгалыс нэтижесхнде теңіздің гравитациялык толкындары - цунами пайда болып,құрлықта улкен бүлінушілік жасайды.

Жер сшкшющщ жойкын күші оның әсерінен болатын апаттар кепшшхкке мәлім.. Өйткені Казакстанның 450 мыц шаршы километр аумагында жер сілкшу кауіпі бар. Бұл аймакта 6 миллионнан астам халык турады, 27 кала, 400-ден астам елді мекендер бар. Еліміздің 40 процентке жуық өндірістік потенциалы осы аймақта шоғырланған.

Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Ощүстік Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары мен Алматы қаласы сейс-моқауіпті аймақта орналасқан. Оңца өнеркәсіптің негізгі қоры-ньщ 30 %-ті шоғырланьш, түрғын үй қорының 35%-не жуығы орналасқан, республика халқының 40%- тұрады.

Жер сілкінісі қауіпті аймақтарда ірі қалалар мен елді мекеңдер, гидротехникалық ғимараттар мен зиянды өндірісті өнеркәсіп кәсіп-орындары, жасанды және су қоймалары, жарылыс қауіпі бар және улы материалдар қоймасы орнала-сқан. Түрғын үй алқабының бүзылуымен қатар тізбеленген объектілердің кейбіреуінің бүзылуы оңалмайтын экология-лық өзгеріске алып келуі мүмкін. Инженерлік желілер мен коммуникациялардың сейсмикалық бүзылуы аса қауіпті.

Жер сілкінісі кезіндегі қондырғы мен ғимараттың зақ-ымдалуынан шегілген залал ғимараттың өзінің зақымдалуынан шеккен шығыннан біршама есе асып түседі.

Жер сілкінісімен бірге өрт пайда болып, геологиялық ортаның экологиясы бүзылады. Қопарылма, сырғыма, сел тасқыны және т.б., шаруашылыққа қосымша залал әкеледі.

Жер сілікінісінің жанама шығына да орасан зор: өндірістік циюідың уақытша тоқтауы, еңбек ресурстарының тартылуы және тағы басқалар. Сонымен қатар көлік жолдарының за-қымдалуына, түрғын үй түрмыстық жағдайдың нашарлану-ына, халықтың апат аймағынан кетуіне, ықтимал қайталама дүмпуді күтуіне үдайы жүнжу жағдайындағы адамдардың еңбек және шаруашылық белсенділігінің төмендеуіне, олардың денсаулығының нашарлауына байланысты әлеуметтік күрделі ахуал пайда болады.

Жер сілікінісі салдарының аса ауыр түрлері ғимараттар мен үйлерді сейсмикалық күшейту бойьшша жүмыстар жер сілкінісі қауіпі ескерусіз жүргізілетін құрылыс пен ғимараттарда пайда болады. Бұған мысал ретіңде соңғы жылдары Қазақстанда болған жер сілкіністері садцарын келтіруге болады.

Халықты, аумақты және шаруашалақ объектілерін ықти-мал жер сілкінісінен қорғау мақсатындағы шаралар мына-ларды қамтиды: сейсмологиялық бақылау мен жер сілкінісінің болжамының республикалық жүйесін дамыту, сейсмикалық аудандастыру сапасын жақсарту, сейсмотөзімді ғимараттарды жобалау және салу, салыктың сейсмикалық білімін жақсарту, басқару, хабарлау және байланыс жүйе-лерін түрақты дайындықта болуын үйымдастыру, дамыту және қолдау, жер сілкінісі кезінде Азаматтық қорғаныс күштерін қүру, және оларды іс-әрекеттерге даярлау және түрақты дайындықта үстау.

Азаматтық қорғаныс күштері мен қүраддарына және өзге де шараларға жер сілкінсі салдарын жою жоспарына сәйкес өзге де шараларға басшылық жасау.

Сел

Сел — тау өзенінің арналарында кенеттен пайда болады-тын деңгейдің күрт көтерілуі мен жөне тау жыныстары бүзы-луынан болған жоғарғы деңгейдегі заттардың көптігімен си-патталатын уақытша ағын.

Сел үзақ нөсер, мүз бен қардың жылдам еруі, моренді, мүзды өзендердің бүзылуы, жер сілкінісі, адамның шаруа-шылық қызметі нәтижесінде пайда болады. Арнайы тасқын-дарға қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес, жекелеген тол-қывдар мен 10 м/с және одан көп жылдамдықпен қозғалады.

Сел тасқындары өзен арналарындағы үлкен еңістердің болуынан, борпыддақ топырақ пен бөлшектелген матери-алдың көптігінен, үзақ нөсерден, қар мен мүздақтың тез еруінен, биік таудағы өзендерден бүзып шағуынан пайда болады. Селдің алапат талқандағыш күші өзінің жолында кездескен барлық гидротехникалық ғимараттарды қиратып, жазық пен өзен сағаларын бүлдіреді.

Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарында, сондай-ақ Қаратай, Кетмен және Тарбағатай тауларындағы өзендер Қазақстандағы сел қаупі күшті аудандар болып табылады.

Сел тасқыны кезінде халықтың өзін-өзі үстауы мен іс-әрекетіне зілзаланың белгілерін дер кезінде анықтау мен белгілеуді және ол туралы хабарлауды (ескерту) үйымдасты-ру үлкен әсер етеді.

Сейсмоқауіпті аудандағы халық орман желектерін кесу, егіс жүмыстарын жүргізу, үй малын бағу жөніндегі нұсқауларды қатаң орындауға тиіс.

Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хабарла-ған жағдайда, сондай-ак. оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте ғимараттан тез шығып, бүл туралы төңіректегілерді ескертіп қауіпсіз орынға бару керек. Өрт бол-мау үшін үйден шыққан кезде пешті сөндіріп, газ кранын жа-уып, жарықты өшіріп, электрприборларын ажырату қажет. Егер уақыт болса, қауіпті аймақтан малды айдап кеткен жөн. Ха-лық қауіпті аудандардан уақытша қауіпсіз орынға көшіріледі.

Егер сел тасқынының жолында сіздің елді мекенде тоған ныгайтьшса, үйінділер түрғызылады, сел ұстағыштар құрылады, айналма каналдар қазылады, сіз бүл жүмысқа қаты-суға тиіссіз.

Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық қүралдар мен көмек көрсету керек. Мүндай қүралдар қүтқа-рушылар беретін таяқ, арқан, сырық, шынжыр болуы мүмкін. Тасқын ішіндегі адамды оның шетіне біртіндеп жақындай отыра тасқынның бағыты бойынша шығару керек.

Сел қаупі кезінде көшіруге қатысушы адамдар қаупті жер-лерден қарттар мен балалардың шығуына көмектеседі. Бірінші кезекте аурулар мен өз бетінше жүре алмайтын адамдарды шығарады. Еңбекке қабілетгі бүкіл халық тогандарды нығай-туға, кедергілер түрғызуға, аіызғыш каналдар қазуға міңдетгі.

Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық қүралдар мен көмек көрсету керек. Мүндай қүралдар қүтқа-рушылар беретін таяқ немесе арқан болуы мүмкін. Тасқын ішіндегі адамды оның шетіне біртіндеп жақындай отыра та-сқынның бағыты бойынша шығару керек.

Егер апат сел тасқынына елді мекен үшыраса, онда іздеу-қүтқару жүмыстарына қалыптасқан жағдайды ескеріп, әзірленен жоспары бойынша жүмыс жүргізетін әртүрлі қүтқару бөлімшелерінің айтарлықтай күштері мен қүрал-дары тартылады.

Қар көшкіні

Қар көшкіні — бүл қар массасының тау беткейі бойынша төмен қарай жылдам лықсуы.

Қазақстанда 95 мың ш/метр тау аумағы қар көшкіні қауіпіне үшырайды.

Қазақстанда қар көшкіні қалың қар көп жауатын және қолайлы геоморфологиялық және топрақтық-ботаникалық жағдайлары бар Батыс Тянь-Шань, Алтай, Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауының жоталарында.

Көшкіндер қүлама тау бсткейінен кебінесе 20—60°-пен, көшкін қар жаңа жауған жоне күн күрт жылыған кезде бо-лады. Көшкін тауда жауын-шашынның жиі болуынан, цик-лондық қүбылыс күшейетін наурыз-сәуір айында көбірек болады. Сирек қайталанатын көшкіннің көлемі 1 млн. тек-ше метрге, қозғалысының ең үлкен жылдамдығы 100 м/с дейін жетеді. Барлық көшкіндердің 50% жуығы жазыққа дейін жетіп, халық пен шаруашылық объектілеріне тікелей қауіп төндіреді. Көшкіннің кедергіге көрсететін қысымы 1 шаршы метр үшін бірнеше жүз тоннаға жетуі мүмкін.

Қазақстанның бүкіл таулы аудандарында қар көшкіні болып түрады. Ол негізінген қардың түсуі мен күннің жылуына байланысты. Қар көшкіні болатын ең қауіпті кезең қараша-сәуір, биік тауда қазан-мамыр.

Тауда болған кез келген адам қысқы кезеңдегі таудағы қауіптерді, барша жұрт сақтауға тиіс сақтандыру шарала-рын білуге міндетті.

Қазақстанда адамдар көшкіндерге тек, егер олар қыстың суық мезгілінде тауда болса ғана тап болуы мүмкін. Ал шың-дар мен асуларға шығатын альпинистер мен туристер бүған жыл бойы әзір болуға тиіс. Тау әуесқойларымен болатын барлық бақытсыз оқиғалардың 25%-іне жуығы көшкіннің еншісінде. Ол әдетте бағыт пен қозғалыс уақытын дүрыс таңцай алмаудан, көшкін қауіпі бар беткейлерден ебдейсіз өтуден, көшкіннің пайда болу табиғаты туралы білмеуден, тәртіп бұзудан болады.

Тауда болған кезде қоршаған ортаға мүқият қарап, кездескен жабайы хайуанаттардың мінезін зерделеген жөн (тау ешкілері қар көшкіннің ықтимал лықсуын алдын ала сезіп қауіпті аймақтан кетеді), сондай-ақ беткейдегі қардың төзімділігін қодда бар қауіпсіз әдістермен тексеру қажет. 15 градустан тігірек беткейлер қауілті болып табылады, солай болса да көшкіннің одан да жазығырақ беткейлерде лықсу оқиғалары белгілі. Беткей тік болған сайын көшкіннің лықсу ықти-малдығы арта түседі, алаіеда 50 градустан тігірек беткейлер қауіпті емес, өйткені қар жамылғысы жинақталмайды, әрбір қар жауған сайын шағьш бөлікгермен сырғып түсіп отырады.

Жағдай сәтті аяқталса, зардап шегушіге алғашқы медици-налық көмек көрсетіледі және ол қауіпсіз жерге апарылады.

Опырылмалар

Опырыама — ауырлық күшінің әсерімен ылғалды топы-рақ массасының төмен қарай сырғуы. Тау жыныстарындағы және жартастардағы жекелеген жақпарлардың немесе құрғақ, тік, еңіс беткейлердегі жақпарлардың қүлауы.

Опырылмалар Қазақстанның барлық таулы аудандарында болып түрады. Олардың пайда болу себептері жерүсті және жерасты сулар мен топырақтың ылғалдануы, жер сілкінісі, сондай-ақ адамның шаруашылық қызметі болып табылады. Аса ірі опырылмалар тектоникалық үсақталуға байланысты. Осындай учаскілерде пайда болған опырылмалар ірі өзендерді бөгейтін көдценең су тоғандарын жасай отыра, таулы жа-зықтарды қүрсаулайды. Мүндай өзендерге Күнгей Алатау-дағы Көлсай өзені, Іле Алатауындағы үлкен Алматы өзені жатады.

Опарылмалар жылдың кезкелген уақытыңда, әдетте, тіктігі 19°С жуық жартастарда болады. Ірі қопарылмалардың алаңы 50—60 га дейін жетеді.

Соңғы жылдары Қазақстан тауларындағы опырылмалы қүбылыс өрістеген техногендік жүктемеге байланысты сая-жай учаскілерінің кесінділері есебінен жандана түсті. Тау беткейлерінің табиғи геоморфологиялық тепе-теңдігі олар-дың жол, саяжай үйшігін салу, су қүбырларын өткізу және басқа қүрьшыстарды салу кезінде тірегінің кесілуінен бүзы-лады, сонымен қатар өсімдік-топырақ жамылғысы бұзылып, беткей топырағы суармалы сумен ылғалданады. Опырылма-лар бүрын олар байқалмаған жерлерде де пайда болады.

Халық қатысатын қопарылмалардан қорғайтын шарала-рға су арнасын бүру, ағаш отырғызу әртүрлі инженерлік қүрылыстарды салу және т.б. Қопарылманьщ басталғандығы туралы хабарды алған бойда үй-жайдан жылдам шығып төңіректегілерге қауіп туралы ескертіп қауіпсіз орынға бар-ған жөн. үйден шығарда пешті өшіріп су мен газ крандарын жауып, жарық пен басқа да электр приборларын ажырату қажет.

Қар басу

Қар басу — табиғаттың тосын күштері көріністерінің бірі. Бүрқасынмен, қарлы боранмен тығыз байланысты. Ол бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейін жауған қалың қардың әсерінен пайда болып, қалыпты тіршіліктің бүзады, ал кейде адамдар құрбандықтарына, малдың шетінеуіне және материалдық құндықтарының жойылуына алып келеді.

Қардың басуы, боран туралы хабар алған бойда, уақыт болса, кедергілер орнатылады. Жоддың, ғимараттың шетінен желге қарсы бағытта арасы 15—20 метр қалқан, қар тосқауылы қойылады.

Қар жауған кезде жөне одан кейінгі уақыттағы негізгі жүмыс түрлері жоғалған адам мен малды іздеу, зардап шек-кендерге алғашқы медициналық көмек көрсетуге, жол мен үй мен үй-жай төңірегіндегі қарды тазалау, жодда түрып қалған көлікке көмектесу, коммуналдық жөне энергетика-лық желідегі аварияларды жою.

Барлық жұмыс бірнеше адамнан түратын топпен бірге жүргізіледі.

Егер қар басуға автомобильмен келе жатып тап болсаңыз тоқтап, түрған жерді белгілеу керек, сол үшін ашық матаны ілген жөн. Машинаньщ үстін толығымен жауып, қозғалтқыш-ты радиатор жағынан қымтау керек. Машина капотын жерге қарай бүрып отынды үнемдеу үшін, пешті үдайы қоспаңыз. Машинаны қар басып қалу қауіпі болса, есіктің бірін жиі ашып, күртік қарды әрірек сырыңыз. Далада қалған машинада қатты тонсаңыз да қозғалтқышты қоспаңыз, ол жүмыс істеп түрған кезде бөлінген улы газ автомобиль ішіне жиналып, қақайған суықтан бүрын өзіңізді өмірден алып кетуі мүмкін.

Егер жалыңғыңыз келсе далаға шығып, түтін трубасын газдың ауаға шықпайдандай етіп көміп тастаңыз. Есікген шыққанда міндетті түрде өзіңізді арқанмен байлаңыз (бір үшын аквтомобильде қалдырыңыз). Адам үйден немесе ма-шинадан жарты метр үзағавда бағдардан айырылып, қаза болған жағдайлар көптен кездеседі.

Жолдағы көкгайғақ аса қауіпті, ал қиылысы көп жер-лерде автомобиль қозғалысын мүлдем тоқтатуы мүмкін. Жаяу жүру өте қиын. Әртүрлі қүрылғылар мен заттардың қүлауы және үшуы өте қауіпті. Бүл жағдайларда ескі қүрылыстарды электр желілерінің және олардың тіректерінің жанынан аулақ кеткен жөн.

Қар басуы, боран туралы хабарды алған бойда, уақыт болса, жалпы қоршаулар, жолдың ғимараты шетінен 15—20 метр қашықтықта жер соғатын жақтан қалқандар орнатылады.

Дауыл

Дауыл — жойқын күші бар және едәуір созылатын, 30 м/с жылдамдықпен соғатын жел.

Дауылдардың пайда болуына ауа айналымының ерекше жағдайда пайда болып, атмосферадағы тепе-тендіктің өте жоғары жыддамдықпен аяқ астынан бүзылуы әсер етеді.

Дауыл үлкен бүліншілікке үшыратып, адам қүрбандықта-рын алып келеді, малдар шетінеп, материалдық залал келтіреді.

Ең қауіпті аймақта түрғын үй салуға тиым салынып, ал қалған аймактарда сейсмикалық аудандаар үшін қабыддан-ған қүрылыс нормалары енгізіліп, онда пайданылатын ма-териалдардың қолайлы үлтілері көрсетілуге тиіс. Дауыл өзінің алапат күші бойынша инженерлік ғимараттарға жер сілкінісінен кем емес деңгейде өсер етеді.

Шаңдақ дауыл — бұл күшті жел салдарынан жер бетінен шаңның, қүмның, топырақтың, түздың және көлемі 1 мм аз басқа да беліктердің ауаға үшуы.

Қазақстан аумағында шандақ дауыл — сәуір, мамыр және қыркүйек айларында жиі байқалады. Қыс айларында, егер жер бетін қар жаппаса сирек байқалады.

Дауылдың жойқын саддарын төмендетудің тиімді шарасы ретіңде таянған қауіп туралы халыққа хабарлаудың жақсы үйым-дастырылған жүйесімен қатар дауыддарды қауіітлік деңгейі бой-ынша аудандасгьфу болып табылады. Ең қауіпті аймақта түрғын үй салуға тиым салынып, ал қалған аймақтарда сейсмикалық аудавдар үшін қабылданған қүрылыс нормалары енгізіліп, онда павданылатын материапдардың қолайлы үлгшері көрсетілуге тиіс.

Дауылдың жақындағаны туралы хабарды алған бойда мы-наларды істеу қажет:

Панахананы, жертөлені әзірлеу. Есікті, терезені, шатыр-дағы (желдеткіш) люкті нығыздап жабу, есік пен терезенің жел соғатын жағын ашық қаддыру, ғимараттың ішкі қысы-мының тепе- тендігін сақтау үшін, оны сол қалпында бекіту. Төбеден, лоджиядан, самалдықтан жел үшырып кету қауіпі бар заттарды алу. Ауладағы заттарды бекіту немесе үйге кіргізу.

Газды, электр энергиясын ажырату, суды жабу, пешті сөндіру және арнаулы органға бару.

Өндірісте барлық сыртқы жүмыстарды тоқтату, кон-дырғыларды бекіту, агрегаттарды, механизмдерді ажырату және панаханаларға жасырыну, ауылды жерлерде фсрмалар-дағы мал үшін жемнің, судың қорын даярлау, панаханада радиоқабылдағышты түрақты қосып қою керек, ғимарат ішінде үшқан шыны сынықтарынан сақтанған жөн, жел баяулағаннан кейін панаханадан шығуға мүлдем тиым са-лынады, далада қалған кезде ең жақын шүңқырды, іздеу немесе жерде етпетінен жату керек, орманда болған кезде ең жақсысы ашық орынға шыгу, нөсерлі дауыл, найзағай жарқылдаған кезде жалғыз түрған ағашқа жасырынбаңыз, элекгрберу желілерінің тіректеріне жақындамаңыз, дауыл-ды жел, қарлы боран кезінде үйден тек ерекше жағдайда ғана бірнеше адам болып шығыңыз, зардап шеккеңцерді іздеу.

Егер дауылды шандақ жақындағанда елді мекенде бол-саңыз есік пен терезені нығыздап жауып, ғимараттан шық-паңыз. үй хайуанаттарын, оларға арналған қораға немесе ғимарат ішіне қамау керек.

Егер сіз ауылдан ашыс жердегі құмдақтағы жайылыэдда болсаңыз мадды қүм үйділерінің арасыңдағы тасаға жасыру қажет.

Егер жақын жерде сексеуіл немесе биік бұтақ болса, да-уыл аяқталғанша малды сол жерде үстай түрған жақсы.

Егер дауыл сізді елді мекксннен қашық жерде жүргенде басталса, көру қашықтыгы азайып, адасып кету мүмкін болса, қозғалысты тоқтату керек. Дауыл аяқталғаннан кейін немесе көріну қашықтығы бір шақырым және одан асқан жағдайда жүру қажет. Егер жолды таппасаңыз сол жерде қалып, дауылдан кейін бақытсыздық дабылы — түтіні қатты шығатын материадды от жаққан жақсы.

Егер шандақ дауыл кезінде жапан далада қалсаңыз киімдеріңізді түймелеп, бас киімдеріңізді киіңіз. Көзіңізге шаң мен тас, бірнәрсе түспеу үшін арнайы көзілдірік киіңіз, егер ол жоқ болса, дағдылы көзөйнегіңіздің бүйірін қолңыз-бен жауып қорғаныңыз. Желден тығылатын қандайда бір пананы табу керек: бүтақ, сексеуіл, жер бедерінің ойлы-қарлы жерін пайдаланыңыз. Егер қандай да бір жамылғы болса, оны шаңнан, суық желден, дененің суынуынан қорғаныс ретінде пайдалануға болады.

Дауылдан, бораннан, буырқасыннан кейін қүтқару бөлімшелері еңбекке жарамды халықпен бірге адамдарды қира-ған ғимараттар мен өзгеде жайлардан шығарады және оларды қауіпсіз жерге немесе емдеу мекемесіне алып барады.

Су басу

Су басу — өзен, көл немесе теңіз суының көтерілу нәтижесінде жердің белгілі бір бөлігінің су астында қалуы. Ол едді мекендердің су астында қалуына, адам мен малдың өлім-жітіміне алып келеді.

Көптеген субасудың негізгі себептері нөсер жаңбыр, қар-дың, мүздақтардың үздіксіз еруі, қума жел болып табылады.

Сырғымалар, бөгеттердің, тоғандардың кенет бүзылуы-нан пайда болатын су басу ете қауіпті. Ол өз кезегінде нөсердің немесе үзақ жаңбырдың салдары болып табылады.

Судың көтерілуінен болатын субасуы Қазақстанның бар-лық аймақтарындағы өзендерде болып түрады. Оңтүстік Қазақстан өзендерінде мүндай қүбылыстар ақпан-наурыз-да, оңтүстік-шығыс және Шығыс Қазақстанда наурыз-шіддеде, республиканың жазықтагы өзендерінде наурыз-ма-усымда болады.

Жаңбыр тасқындары Қазақстан аумағында таза түрінде негізінен оңтүстіктегі, оңтүстік-шығыстағы тау етегіндегі және ортасындағы өзендерде, сайларда көктемнің аяғында және жаз мезгілінде, сондай-ақ жазғы-күзгі мерзімде Ертіс бассейнінің езендерінде байқалады. Олар көбінесе жойқын болып келеді. Орта таулы аймақтардағы жаңбыр тасқынның ерекшелігі белгілі бір жағдайларда олардың селге айналуы болып табылады.

Қума желге байланысты апатты тасқын Қазақстан аума-ғында Орал өзенінде және Каспидің бүкіл солтүстік-шығыс жағалауында болады. Атырау және Маңғыстау облыстары-ның бүкіл шаруашылық кешеніне орасан зор залал келтірген соңғы жыддардағы сутас-қыны Каспий теңізінің деңгейінін, көтерілуімен ушыға түсуде.

Кептелулер мен тосқауылдардан болатын қиратқыш сал-дары бар тасқынның таралу аудандары Іле, Жоңғар Алатау-ының, шығыс Қазақстан өзендері болып табылады. Олар күз бен көктемде мүз жамылғысының бүзылуы мен пайда болуы кезінде байқалады.

Өзеннің жоғарғы бөлігіндегі мүз тосқауылдары топырақ бөгеттерінің бүзылу жағдайында тасқын қас қағым сәтте болуы мүмкін.

Қалған жағдайларда су басу қауіпіне дер кезінде назар аударуға мүмкіндік беретін азды-көпті уақыт бар. Алайда қардың көктемгі еруі, қүбылмалы ауа райының созылуы, мүз жүрген кезде өзен жағалауына тоқтамаған дүрыс. Қар еріген және қолайсыз ауа райы кезінде батпақтардың үстімен жүру ете қауіпті. Судың қосымша көлемі батпақтардың өткізгіштігін азайтады, сондықтан тіпті тексерілген учаскенің өзі кедергіге толы және өте қауіпті болуы мүмкін.

Апатты су тасқыны кезінде мүмкіндігінше төменгі жерден жылдам кетіп, ең болмағанда, жер бедерінің ең биік нүктесіне дейін жету қажет.

Елді мекендердегі тасқын кезіндегі қауіпсіздік көп жағ-дайда оның алдында жүргізілген сақтандыру жүмыстары-мен қамтамасыз етіледі.

Республика аумағындағы көптеген тасқындардың тасқ-ын судан болатындығы белгілі болып отыр. Ескерту жұмыстарының түтас жүйесі бар: судың басуы күтілетін аумақ-тағы тасқын судың арнасын бүру; су қоймасы, бөгет, тосқ-ауыл түрғызу, жағаны биіктету және су түбін тереңцету жүмы-старын жүргізу, ғимараттар мен үйжайларды судан оқшау-ландыру қондырғысын қою, қысқа бүталы ағаштар отырғызу, жүзу және құтқару құралдарын жасау және даярлау. Толқын соққыларына төзетін күрделі қүрылысты түрғызу.

Отбасының барлық мүшелерін жүзуге үйрету. Қайықтың болуы (кәдігімгі жөне үрмелі). Жақын орналасқан жердің топографиялық биік нүктелерімен танысу. Жақындаған зілзала туралы хабардың әдістері мен нысандарын білу. Тұрғын үйдің жанына топырақ салынған қаптар, тосқауылды қою, топырақ төгу.

Халыққка көшудің басталуы мен тертібі туралы жергілікті радиохабар торабы мен теледидар бойынша, ал жүмыс істейтінцерге кәсіпорын, мекеме жөне оқу орындары арқылы, ал өндіріс пен қызмет көрсету саласында жұмыс істемейтін халыққа түрғын үй басқармасы органдары арқылы хабарланады.

Халыққа жиналатын нүкгелерінің орны, осы нүктеге келу мерзімі, көшу кезівде жаяу баратын бағыт, сондай-ақ апат-тың күтілген келеміне орай туындаған жергілікті жағдайга, оны ауыздықтау уақытына қатысты басқа да мәліметтер хабарланады.

Уақыт жеткілікті болған жағдайда қауіпті аймақтағы ха-лық дүние-мүлкімен бірге көшіріледі. Көшіру су басу ай- мағынан тыс орналасқан жақын елді мекендер бойынша жүргізіледі. Халық қоғамдык ғимараттарға және жергілікті түрғындардың тұрғын алаңдарына қоныстандыру жолымен

орналастырады.

Кәсілорындар мен мекемелерге су қауіпі төнген жағдайда жұмыс режимі өзгереді, ал кей жағдайда жұмыс тоқтайды. Су басу ықтимал аймақта мектептер мен балалардың мекгепке дейінгі мекемелері уақытша жүмысын тоқтатып, балалар қауіпсіз жерге орналасқан мектеп пен балалар мекемесіне ауыстырьшады. Егер төменгі қабатта түратын және көшедегі адамдар судың көтерілуін байқаса, жоғарғы қабаттарға көтерілуге, егер үй бір қабатты болса, шатырға шығуға тиіс. Әкімшілік нүсқауымен жүмыста болған кезде белгіленген тәртіпті сақтап, биік жердегі орындарға бару керек. Далада кенеттен су басқан кезде дөңеске немесе ағашқа шығып, әртүрлі жүзу күралдарын лайдаланған жөн. Үйден (пәтерден) шыққан кезде өзіңізбен қүжаттары-ңызды, қүндылықтарды, аса қажетті заттармен, екі-үш тәуліктік азық-түлік қорын алу үсынылады.

Судың басуынан сақтауды қажет ететін және алу мүмкін емес мүлікгі жоғарғы қабатқа, шатырға шығару керек. Үйден (пөтерден) шығардың алдында электр мен газды ажырату, пешті өшіру, есікті, терезені, ғимараттағы желдету және ба-сқа да саңлауларды нығыздап жабу керек.

Су басқан аумақтағы адамдарды іздеу шүғыл үйымдасты-рылып, сол үшін АҚ және ТЖ қүрамаларының, әскери бөлімдерінің жүзу қүралдарының экипажы мен басқа барлық қолда бар күшпен қүралдар тартылады. Құтқару жүмыстары кезінде, үстамдылық танытып, қүтқарушылар талабын қатаң орындау керек. Қүтқару қүралдарын (қатар, қайық, желкен және т.б.) шектен тыс толтыруға болмайды, өйткені бүл адам-дардың өміріне қауіпті. Көмектің бірінші кезекте балаларға, ауру адамдар мен қарттарға көрсетілетінін есте ұстаған жөн.

Табиғи өрттер Қазақстан Республикасында табиғи өрттердің негізгі

түрлері ландшафты өрттер — орман, орманды дала және дала (егіс) өрттері болып табылады.

Ормандағы томенде болған өртті топырақпен көмеді, оттың шоғын бүтамен өрт ошағына қарай сыпырады, ма-ңайын күйдіреді.

Ормандағы өрттердің 80% пайызы халықтың еңбек не-месе демалыс орындарында өрт қауіпсіздігі шараларын бүзуы-нан, сондай-ақ орманда ақаулы техниканы пайдалану нәти-жесінде пайда болады.

Орманның жоғарғы жағындағы өртті сөңціру қиьш, оның кедергі жасау, күйдіру жөне суды пайдалану арқылы сөндіреді. Бүл жағдайда кедеріінің ені ағаш биіктігінен кем болмауға тиіс, ал жоғарыдағы өрт аумағының алдындағы күйдірілетін кедергінің (жердің) ені кемінде 150—200 м өрт қанаттарының аддында кемінде 50 м болуға тиіс.

Өрт адамдарға психологиялық түрғыдан үлкен әсер етеді. Тіпті кіші-кірім өрттің өзінде адамдардың үрейленуі айтарлықтай құрбандықтарға алып келеді. Өзін-өзі үстап үйренген адам қиын сәтте өз өмірін құтқарып қана қоймай басқа адамдарды, материалдық қүндықтарды да қүтқара алады.

Егер сіз орман өртін сөндіру жөніндегі топқа кірсеңіз панахана орны мен оған апаратын жолдарды жақсы білуіңіз керек. Қорғайтын киім пайдаланылуға тиіс (адамдағы мүмкіңдігінше арнайы киім, газқағар, касқа, түтіннен қор-ғайтын маска), әр топта елді-мекенді жақсы білетін жол серік болуға тиіс. Егер түтіндену аймағындағы көру шегі 10 метрден аспаса, оған кіруге болмайды.

Өрт қаулаған ғимаратта өзіңізді және басқа адамдарды қүтқару кезінде ауаның жоғары температурасы, түтіндену, жанатын әртүрлі өнімдердің қауіпті концентрациясының болуы, қүрылыс қүрылғыларының ықтимал қүлауы өте қауіпті болғандықтан жылдам қимылдау қажет.

Жанған ғимарат арқылы басқа ылғал мата (киім) жауып, түтіннен жорғалай немесе тізерлей қозғалу керек.

Көп қабатты ғимараттарда, егер подъезден шығуға мүмкіндік болмаса балконды, авариялық люк пен балкон-дағы баспалдақты, көрші подъезд арқылы қүтқаруға арнал-ған төбенің люгін пайдаланыңыз. Егер бьшай етуге мүмкіндік болмаса, балконға шығып келген қүтқарушыларға белгі беріңіз. Қүтқару жүмысына қатысатын адам, алғашқы медици-налық көмекті білуге тиіс.

Есіңізде болсын, от тілсіз жау. Ең басты өрттін пайда болуын ескерту. Адамдардың эпидемиялык аурулары

Қазақстанның ұлан-ғайыр аймағында әртүрлі климаттық-географиялық сипаттамалардың әртүрлілігіне орай оба-ның, туляремияның табиғи ошақтары дамыған, көптеген елді мекендердегі гигиеналық жағдайдың төмендігінен ерекше қауіпті және басқа да жүқпалы аурулардың таралуына барлық алғы шарттар жасалған.

Қазақстанда іш сүзегі, дизентерия және басқа да ішек аурулары, түмау, көкжөтел, қызылша, полиомелит, бруцел-лез, туберкулез, мидың қабынуы, вирустық гепатит, сүзек, безгек, көтеріліп ауру, тыныс жолдарының вирустық инфек-циялары және т.б. тіркелген.

Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстары бұл аурулар бойынша аса жағымсыз аймақ болып қалып отыр.

Қазақстан аумағында атап айтқанда Атырау мен Қызы-лорда облысында обаның белсенді табиғи ошағы орналасқ-ан, оны таратушылар кішкентай кіші сарышүнақ, май ты-шқанның түрлері болып табылады.

Тырысқақ оңтүстік қазақ облысында, әсіресе Әзбекстан-мен шекаралас аудандарда, сондай-ақ Алматы облысында байқалады. Көптеген тірі организмдердің арасында микро-скопиялық нысавдар немесе микроорганизмдер ерекше орын алады. Адам үшін пайдалы микроорганизмдермен қатар хай-уанаттар мен есімдіктерде, адамдарға ауру тудыратындары да кездеседі, олар ауыл шаруашылығында, тамақ енер-кәсібінде, медицинада пайдаланылады.

Эпизоотия мен эпифитотия

Қазақстан Республикасында хайуанаттардың эпизоотиялық аурулардың мынадай түрлері таралған бруцеллез, ту-беркулез, шешек, құтырғандық, қанды безгек, аусьш, лептоспироз.

Соңғы жылдары республикаға сырттан ет өнімдерін әкелу көлемі үлғайды, шек аралас елдерде эпизоотиялық ахуал нашарлады және шекараның ашық жағдайында бұл республиканың ветеринарлық ахуалына жағымсыз ықпал етті.

Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Ақтөбе облыстарында шешек етек алды.

Малдардың құтырушылыққа шалдығуы барлық облыс-тарда кездеседі.

Өсімдік аурулар арасында тозу және сенториоз инфекциясы қауіпті болып отыр, ол солтүстік Қазақстанда кездеседі және осы аурулардың таралу ауқымының кеңеюіне түрткі болып отыр.

Қазіргі уақытта республиканың көптеген облыстарында шегірткелердің пайда болу қауіпі сақталуда, олар егістіктер мен жайылымдарға айтарлықтай зиян келтіре алады.

Канализация желілері мен ғимараттардың санитарлық-техникалық деңгейі төмендей түсуде. Көшелерде, автомобиль жолында, жыддам бүзылатын азық-түлікті сату тәртібін бұзу да жүқпалы аурудын таралуына жол ашып отыр.

ӨНДІРІСТІК АВАРИЯЛАР, АПАТТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ САЛДАРЫ

Өндірістік авариялар мен апатгардың сипаттамасы

Өндірістік авария — бұл өнеркөсіп орнында, көлікте және басқа шаруашылық объектілерінде жүмыстың кенеттен тоқ-тауы немесе өндіріс процесінің бүзылуы. Олар материалдық қүндылықтарды зақымдауға немесе жоюға адамдардын жарақаттануына және қаза болуына әкеліп соқтырады. Өндірістік авариялар салдарының сипаты оның түрі мен көлеміне кәсілорнының бүл болған кездегі жағдайының ерек-шелігіне байланысты.

Әдеттегідей, ірі авариялардың аса қауіпті салдары өрттер мен жарылыстар болып табылады, олардың нәтижесінде өндірістік және түрғын ғимараты, техника мен қондырғы қирайды немесе зақымдалады. Өнеркәсіп орывдары баллон-дары мен қүбырөткізгіштері, қазандықтар, шахтадағы көмір шаңы мен газ, жиһаз және ағаш өңцеу комбинаттарындағы ағаш шаңы мен лак-бояу заттары жоғары қысымнан жиі жарылады. Авариялар кезінде пайда болған өрт пен жары-лыс, өз кезегінде, электр өткізгіші зақымдалуынан, газқү-бырының қирауынан, істеп түрған от қондырғысы мен при-бордың жанып кетуінен осындай қүбылыстарын қайталама себебі болуы мүмкін. Темір жол және қүбыр өткізу қүбыры өртке бейім және жарылғыш жүктерді тасуда үлкен жүктеме көтереді. Бір қатар жағдайда, әсіресе мүнай, химия және газ

өнеркәсібі орындарында атмосфераның газдануы, мүнай онімінің улы сұйықтардың жөне қатты әсер ететін улы заттың төгілуі авария туғызады.

Автомобиль, су жөне әуе көлігінде авариялар болып түра-ды, темір жолдагы апаттар да қауіпті. Ірі авариялардың қауіпті саны цех гамараттары мен көлік тораптарының зақымдалуы болып табылады. Металл қүрылғыларының қатты ысыуынан болған өрт кезіндегі цех жабынының қүлауы ортақ сипат.

Ғимаратгың, қүрылыстың қүлауы өздігінен болмайды, оны тудыратын жанама фаьсгорлар, атап айтқанда, тар жерге адам-дардың жиналуы, өткен темір жол қүрамаларының қатты дірілдетуі, жоғарғы қабаттарда жүктеменің шектен тыс көп болуы. Бүл адам қүрбандықтарына, авариялық ғимараттарды бүзуға, жаңа қүрылыс үшін үлкен шығын жүмсауға алып келеді.

Энергетика жүйелері мен коммунаддық жүйелердегі ава-риялардан адамдар сирек қаза болады. Алайда осындай үлгідегі авариялар халықтың тіршілігіне айтарлықтай қиын-дық туғызады. Әсіресе қысқы уақытта тіпті ауылшаруашы-лығы мен өнеркәсіп нысандарының жүмысын тоқтатуғада себеп болады.

Өнеркәсіптік тазалау ғимараттарындағы авариялар тосын қиындықтарды туғызады. Бүл тек қана объектілердің қызметшілеріне және жақын елді мекендердегі түрғындарға ауыр ықпалымен ғана байланысты емес сондай-ақ қоршаған ортаға иісті, улы және жәй зиянды заттарды шығаруы-мен де қауіпті.

Гидродинамикалық авариялар негізінен гидротехника-лық ғимараттардың, әсіресе тоғандардың бүзьшуынан туындайды. Гидротехникалық ғимараттар су қорЫн пайдала-нуға, сондай-ақ су апатының жойқын күшімен күресу үшін арналған. Гидротехникалық ғимараттар әр түрлі: су үста-ғыш (тоған, бөгет және т.б.), су өткізгіш (каналдар, қүбыр өткізгіші, науа, дюкер қоршағыш валдар және т.б.), су қабыл-дағыш, су жинағыш, арнайы шлюздер, кеме Жалпы және арнаулы гидротехникалық ғимараттар бірыңғай кешенге — гидроторапқа бірігеді.

Гидротораптағы гидродинамикалық авариялар апатты су басу себебі болып табылады, оның жойқын күші мен салдарын жер сілкінісімен ғана салыстыруға болады.

Еңістегі аудандарды су басу қауіпі тоған, бөгет және гидротораптар бұзылған кезде пайда болады. ғимараттар мен түрақ жайды шайыл кететін және бүзатын жылдам да қуатты су ағыны аса қауіпті.

Жойқын толқынның биіктігі мен жылдамдығы гид-роғимаратгың бүзылуы көлеміне және жоғарғы және төменгі бедердегі биіктіктің өр түрлілігіне байланысты.

Су басу нәтижесінде шаруашылық объектілерінде, темір жол және автомобиль жоддарында авариялардың болуы және ауыл шаруашылығына, көпір ғимараттарына елеулі залал келтірілуі мүмкін.

Соңғы он жылдықтағы адамның әртүрлі ирригациондық, гидротехникалық ғимараттарды, көпір өткслдері бар авто-жолдарды және т.б. салу жөніндегі белсенді қызметі техногендік сипаттағы су тасқынын тудыруға себеп болады.

Тоғандардьщ, бөгеттердің бүзылуынан болған тосын су тасқыны жағдайында халықты ескерту, барлық қолда бар техникалық қүралдармен (өнеркөсіп орындарының гудок-тары, сиреналар, радио мен теледидар бойынша хабар), оның ішінде қатты сөйлейтін жылжымалы қондырғылардың көмегімен жүргізіледі.

Су басудың аяқ астынан пайда болуы халықтың ерекше езін өзі үстауы мен іс-әрекетін қажет етеді. Тоған бүзылған кезде қуатты су валының қүралатындығын ескере отыра ықтимал су басу аймағында түратын өр адам судың ең жоға-ры көтерілу деңгейін білуге тиіс, осыған орай қалыптасқан жағдайға сәйкес іс-әрекет ету керек. Су аяқ асты көтерілсе өздеріңізбен бірге жылы киімді, тамақты, қүжатты, ақшаны алып, жоғары қабатқа немесе шатырға, төбеге (бір қабатты үйде) көтерілу керек. Жүмыста болтан кезде әкімшілік өкімі бойынша, белгіленген тәртіпті сақтай отырып, дөңес жерге немесе ағашқа шығып, әртүрлі жүзу заттарын пайдаланған жөн (дөңгелек камера).

Сақтандыру қауіпсіздігінің жеке шараларына мынаны жа-тқызуға болады: күрделі қүрылыс түргазу, от басының бар-лық мүшелерін жүзуге үйрету, қайықтың болуы, жақын жердегі топографиялық дөңес нүктелерімен таныс болу, гид-родинамикалық аварияның хабарлау әдісгері мен түрлерін білу.

Су басқан аумақтағы адамдарды іздеу барлық жүзу қүралдарының экипажын тарта отырып, жедел жүргізіледі.

Егер суда қалсаңыз, судың түбіне қарай тартатын аяқ киімнен, ауыр киімнен босанып, жүзгіш затты, ағашты, су бетінде жүзіп жүрген басқа заттарды іздеп тауып, көмек күту қажет. Егер жағалау алыс болмаса, ағысқа қарсы баяу қарқ-ынмен қырқындай отырып жүзу керек. Жағаға шыққан бойда су киімді сығып, жағалаумен жоғары көтеріліп, желден қор-ғанатын пана іздеп, көмек күту қажет.

Олардың салдары — су тораптарының зақымдалуы мен қирауы, адамдардың жарақаттануы үлкен аумақтың су астында қалуы.

Өндірістік авариялардың себептері зілзала, қүрылысты жобалау мен салу кезінде жіберілген ақаулар, техникалық жүйенің монтажы кезіндегі қателер, өндіріс технологиясы мен ғимаратты, көлікті, қондырғыны, механизмді пайдала-ну тәртібін бүзылуы мүмкін. Өндірістік авариялар, сондай-ақ еңбек және технология тәртібінің төмендігі, техника қауіпсіздігі тәртібін орындамау, бақылау-өлшеу және қорғ-аныс аппаратурасымен нашар жабдықтау, өрт сөндірудің озық жүйесін, әсіресе өрт және жарылыс қауіпі бар нысан-дарда нашар еңгізу, ғимарат, қүрылыс, қондырғы жөне т.б. тиісті қадағалаудың жоқтығы нәтижесінде болуы мүмкін.

Авариялардың айтарлықтай бөлігі кейде жобалау саты-сында нысан мен жергілікті жағдай ерекшелігін бағаламау-дан болады. Мүндай жағдайда аварияның түпкілікті себебі климаттық жағдай мен қызу өндіріс ортасы ықпалынан, төменгі температура әсерінен қорғалмаудан, қатты ылғал-дан, қалын қардың басуынан және т.б. болатын тозудан қор-ғаныс қүрылғысының жоқтығы болуы мүмкін.

Жекелеген қүрылысты пайдалану тәртібінін бүзу да ава-рияға алып келеді. Атап айтқанда, цемент зауыттарында ғима-ратты пайдалану барысында жинақталған өндірістік шанды өз уақытында тазаламағандықтан цехтардың қүлаған оқиғалары да байқалды.

Қүрылыстар мен қүрғыларды салу мен монтаждау кезінде де авариялар болып түрады. Олардың себебі, әдеттегідей, қүрылыс нормалары мен жүмыс жүргізу жобаларын сақта-мау, орындалған жүмыстың төменгі сапасы болып келеді. Қазіргі металл қүрылғылары жеңіл орындалады, сондықтан олар монтаж ақаулығына мүқиятсыз тасуға және пайдалану тәртібінің бүзылуына өте сезімтал келеді.

Адамның тікелей қызмстіне байланысты пайда болатын авариялардың үлес салмағы жоғары болып қалып отыр. Ба-рған сайын "адамдық" фактор, яғни өндіріс барысындағы адамның орны, оның кәсібилігі, іске көзқарасы еңбек тәртібі бірінші кезекке қойылуда.

Әрбір нақты авария — бірнеше себептер жиынтығын, бір қатар қолайсыз факторлар үйлесімінің нөтижесі. Жоба-лау кезівде жіберілген қателіктер, қүрылыс және монтаж кезіндегі қателермен үштасып жатады. Осының барлығы дүрыс пайдаланбаумен қатерді күшейте түседі. Мүньщ арты аварияға алып келеді. Нысандардағы аварияларға алып келетін "адамдық" факгорға өндіріс процесі мен техника қауіпсіздігі тәртібінің бүзылуы жатады.

Кәсіпорындағы авариялардың ықтимал пайда болу себебін зерттеу және жүмысшылар мен қызметшілер және жақын түратын халық үшін кәсіпорын туғызатын қауіпті жан-жақты бағалау, біріншіден, аварияларды ескерту жөніндегі шараларды дүрыс анықтауға, екіншіден, адамдар-ды қорғау және заладды азайту бойынша қажетті шаралар-ды қарастыруға мүмкіндік береді.

Өрттер

Өрт — бүл адамдардың, хайуанаттардың қаза болуына және материалдық қүндылықтардың жойылуына алып келетін, бақылаусыз жану процесі.

Өрт барлық жерде: өнеркәсіп орындарында, ауылшаруа-шылық нысандарывда, оқу орындарында, мектепке дейінгі балалар мекемелерінде және түрғын үйлерде, сондай-ақ көліктің барлық түрімен жүк тасымалдау кезінде болады.

Республикада әрбір сағат сайын екі ерт болады. миллиар-дтаған теңгенің қүндылықтары, түрғын үйлер әп-сәтте түтін мен күлге айналады. 1999 жылы 9 шілдеде Алматы әуе жай-ында болған өрт 381,6 млн.теңгеге материалдық залал альш кедді. 2000 жылы республикада 15 мың өндірістік және түрмы-стық өрт бодды. Бүдан 1087 адам зардап шекті, оның 568-і қаза болды. Материалдық залал 2521,6 млн. теңгені құрады.

Өрттің шығуына отты бейғам пайдалану, өрт қауіпсіздігі ережесін бүзу себеп болып табылады. От сөндірілмей таста-лған сіріңкеден немесе темекі қалдығынан, сөндірілмеген

алаудан, атылғаннан кейін қүрғақ шопке түскен ыстык пат-роннан, орманда ақаулы техниканы пайдаланудан және ба-сқа себептерден түнатады. Өрттің бірәзі адамның күнәсы-нан, найзағайдъщ сокқысы әсерінен қүрғақ ағаштың жану-ынан, басқа себептерден (күн түсетін жерге лақтырылған шыны сыныгы күн сәулесін өзіне тартып, қатты қызады) болады.

Өртті жайылтпай және тоқтату әдістері көптеген фак-торларға байланысты: өрт түрі, ошақ көлемі, метеорология-лық жағдай, жердің сипаты, өртсендіру күшімен қүралда-рының деңгейі.

Өрт ошағын жайылтпау үшін өрт сөндіретін затгар қол-данылуы, кедергілердің жасалуы, газ алмасуы өзгертілуі мүмкін.

Үлкен өрт сөндірудің басты әдістері: жалынның жолына кедергі қою немесе ор қазу (техникамен немесе жарылыс-пен), алдыңғы жағын өртеу (күйдіру), ыстық шоқты сумен немесе химиялық затпен сөндіру (оның ішінде үшақпен) жене басқалар.

Ормандағы төменде болған өртті топыырақпен кемеді, оттың шоғын бүтамен өрт ошағына қарай сыпырады, ма-ңайын күйдіреді.

Практика өрттің шығуын болдырмау жөніндегі шаралар жүргізуі онымен күрестен көрі оңай және арзан екендігін көрсетеді.

Өрттен сақтандыру — оны ескертуге, өрттен болатын залалды болдырмау және оны табысты сөндіру үшін жағдай жасауга бағытталған шаралар кешені.

Бүкіл республика аумағындағы орман өрті мәселесін түбегейлі шешу бірқатар күрделі үйымдық және техникалық міндеттерді шешуге, бірінші кезекте жоспарлы тәртіппен жүргізілетін және орман өрттерінің пайда болуын, таралуын және дамуын ескертуге бағытталған өртке қарсы сақтандыру жүмыстарын жүргізуге байланысты.

Өрт ошағының шекарасын, бағытын және оның таралу-ының мөлшерлі жыддамдығын анықтау керек. Егер карта болса, одан өзіңіз түрған жерді дәл анықтап, өрттен қауіпсіз төңіректегі жерді іздеуге болады.

Өрттен тақыр аралдарда, батбақтың құрғақ жерлерінде, жоталардың орман денгейінен жоғары жартасты төбелерінде, мүздақтарда жасырынуға болады. Енді өзендер, тоғайдың шеті қорған бола алады. Өрт кезінде оның сыртына шығу үшін қырындай жүре отыра желге қарсы багыт үстай отыра қүтылуға болады. Ал желдің өтіндегі адамды жалын жылдам қуып жетеді.

Жарылыс және өрт қауіпі бойынша барлық өнеркәсіп орындары 6 категорияға: А, Б, В, Г, Д, Е. Әсіресе А катего-риясына жататын мүнай өндейтін және химиялық кәсіпорындар, мүнай өнімдерінің қоймасы, газ шаруашы-лығы және т.б. жатады; көмір шаңын, ағаш үнтағын, қант опасы даярлайтын және тасымалдайтын цехтар, сондай-ақ Б категориясына жататын өзгеде нысандар мен ағаш кесуі, ағаш еңдеу, үста, ағаш ьщыс өндірісі және В категориясына жататын өзге нысандарды қауіпті.

Бүкіл қүрылыс материалдары үш топқа бөлінеді: Жанбайтын — бүл өттын немесе жоғары температураның ыкдалымен жалынданбайтын, үгілмейтін және иістембейтін

материалдар.

Қиын жанатын - бұл оттын немесе жоғары температураның ықпалымен қиын тұтанатын, жарылатын немес үгілетін және от көзі болған жағдайда жануын жалғастыратын, ол жоқ жағдақца жануын немесе иістенуін тоқтататын материалдар.

Жанатын — бүл оттың немесе жоғары температураның ықпалымен жалынданатын немесе иістенетін, от көзін жойғаннан кейін жануын жалғастыратын немесе иістенетін ма-териаддар.

Жанатьш материалдардан салынған ғимарат пен құрылыс өте қауілті. Тіпті жанбайтын ғимарат пен күрылыс отгың ықпа-лы мен жоғары температураға белгілі бір уақытқа ғана төзе алады. Қүрылғылардың отқа төзімділік шегі үлкен шарықшақ пайда болмайтын, қүрылғы қүламайтын қарсы жағы 200 гра-дусқа дейін қызбайтын уақьгг мөлшермен анықталады.

Ғимарат пен қүрылыс отқа төзімділігіне байланысты 5 топқа бөлінеді: I, II, III, IV жене V топ.

Электр приборлары, оралмаған өтизгіштер, тоқтың соғуы мен өрттің шығуына себеп болуы мүмкін. Сондықтан да балаларға жалаңаш өткізгіштерге жақындауға және тиісуге болмайды. Электр өткізгіштін розеткадан қолмен тартуға болмайды. Кейде кішкентай балалар штепселдік розеткаға әртүрлі металл заттарын сұғады, нәтижесінде саусақтарын күйдіреді, ал кейбір жағдайларда бүл іс қайғылы аяқталады. Бос розеткалар арнайы қақпактармен жабылуға тиіс.

Әрбір тосын жагдайда шақыратын 01 — өрт қызметі те-лефон нөмірін білуге тиіс.

Егер лифтінің ішінде қалсаңыз еш уақытта абдырама-ңыз, өйткені арнайы тежегіштер (үстаушы) жүйесінің арқа-сында лифтінің шахтаға қүлауы мүмкін емес. Лифтінің кез-келген жылдамдығында ол автоматты түрде жүмыс істейді.

Лифтіні тек өрт кезінде ғана емес, тіпті подъезде түтін болса, жақын жерде қоқыс иістенсе пайдалану да аса жағымсыз. Мүндай жағдайда лифт шахтасы сорғыш құбыр ретінде жүмыс істейді. Тіпті от аймағына түспей-ақ жаңған азық-түлікпен уланып қалуға болады.

Өрттен сақтандыру өндірістің, қала құрылысының, ауыл-дық елді мекендерді жоспарлау мен салудың технологиялық процесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Оның шарала-ры ғимаратты, жобалау, салу, жаңғырту, көлік құралдарын пайдалануда және тұрмыста ескеріледі. Өрттен сақтандыруды ұйымдастыруды Мемлекеттік өртті қадағалау органдары шүғылданады.

Өрттен сақтандыруға былайша қол жеткізіледі:

^ өрт нормалары мен ережелерін әзірлеу, еңгізу және бақылау;

^ жасалған объектілердің өрт қауіпсіздігін ескере оты-рып қүрастыру мен жобалауды енгізу;

^ өртке қарсы қүраддарды жетілдіру және әзірлікте ұстау;

^ өнеркәсіп және ауыл шаруашылық кәсіпорындарын, үйымдарды, түрғын және қоғамдық ғимараттарды, техни-калық өрт тексерістерінен түрақты өткізу;

^ халық арасында техникалық-өрт білімін насихаттау.

Өрттен сақтандыру объект түрлері бойынша жүргізіледі: түрғын ғимараттарын, қоймаларды, базалар мен дүкендерді, өнеркәсіп объектілері мен көлікті, ауыл шаруашылығы са-ласының үйымдарында.

Түрғын үй ғимараттарын өрттен сақтандыруда жылыту, элекгрмен жабдықтау жүйесіне, газ приборларына байла-нысты өрт шаралары қарастырылады.

Қоймадағы, базардағы және дүкендегі ерттен сақтанды-ру, ғимараттар салынған кезде олардың арасындағы ертке қарсы алшақтықты сақтауды, ішкі өртке қарсы су құбырын, оларды өрт және өрттен қорғау дабылдарымен жаб-дықтауды үлкен қойма ғимараттарын өртке қарсы қабырға-лармен белуді, жыддам түтанатын және жанатын заттарды белек сақтауды, пешпен және газбен жылытуға тиым салу-ды және басқа шараларды қарастырады.

Өнеркәсіп объектілеріндегі өрттен сақтандыру, объектінің өрт қауіптілігінің тиісті санатын, ғимараттар мен түрақтар-дың отқа берік деңгейде орындалуын, ғимараттар арасыдағы өртке қарсы алшақтықтарды салуды, жыддам түтанатын және жанатын материаддарды қоймада негізгі аймақтан бөлу және басқа шаралар.

Өрт кезінде қауіпсіз ұстау ережелері:

Өрт жағдайында халықты іс-әрекетке даярлау мақсатында қоғамдық ғимараттағы өртті сөндіру бойынша өртке қарсы жаттығуларды жүйелі өткізу, ғимараттың қосымша шыға берістеріне еркін баруды қамтамасыз ету қажет. Өрт пайда болған және оның өшіруі кезінде үстамдылық, жағдайды жедел бағалау, қабілетін үстап, дүрыс шешім қабылдау қажет. Әзің абдырамай, жүйкенді жүқартпай, басқалардың үрейленуіне жол бермеген жөн.

Өрт кезінде өрт сөндіру қүралдары бар болса, өрт сөндіргішті қоддану, ішкі ерт су қүбырының аспа насосын қосу, орамдарды босату, су ағысын отқа бағыттау немесе оны су қүбыры, қүдық, өзен суының, қүмының, кемегімен сөндіру. Шағын өрт ошағын тығыз жамылғылармен сөндіру қажет.

Өртпен күресте және зардап шегушілерді қүтқаруда сіз үшін ауаның жоғарғы температурасының, шаңның, кеміртетігі тотығы концентрациясының, ғимарат пен үйдің ықтимал қүлауының аса қауіпті екендігін есіңізде үстаңыз.

ЕСТЕ ҰСТАҢЫЗ

егер зат (жағдай) 10 метрге дейіші қашықтықта көрінекі түрде көрінбесе, онда түтіндену концентрациясы өте қауіпті!

Өрт сөндіру кезінде ең алдымен өрттің таралуын тоқта-тьга, одан кейін аса лапьшдаған жерлерде жалынды өшірген жөн. Бүл жағдайда судың ағысын жалынға емес, жанған төбе-ге бағыттау керек. Егер тік төбе жанса, суды жоғарыдан темен бағыттау қажет. Шаңданған ғимаратта ертті суды шашыра ту арқылы сөндірген жөн, өйткені ол түтіннің және темпе-ратураның төмендеуіне ықпал етеді.

Егер үйде (пәтерде) шағын өрт ошағы пайда болса, оған су қүйыңыз немесе ауыр ылғалды матамен жабыңыз. Жанғ-ан киімді жамылғы жабумен, оны лақтырумен және су қүйып сөндіреді. Жалынды жерге аунау арқылы әлсіретуге болады.

Жанғыш сүйықтарды ең жақсысы көбік қүраушы қүрам-дармен қүм немесе топырақ шашу, сондай-ақ шағын ошақ-тарды ауыр жамылғы жабумен өшіруге болады.

Өрт сөндіру қүралдары және оны пайдалану тәртібі

Өрт сондіру қуралдары былайша бөлінеді:

^ қолда барлар (қүм, су, жамылғы, көрпе және т.б.);

^ табельдік (өртсөндіргіш, балта, шелек).

Өртсөндіргіштер — өрттің пайда болу сатысында оны сөндіруге арналған техникалық қүрылғы.

Өртсөндіргіштер өрт сөндіру қүралдың түріне, корпусы-ның квлеміне, өртсөндіргіш қүрамының берілу әдісіне жөне жіберу қондырғысының түрі бойынша жікгеледі.

Өртсөндіргіш қуралдары турі бойынша: сүйық, көбікті, көмірқышқылды, аэрозольды (хладонды), ұнтақты, қүрама.

Корпус көлемі бойынша:

*/ корпустың көлемі 5 литрге дейінгі қолмен босататын азлитражды;

^ корпустың көлемі 5-10 литрге дейінгі қолмен босата-

тын өнеркәсіптік;

^ корпустың көлемі 10 литрден астам стационарлық және жылжымалы.

Өртсөндіргіш қурамды беру әдісі бойынша:

•/ заряд компоненттерінің химиялық реакцияньщ нәти-жесінде пайда болған газ қысымымен;

^ өртсөндіргіш корпусында орналасқан арнайы балло-нан берілетін газд қысымымен;

^ өртсөндіргіш корпусына айдалған газ қысымымен;

^ өртсөндіргіш қүралының жеке қысымымен.

Жіберу қондыргысының турі бойынша:

^ вентильді затворы бар;

^ пистолет үлгісіндегі ішқату — жіберу қондырғысы бар;

^ пиропатроннан жіберілетін;

^ кысымның түрақты көзімен жіберілетін.

Өртті үлкен көлемде аэрозольмен сөндіру генераторлары әлемде улгілері жоқ осы замангы өртсөндіру қуралдары (ОӨК) болып табылады.

Олар жылдам түтанатын сүйықтардың (бензин және ба-сқа мүнай өнімдері, органикалық еріткіштер және т.б.), қатты материалдардың (ағаш, оқшаулау материалы, пластмасса және т.б.) сондай-ақ элекгр қондырғыларының (күштеу және жоғары вольтты қондырғылар, түрмыстық және өнеркәсіптік электроника және т.б.) өртенуін сөндіреді.

ОӨҚ сілтілі және сілтілі-топырақты металлды, сондай-ақ ауасыз түтанатын заттарды сөндіруге жарамсыз.

Генератор зарядының жануы кезінде бөлінетін аэрозоль-газ қоспасы қорғалатын затты, тіпті қағазды бүлдірмейді, ал аэрозольдің бөлшектерін шаңсорғышпен алуға немесе су-мен шаюға болады.

ОӨҚ генераторлары қол (СОТ-5М) және стационарлык, (СОТ-1) болып бөлінеді. СОТ-5М генераторы қорғайтын келем 40 т.м. дейін СОТ-1 қорғайтын келем бОт.м. дейін. СОТ-5М генраторын қимылга келтіру ушін: ^ жіберу торабының қалпақшасын алу; •/ бауды қатты тарту; ^ жанған бөлмеден шығу қажет.

СОТ-1 генераторын қосу үшін арнайы жіберу торабы пай-даланады. Қорғалатын көлемдегі температура 90С жеткенде қосылатын жіберудің термохимиялық тораптарын қолдану, егер олар бірнешеу болса, әрбір генераторға біржола толық істеуге мүмкіндік береді.

Жіберудің электртораптарын қоддану СОТ-1 генератор-ларын өрт дабылы бар нысандарды пайдалануға мүмкіндік береді. Қорғалған бөлмеде СОТ-1 генераторын орнату ар-найы кронштейннің көмегімен жүргізіледі.

ЖАРЫЛЫСТАР

Жарылыс — бұл қысқауақыт аралығында шекгеулі көлемде энергияның үлкен санының босауы. Ол қысымы өте жоғары қатты ысыған газдың пайда болуына алып келеді, аяқ асты кеңейген жағдайда коршаған денеге соққылық, механикалық әсер етеді. (Қысым бүзу). Жарылыс қатты ортада төңірегін бұзып, ұсақтайды, ауа мен судың жойқын әсердегі ауалық немесе гидрарликалық соққы толқындарын құрайды.

Жарылу қауіпі бар объектілерге қорғаныс, мүнай өндіруші және үқсатушы, мүнай-химия, газ, химия, тоқыма, объектілері, нан өнімдері мен дәрі-дөрмек өнеркәсібі, жыл-дам түтанатын жөне жанатын сүйықтар, сүйытылатын газ қоймалары жатады.

Кәсіпорында ауаның, бензиннің, табиғи газдың буынан қант және ағаш шаңынан және т.б. жинақталуынан пайда болған ауа қоспасы жарылысын болдырмау үшін, бірінші кезекте ықтимал от шығу көздерін жояды және кәсіпорындарды қорғауға бағытталған шараларды жүргізеді, олардың негізгілері мыналар:

^ жарылыс кезінде ең жоғарғы қысымға тең жүктемені көтеруге қабілетті берік қоршауды, қүрылғыларды жобалау;

^ жарылу қауіпі бар аймақтарда оттегі қүрамы қажетті жанудан аз болатын инертті ортаны, берік қабырғалар мен жарылу қауіпі бар аймақты оқшауландыру;

^ жарылу қауіпі бар өндірісті жарылыс болған жағдайда қоршаған ортаға залал келмейтін жерлерге орналастыру;

^ жарылыс кезінде пайда болған қысымы шығару үшін арнайы сақтандырғыш клапандарын орнату;

^ жарылысты жаншу (жарылу қауіпі бар қоспаны түта-на бастаған кезде алғашқы сәтте баяу көтерілетіндігін еске-ре отыра арнайы датчиктер дабылы бойынша жалынның та-ралуын шектейтін қондырғы қосылады).

Жарылыс жөне өрт шығу қауіпі бар объектілердегі ава-рия салдарын әлсіретуге, өртке қарсы шараларды өз уақытын-да өткізу ықпал етеді, олар өрт ошақтарын жоюды немесе пайда болуын қиындатуды ғана емес, сондай-ақ пайда бол-ған жалын мен өртті жедел жоюды және өртенген ғимарат-тағы адамды, мүлікті қүтқаруды қамтамасыз етуге тиіс.

1989 жылы 20 мамырда Алматы-2 теміржол станциясын-да сүйық пропан қүйылған цистернаның жырылысы кезівде 34 адам қаза болып, 100 адам жарақат алды.

2000 жылы республикада газды пайдалану бүзудан түрғын үй секторында 35 жарылыс болды. Бүдан 49 адам зардап шегіп, оның 9-ы қаза болды.