14. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларусі ў XIV-XV ст.

Асноўныя даты:

1447 – Пачатак юрыдычнага афармлення прыгоннага права (прывілей вялікага князя Казіміра)

1468 – Судзебнік Вялікага князя Казіміра

Тэрміны і імёны:

Натуральная гаспадарка – гаспадарка, вытворчасць якой арыентаваная на задавальненне ўнутраных патрэбаў.

Запрыгоньванне – працэс прымацавання сялянаў да зямлі і страта імі асабістай свабоды.

Паншчына – праца на зямлі феадала

Дзякло – натуральная даніна

Чынш – грашовы аброк

Вырашальную ролю ў гаспадарчым жыцці ВКЛ адыгрывалі буйныя феадалы — землеўласнікі. У іх асабістай уласнасці знаходзіліся прыватныя землі, якія можна было прадаваць, дарыць, абменьваць. Колькасць такіх зямель пастаянна расла. Самых буйных землеўладальнікаў сучасныя гісторыкі называюць магнатамі. Большасць усіх феадалаў з XVI ст. сталі называцца шляхціцамі (шляхтай).

Вялікі князь быў буйнейшым уладальнікам дзяржаўных зямель. Іх колькасць пашыралася ў выніку далучэння да ВКЛ новых тэрыторый. Даходы ад гэтых зямель ішлі ў дзяржаўную казну, якой распараджаўся таксама князь.

Самую вялікую частку насельніцтва складалі сяляне, якія ў XIV—XV стст. з землеўласнікаў сталі землекарыстальнікамі. Сяляне-землекарыстальнікі, у адпаведнасці са сваёй ступенню залежнасці ад феадалаў, падзяліліся на похожих (вольных) — тых, якія мелі права свабодна пераходзіць ад аднаго феадала да другога, і непохожих (прыгонных) — тых, якім такі пераход забараняўся. Іх права асабістай уласнасці на зямлю не мела юрыдычнага замацавання, г. зн. пацвярджэння законам ВКЛ у адрозненне ад правоў на зямлю феадалаў.

У 1447 г. вялікі князь Казімір выдаў прывілей, які азначаў пачатак афармлення залежнасці сялян ад феадалаў. Прывілей рабіў феадалаў манапалістамі ў галіне зямельнай уласнасці і дзяржаўнай улады. Таксама забараняла прымаць да сябе беглых прыватнаўласніцкіх сялянаў. Феадалы атрымалі права суда і пакарання селяніна.

У 1468 г. быў складзены Судзебнік Казіміра — першы зборнік юрыдычных (судовых) законаў ВКЛ. Згодна з гэтым дакументам сяляне пазбаўляліся права свабоднага пераходу ад аднаго феадала да другога, гэта значыць яны прымацоўваліся да зямлі, на якой жылі і якую апрацоўвалі. Выданне Судзебніка азначала юрыдычнае замацаванне запрыгоньвання сялян — страты сялянамі свайго права ўласнасці на зямлю і ператварэнне іх у залежных ад феадала.

Запрыгоньванне сялян азначала пэўную ступень іх асабістай залежнасці ад уладальнікаў зямлі. Асноўную частку сялянства, якая карысталася зямельнымі надзеламі феадала, складалі так званыя «цяглыя» сяляне, якія мелі невялікую ступень асабістай залежнасці. За карыстанне зямлёй феадала сяляне павінны былі выконваць паншчыну — адпрацоўку пэўнай колькасці дзён на зямлі феадала або плаціць чынш — грашовы аброк (падатак) за карыстанне зямельным надзелам. Сялян, якія аддавалі дзякло — натуральную даніну сельскагаспадарчымі прадуктамі за карыстанне зямлёй феадала, — называлі даннікамі. Яшчэ адна група сялян не мела сваей уласнай гаспадаркі і жыла пры двары феадалаў, выконваючы розную працу ў яго гаспадарцы. Такіх сялян звычайна называлі дваровымі (слугамі).

Працэс запрыгоньвання завяршыўся ў 1588 г., што зафіксаваў ІІІ Статут ВКЛ.

15. Развіццё гарадоў у XIV—XVІ ст.

Асноўныя даты:

1390 – атрыманне магдэбургскага права Брэстам

1496 – атрыманне Магдэбургскага права Гроднам.

1499 - атрыманне магдэбургскага права Мінскам

Тэрміны і імёны:

Магдэбургскае права – закон аб гарадскім самакіраванні.

Магістрат – выбарчы орган самакіравання, які складаўся з Рады і Лавы (суд). На чале Рады стаяў бургамістр, на чале суда – войт.

У XIV ст. на тэрыторыі Беларусі больш за 40 гарадоў. Прычым з 15 буйнейшых гарадоў ВКЛ 7 былі беларускімі (Полацк, Віцебск, Слуцк, Мінск, Брэст, Гродна, Навагародак + Вільня). Большасць гарадоў – 3-5 тыс. жыхароў, якія вялі поўгарадское, а поўвясковае жыццё.

У XIV—XV ст. каля 40% усіх беларускіх гарадоў былі прыватнаўласніцкімі, гэта значыць знаходзіліся у прыватнай уласнасці феадалаў. Насельніцтва прыватных і гаспадарскіх (дзяржаўных) гарадоў імкнулася пазбавіцца ад феадальнай залежнасці, што праяўлялася ў барацьбе жыхароў за пашырэнне сваіх правоў. 3 канца XIV ст. вялікія князі, улічваючы імкненні гарадскіх жыхароў, сваімі граматамі сталі дараваць гарадам Магдэбургскае права, або права на самакіраванне. Пры гэтым уласныя традыцыі самакіравання спалучаліся з нямецкім гарадскім правам. Паводле гэтага права гараджане вызваляліся ад феадальнай залежнасці і стваралі свой орган улады — магістрат і суд, а рамеснікі — свае рамесныя аб'яднанні. У адрозненне ад Заходняй Еўропы цэхі рамеснікаў і гільдыі (саюзы) купцоў узніклі ў беларускіх гарадах толькі ў XVI ст.

Магістрат з'яўляўся выбарным органам гарадскога самакіравання. Ён складаўся з гарадской рады, якую выбіралі самі гараджане, і лавы — органа па судовых справах. Гэтыя органы самакіравання узначальвалі адпаведна бургамістр і войт. Для магістрата ў гарадах пазней пачалі ўзводзіцца спецыяльныя будынкі — ратушы з гарадской вежай і гадзіннікам на ей.

Першым з гарадоў ВКЛ Магдэбургскае права атрымала ў 1387 г. Вільня. Першым вольным горадам на сучаснай тэрыторыі Беларусі стала ў 1390 г. Берасце (цяперашні Брэст). Самы старажытны горад Беларусі Полацк набыў Магдэбургскае права ў 1498 г. Мінск — сучасная сталіца Беларусі — атрымаў права на самакіраванне ў 1499 г.

Гарады ў XV—XVI ст. паступова ператварыліся ў рамесна-гандлёвыя цэнтры. Тут існавала шмат розных відаў рамёстваў, працавалі рынкі — месцы, дзе гандлявалі прадуктамі і вырабамі рамяства. Адзін раз у год праводзіліся сезонныя ярмаркі, у якіх удзельнічалі як мясцовыя, так і замежныя купцы.

Права на самакіраванне дазваляла гарадам вырашаць праблему росту насельніцтва. Беглыя сяляне часта хаваліся ў гарадах і станавіліся гарадскімі жыхарамі.

Магдэбургскае права спрыяла ператварэнню гарадоў у эканамічныя і культурныя цэнтры.