I мудрым словам скінь з народу ўрок,

Якім быў век праз ворагаў спавіт!

Збяры ў адну ўсю Беларусь сям'ю.

Вазьмі з яе прысягу і зарок, (480-481)

Што не прадасць сябе, сваю зямлю...

Зняць путы бацькаўшчыне ўстань, Прарок!

(«Паўстань...») (Звон. 1919. 17 верас.)

Да духоўнага вопыту тысячагодцзяў, скандэнсаванага ў кнігах Бібліі, звяртаецца З. Бядуля ў вершы «У кузні». Яшчэ ў пачатку вайны паэт марыў аб часе, калі «востры Іптых на плуг перакуём, а меч будзе сярпом» («Ой, Божанька»). Гэты вобраз і гэтая мара зноў вяртаюцца ў вершы «У кузні», герой якога дужы каваль, «як дуб, каваль» куе з ланцугоў нарогі, з мячоў — сярпы, з шабляў — косы, робіць са смертаноснай зброі сякеры і клямкі. I ўсё гэта дзеля адраджэння краю і новага ладу на роднай зямлі.

А некалькі раней у вершы «***Хрыстос васкрос!..» З. Бядуля з болем і пакутаю пісаў пра тое, што званы, якія людзям павінны былі б несці святыя весткі, — маўчаць:

«Хрыстос васкрос!» — калісь званы звінелі;

Званіцы ўсе цяпер асірацелі.

Няма званоў — на кулі пераліты,

Разносяць смерць на свет, нудой спавіты.

Ўвесь Божы свет напоўнены атрутай...

(30 Вольная Беларусь. 1918. 5 мая.)

Паэт імкнуўся таксама зазірнуць у будучыню, уявіць сабе яе такою, якой яна магла б ці павінна б стаць. I тая будучыня ў паэтычнай мары стваралася там, дзе смертаносная зброя раз і назаўсёды — як гэта ўяўлялася аўтару — перакоўвалася ў пры-лады для стваральнай працы.

У перыяд грамадзянскай вайны Змітрака Бядулю, як і Янку Купалу, Якуба Коласа, Алеся Гаруна і іншых пісьменнікаў, нязменна трывожыла неспакойная думка аб тым, што ж будзе далей, па якім шляху пойдзе родная Беларусь. Пры гэтым уяўля-лася, што такая крывавая вайна не можа не быць апошняй, а паразумнелыя нашчадкі ўсімі сіламі і сродкамі будуць намагацца зразумець вытокі і прычыны мінулых катаклізмаў:

Аб дзеях сучасных гісторык раскажа,

Загадку эпохі ён кемна развяжа

Прад новым людзкім пакаленнем...31

(«Вайна») (Там жа. 22 чэрв.)

Сама па сабе тэма шляхоў у беларускай літаратуры не новая. Найлепшы зборнік Я. Купалы называўся «Шляхам жыцця». Паэт яшчэ ў дакастрычніцкі час пераклаў верш Марыі Канапніцкай «Тры сцежкі». У перыяд грамадзянскай вайны 3. Бядуля таксама напісаў вершы «Тры сцежкі» і «Беларускі шлях» з вельмі характэрным зместам. Не першы і не апошні раз у сваёй творчасці ён зрабіў спробу зразумець месца Беларусі ў гісторыі і характар яе адносін з найбольш блізкімі суседзямі. (481-482)

Калісьці былінны асілак, апынуўшыся на раздарожжы, вымушаны быў выбіраць адну з трох дарог. Праўда, ён загадзя ведаў, якая доля прадвызначана яму на кожнай з іх. Паэт бачыць перад сабою, перад сваім народам таксама тры дарогі. Дзве з іх гісторыя беларускага народа выпрабавала і праверыла. Стагодцзямі нашы дарогі вялі або на захад, або на ўсход — ці туды, дзе хітрыя нашчадкі езуітаў вядуць «у рукі паном цалаваць», ці туды, дзе галосная лаянка «ганяе ўсіх пад цар-звон на паклон». Але ёсць і трэцяя, свая, на якой беларус застанецца самім сабою і зберажэ ўсе свае багацці:

Ідзі, беларус, толькі сцежкай сваёй!

Сцежкай сваёю

Да Сонца ідзі!

(«Тры сцежкі») (Вольная Беларусь. 1917. 31 снеж.)

Гэты заклік перарастае ў разгорнутую метафару ў вершы «Беларускі шлях», што паводле сваёй сутнасці і зместу прад-вызначаў галоўны напрамак газеты пад такою ж назваю. Настаў час, калі беларусам трэба перастаць аглядвацца на кагосьці, чакаць чыёйсьці літасці, бо яны самі павінны мець права і магчымасць пракладваць свой уласны шлях. Беларускі лёс прадвызначаны самой гісторыяй, усімі тымі выпрабаваннямі, што выпалі на долю народа:

Ачніцссь, бедныя ратаі,

Бо шчасце — будучына краю

У вашых жа руках!

Ідзіце ўсе, усе без конца

Пад беларускім ясным сонцам

На беларускі шлях!

(Беларускі шлях. 1918. 8 сак.)

Так пераплаўлялася ў натхнёныя паэтычныя радкі праграма беларускага нацыянальнага адраджэння. Вобраз шляху ператвара-ецца ў адну з алегорый, якія сімвалізуюць гістарычнае мінулае і невядомую будучыню народа. А для характарыстыкі — таксама алегарычнай — тагачаснага становішча на беларускай зямлі выкарыстоўваецца і вобраз раллі, якая можа і павінна карміць чалавека, але замест гэтага дае прытулак бадылям і пустазеллю.

Верш Я. Купалы «На нашым...» стварае разгорнуты малюнак запусцення скрозь — на полі, на лузе, у пушчы, на дарогах, у хаце. Прычына ўсяго занядбання раскрываецца ў апошняй страфе:

У нашым краі

Пануе чужак,

Ніхто не парае,

Пазбыціся як.

(Купала Я. Жыве Беларусь. С. 293). (482-483)

На Беларускай зямлі, калі пісаўся гэты верш, на змену кайзераўскім акупацыйным уладам прыйшлі легіёны Пілсудскага.

Верш вельмі дынамічны па сваёй структуры. Важную сэнсавую, гукавую і эмацыянальную ролю адыгрывае націск, які ў другім і чацвёртым радку кожнай страфы падае на апошні склад — так, што пад націскам аказваюцца склады слоў, якія нясуць асноўную эмацыянальную нагрузку: «Растуць бадылі», «Крумцяць груганы», «Гадзюкі шыпяць», «Заводзяць звяры» («заводзяць» — значыць, выюць), «Кадцобінаў цьма», «Тчэ кросны павук», «Пануе чужак». Месца такіх слоў, як «бадылі», «груганы», «шыпяць», «звяры», «павук», «чужак», у канцы радкоў і сістэма рыфмоўкі ўзмацняе іх эмацыянальнае ўздзеянне на чытача і прымушае засяроджваць на іх увагу.

На працягу ўсёй сваёй дасавецкай творчасці, г. зн. да ліпеня 1920 г., Я. Купала стварыў шмат вершаў на тэму аб сутнасці, ролі і прызначэнні паэзіі. Разважанні аўтара аб вытоках уласнай творчасці, прыродзе паэтычнага вобраза, аб грамадскай ролі паэзіі набываюць форму то лірычных маналогаў, то асабістых прызнан-няў або споведзі, то заклікаў і павучанняў «песняру-беларусу». На тую ж тэму, у прыватнасці, напісаны верш «Мая навука» (1919), што знаходзіцца на вяршыні ўсяго цыкла з такімі блізкімі, але і адметнымі загалоўкамі: «Песня мая», «Паляці, мая мысль...», «Мая думка», «Мой дом», «Мая малітва», «Мой пагляд і мэта».

У самьш пачатку верша «Мая навука» аўтар уводзіць чытача ў свет сваіх паэтычных вобразаў:

Наўчыўся я слоў беларускіх ад маці