Лекция 5. Жеткізу келісім –шарттары бойынша тауарларды сатуды және босатуды есепке алу

Көтерме сауда кәсіпорындары сатып алушыларға тауарларды босату, жөнелту және сатуды олармен жасалған жеткізу келісім-шарттарына, олардың тапсырыстары мен нарядтарына сәйкес жүргізіледі.

Барлық жасалған келісім-шарттарға, тапсырыстар мен нарядтарына көтерме сауда кәсіпорнының бас бухгалтері қол қоюға тиіс. Сонымен бірге, сатып алушының төлем қабілетіне ерекше көңіл бөлінуі тиіс және босатылған тауарлар үшін есеп айырысудың қандай үлгісі мерзімді уақытында төлеуді қамтамасыз ететінін анықтау қажет.

Көтерме сауда кәсіпорындарының тауарларды сатып алушыларына мынадай мекемелер мен кәсіпорындар жатады: бөлшек сауда (дүкендер, ларектер, дүңгіршіктер, шатырлар және т.б.) және қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары (мейрамханалар, дәмханалар, асханалар, барлар және т.б.), өнеркәсіп (өндірістік) кәсіпорындары, емдеу (ауруханалар, емхана, санаторийлер және т.б.) және балалар (мектептер, бала бақша және т.б.) мекемелері, фермерлік және шаруа қожалықтары, сондай-ақ әр түрлі меншіктегі басқа да сатып алушылар.

Сатып алушының өкіліне тауарларды босатуды құжаттық рәсімдеу. Көтерме сауда кәсіпорындарының тауарларды тікелей сатып алушының өкіліне босату бекітілген жеткізу келісім –шарт немесе сатып алушылардың тапсырыстары-мәлімдемелеріне сәйкес және тауарларды алуға берілген сенім-хат және жеке басының куәлігін (төлқұжатын) көрсеткенде жүргізіледі. Осы құжаттардың негізінде сауда бөлімі немесе уәкілетті тұлға (менеджер, тауар жүргізуші) қойма меңгерушісіне тауарларды сұрыптау және босату жөнінде жарлық жазады. Жарлықта сатып алушының мағлұматтары (деректемелері), босатуға жататын тауарлардың атауы, түр-түрі, саны және бағасы көрсетіледі.

Шот-фактурада босатылуға тиісті тауарлардың түр-түрі көрсетіліп, ол төрт дана толтырылады. Егер босатылатын тауарлардың тізімі үлкен болмаса, төлем талап-тапсырмасы толтырылады.

Тауарларды босатуға берілген жарлыққа немесе толтырылған шот-фактураға сәйкес қоймада босатылуға тиісті тауарларды сұрыптап жинақтайды, ал оларды саны және сапасы бойынша қабылдап алуды тікелей сатып алушының өкілі (менеджер) сондай тәртіппен жүргізеді, тауарларды олардың ерекшелігі және оларды буып-түю тәсіліне байланысты қалай қабылдайды, бұл туралы жан-жақты алдыңғы баптарда айтылды. Мысалы, азық-түлік емес тауарлар ыдыссыз тауарлық бірліктердің нақты орын саны бойынша босатылады. Ағаш ыдыстағы азық-түлік тауарларын босатқан кезде қойма меңгерушісі шығыс спецификациясын немесе шығыс тіктеуіш (отвес) –ерекшелігін жазады да, онда әрбір тауарлық бірліктің нақты жалпы (брутто) салмағы, ыдыстың салмағы және әрбір тауарлық бірлікті өлшеуіш немесе трафарет (таңба) бойынша анықталған таза (нетто)салмағы туралы мәліметтері көрсетіледі.

Шығыс спецификациясын немесе шығыс тектеуіш (отвес) спецификациясын тауарларды босатқан материалдық жауапты тұлға (қойма меңгерушісі, қоймашылар) екі данада толтырылады да, оған өзінің және тауарларды алған тұлғаның қолдары қойылады. Көрсетілген құжаттың бірінші данасын тауар алушыға береді, ал екінші данасын көтереме сауда кәсіпорнының бухгалтериясына өткізеді.

Түзу ыдыстағы тауарларды және фабрикалық (зауыттық) буып-түюлі бірдей санды немесе бірдей таза салмақты тауарлық бірлікті босатқан кезде тауарлардың әрбір түрі, атауы, өлшеп орауы және сорты бойынша жеке-жеке нақты орын саны бойынша қабылдап алады. Мұндай босатылған тауарлардың жалпы саны тауарлық бірліктің санын немесе бір орынның таза (нетто) салмағын жалпы орын санына көбейту арқылы анықтайды.

Түзу ыдыстағы және фабрикалық (зауыттық) буып-түюлі тауарлар әрбір орынның жалпы (брутто) салмағы бойынша босатылады. Мұндай жағдайда тауарлардың таза (нетто) салмағы оның нақты жалпы (брутто) салмағынан ыдыстың трафарет (таңба) бойынша салмағын алып тастау арқылы анықталады. Егер тауарлардың осы партиясын қабылдап алуда трафарет (таңба) бойынша таза (нетто) салмағынан алшақтықтар белгілі болса, онда оларды осы тауарларды босатқан кезде де есепке алу керек.

Тауарларды ашық (ыдыссыз) немесе бұзылған ыдыстарда босатқанда әрбір орынның ішіндегісі тексеріледі де, қабылдап алуды нақты саны және таза (нетто) салмағы бойынша жүргізеді.

Босататын тауарларды сұрыптап жинақтауды қойма меңгерушісі қоймаға түскен шот-фактуралардың барлық даналарына нақты босатылған тауарлардың саны мен бағасын көрсету арқылы рәсімдейді. Барлық төрт дананы бухгалтерияға өткізеді, онда құжаттардың барлық мағлұматтарының дұрыс толтырылғанын, тауарлар мен ыдыстардың бағасының, сатып алушыларға берілетін сауда жеңілдігінің (бағасын кеміту) (егер мұндай жеткізу келісім-шартта қарастырлса), тауарлар мен ыдыстардың жалпы құнын және есептесетін сомаларды есептеудің дұрыстығын жан-жақты тексереді.

Шот-фактураларды жазу және қажетті есептеулерді дербес компьютермен жүргізуге болады, мұнда бірден шығыс тауарлық құжатты жазумен бірге қоймалық талдамалы бухгалтерлік есептің тіркелімінде де жазу жүргізіледі.

Әрбір шот-фактураларда бухгалтерияның тиісті қызметкерлерінің қолымен бағалардың, есептеулердің және жиынтық есептелуінің тексерілгендігі туралы белгі жасалады. Осылайша рәсімделген және тексерілген шот-фактуралар қол қоюға кәсіпорынның жетекшісі мен бас бухгалтеріне беріледі. Одан кейін қол қойылған құжаттардың барлық даналары сұрыптап жинақталған және шот-фактураларға кірген тауарлар мен ыдыстарды сатып алушының өкіліне босату үшін қойма меңгерушісіне жіберіледі.

Сұрыптап жинақталған тауарларды алу үшін сатып алушының өкілі қойма меңгерушісіне тауар алуға құқық беретін сенімхат тапсыруға және жеке куәлігін немесе төл құжатын (паспорт) көрсетуге тиіс. Сенімхаттың нөмерін және берілген күні шот-фактураның барлық даналарында көрсетіледі.

Көтерме сауда кәсіпорындарының қоймасынан тауарларды орталықтандырылып жеткізу кезінде оларды дайындау және босату үшін тауар-көлік құжаты негізгі құжат болып табылады да, ол төрт данада жазылады және берілген тәртіп бойынша тапсырыс-мәлімдеме немесе сұрыптап жинақтау қағазы сәйкес рәсімделінеді. Тауар-көлік құжаты тауармен бірге оны алушыға дейін ере жүреді және құрастырылған құжат болып табылады, себебі ол үш түрлі операцияны көтерме сауда кәсіпорнының тауарларды жөнелтуін; сатып алушының тауарларды қабылдап алуын және көлік мекемесімен көрсетілген көліктік қызметі үшін есеп айырысуын көрсету үшін негіз болады.

Тауарларды тасымалдаған кезде саны мен сапасының сақталуын қамтамасыз ету, сондай-ақ тауарларды өткізу-қабылдауды тездету үшін оларды қоймада автомобильдік контейнерлерге, көп айналымдағы инвентарлық ыдыстарға, жиналмалы жәшіктерге, теңдерге салады. Әрбір буып түйген орынға үш данадан жазылған буып-түю жазба қағазында тауарлардың атауы, сорты, прейскуранттық нөмірі немесе артикулі, өлшем бірлігі, саны және бағасы, сондай-ақ буып-түйетін қызметкердің және тауарларды босатқан немесе буып-түйгенді тексерген материалдық жауапты тұлғалардың аты-жөні көрсетіледі.

Контейнерлерді тиегенде оларға салынатын тауарлардың ерекшелік тізбесі салынады. Материалдық жауапты тұлғаның қолы қойылған ерекшелікте тауардың атауы, оның саны немесе көлемі (салмағы), бірдей тауарлардың орнының саны, олардың нөмірі, тауарлардың әрбір сортының және тұтас сол партияның таза (нетто), жалпы (брутто) салмағы көрсетіледі. Сұрыптап жинақталған тауарлардың буып-түю жазба қағазына және спецификацияға (ерекшеліктерге) сәйкестігін тексергеннен кейін ыдысты және контейнерді жабады да, қойма меңгерушісі тауарларды босатқан мекемесінің бедері бар белгіленген нұсқадағы пломбаны ілуге міндетті. Буып-түю жазба қағазының және ерекшеліктің екінші даналары тауар-көлік құжатына немесе төлем талап-тапсырмасына тіркеледі, ал үшінші –қоймада материалдық жауапты тұлғада қалады. Буып-түю жазба қағазының және спецификациясының (ерекшеліктің) нөмерлерін жабдықтаушы сатып алушыға босататын тауарлардың ілеспе құжаттарында (шот-фактураларда, тауар-көлік құжаттарында) көрсетуге тиіс. Буып-түю жазба қағаздары мен ерекшеліктері буып-түю орындарында тауарлардың жетіспеушілігі немесе олардың сорттары (түрлері) ауысып кеткендігі ашылып, сатып алушылардың көтерме базасына талап қойған жағдайда тауарларды буып-түюге және жөнелтуге қоймадағы жауапты адамды анықтау үшін арналған.

Орталықтандырылып жеткізу үшін сұрыптап жинақталған, буып-түйілген және дайындалып қойған тауарларды автокөлік жүргізушісі ыдыстың түзулігін және пломбаның бар екенін тексеріп, орын саны бойынша қабылдайды. Жүкті қабылдап алғаны туралы жүргізуші қоймада қалатын тауар-көлік құжатының данасына қол қояды, ал құжаттың қалған үш данасын қойма меңгерушісі жүргізушіге береді.

Автокөлік тауарлармен келгеннен соң, жүргізуші бөлшек сауда жүйесінің (дүкеннің, дүңгіршектің, ларектің және т.б.) меңгерушілерінің қолында тауарларды қабылдап алуға болатын сенімхатының немесе сауда мекемесінің жетекшісінің тауарларды қабылдап алуды рәсімдеу үшін берген арнайы мөртабанының (штампының) барын тексереді. Бөлшек сауда кәсіпорындарына келіп түскен тауарларды материалдық жауапты тұлғалары контейнерлердің, жәшіктердің және тендердің бүтіндігін, сондай-ақ пломбалардың түзулігін тексере отырып, ыдыстың орнының саны бойынша қабылдап алады. Тауарларды қабылдап алғанын бөлшек сауда кәсіпорындарының меңгерушілері тауар-көлік құжатының барлық үш данасына өзінің қолын қоюмен және тауарларды қабылдап алуға құқық беретін сенім хаттың нөмері мен берілген күнін көрсетіп немесе қабылдаған тауарлардың сомасын көрсетіп, арнайы мөртабан қойып растайды. Бұдан кейін тауар-көлік құжатының бір данасын өзіне қалдырады да оны есеп беруге тіркейді, ал қалған екеуін тауарлар мен ыдыстарды жеткізген жүргізушіге қайтарады.

Пломбаның, контейнердің бүтіндігі бұзылғанда, ыдыстың немесе тауарлардың буып-түюі бүлінген жағдайда әрбір ыдыстық орын жүргізушінің қатысуымен ашылады да, тауарларды қабылдап алу таза (нетто) салмағы және тауарлық бірліктің саны бойынша жүргізіледі. Түскен тауарлардың саны мен сапасының буып-түю жазба қағазы мен тауар-көлік құжатының мәліметтерінен айырмашылығы бар екендігі анықталса, қабылдау комиссиясы жүргізуші мен бөлшек сауда кәсіпорнының меңгерушісінің қатысуларымен үш дана тиісті «Тауарлық-материалдық құндылықтарды қабылдау кезінде анықталған сан айырмашылығы жөніндегі кесім» немесе «Тауарлық-материалдық құндылықтарды қабылдау кезінде анықталған сапа айырмашылығы жөніндегі кесім» жасалады.

Кесім жасалғаны жөнінде тауар-көлік құжатында және Өткізілген құжаттарды тіркеу кітабында белгі жасалады. Одан кейін кесімнің бір данасы бөлшек сауда кәсіпорнының меңгерушісінде қалатын даналара қол қою арқылы жүргізушіге беріледі. Кесімнің қалған екі данасы есеп беруіне тіркеліп, сауда мекемесінің бухгалтериясына өткізіледі де, оның бір данасы талап хатпен бірге көтерме сауда кәсіпорнына (жабдықтаушыға) жіберіледі.

Рейстен көтерме сауда кәсіпорнына оралған күні жүргізуші қойма меңгерушісіне Өткізілген құжаттарды тіркеу кітабына қол қою арқылы екі дана тауар-көлік құжаты мен айырмашылықтар жөніндегі кесімді (егер ол жасалса) береді.

Автокөлік жүргізуші көтерме сауда кәсіпорнының бухгалтериясының алдында қоймада қабылдап алынған және сатып алушыларға жеткізілген тауарлар жөнінде тиісті дәрежеде рәсімделген құжаттарды әкеліп көрсетіп отырып, бөлшек сауда жүйесіне жеткізілген тауарлар туралы есеп береді.

Атап айту керек, орталықтандырылып жеткізу әдісімен контейнерлерге, жәшіктерге, теңдерге тиелмеген тауарларды да жеткізуге болады. Мұндай жағдайда тауарларды жеткізу тапсырылған адам оларды саны және сапасы бойынша қабылдап алады және жеткізеді.

Тауарларды темір жол (су, әуе) көлігімен тиеп жөнелтуді құжаттық рәсімдеу. Басқа қалалық сатып алушылардың мекен жайына тауарларды темір жол (су, әуе) көлігімен тиеп жөнелткенде тауарлар сұрыпталып жиналады, буып-түйіледі және жабдықтаушының қоймасынан сату алушының өкілісіз босатылады, ал оларды сатып алушылар жабдықтаушының өкілісіз қабылдап алады. Сондықтан бір-біріне шағымдар пайда болмау үшін жасалған жеткізу келісім-шарттарына, тапсырмалар-мәлімдемелер, бір жолғы мәмілелер мен бөлу қағаздарына тіркелген спецификацияларға (ерекшеліктерге) дәлме-дәл сәйкестікпен тауарларды жан-жақты сұрыптап жинау, тиісті буып-түю, тиеп жөнелту және тауарларды сатып алушыларға толық сақталуында жеткізу қажет. Бұл үшін көтерме сауда кәсіпорнының бухгалтериясы тауарларды сұрыптап жинау, буып-түю және тиеп жөнелту операцияларын дұрыс рәсімдеуге қатал бақылау жасауға міндетті, ал сатып алушылар оның негізінде жеткізілетін тауарлардың сатылуына бақылау жасай алатындай және қандай болса да бұзушылық табылған жағдайда кінәлі адамды жедел анықтайтындай болуы керек. Тауарларды тиеп жөнелтудің жоғарыда көрсетілген құжаттармен белгіленген мерзімге сәйкес көтерме сауда кәсіпорнының сауда бөлімінің сату жөніндегі менеджері қойма меңгерушісіне тауарларды сұрыптап жинақтауға өкім немесе тиеп жөнелтуге шот-фактура береді. Оларда сатып алушылардың деректері, тиеп жөнелтетін тауарлардың атауы, саны мен бағасы көрсетіледі. Тауарларды тиеп жөнелтуге берілген өкімді немесе шот-фактураны алып, оларды сұрыптап жинақтап және қажет болған жағдайда жәшіктерге, қаптарға, контейнерлерге, вагондарға, теңдерге және басқа ыдыстарға салынады (тиеледі) да, әрбіп ыдыстық орынға буып-түю жазба қағазы қоса салынады, ал контейнерге салынған тауарлардың спецификация (ерекшелік) –тізбесі салынады. Қойма меңгерушісі әрбір ыдыстық орынның ішіндегісін буып-түю жазба қағазының немесе спецификацияның (ерекшеліктің) деректерімен, сондай-ақ барлық буып-түю жазба қағаздарының және ерекшеліктердің жиынтығы шот-фактурадағы тауарлардың санымен салыстырып тексергеннен кейін ыдыс немесе контейнер жабылады. Одан кейін ыдысты таңбалайды (маркировка), яғни буып-түйілгенге немесе әрбір ыдыстық орынға арнайы мөртабанның бедері бар бирка жапсырылады, онда жөнелтілген және белгіленген бекеттердің атауы; жүк жіберуші (жөнелтуші) мен жүк алушының атауы мен мекен-жайы; буып-түю жазба қағазының нөмері; жүктің жалпы (брутто), таза (нетто) және ыдыстың салмағы көрсетіледі.

Буып-түйіп және жөнелтуге дайындалған тауарларға көтерме сауда кәсіпорнының бухгалтериясы дербес компьютерде төрт дана шот-фактура және басқа ілеспе құжаттар жазады да, көрсеткіштерін есептеп, төлеуге тиісті сомасы анықталғаннан кейін құжаттарға кәсіпорынның жетекшісі мен бас бухгалтер қол қояды. Одан кейін қол қойылған шот-фактуралардың негізінде қойма меңгерушісі вагонға (баржаға, әуе кемесіне) тиеу үшін буып-түйілген тауарларды босатады.

Тауарларды қоймадан темір жол (су, әуе) бекеттеріне жеткізу үшін төрт дана тауар-көлік құжаты жазылады, оның бір данасы жүк жіберушіде қалады.

Тауарларды вагонға (баржаға, әуе кемесіне) тиеуді көтерме сауда кәсіпорнының сату жөніндегі менеджері (қоймашы) темір жолдың (кемежайдың, әуежайдың) таразышы (өкілі) қатысуымен оларды таразыға тарту арқылы жүргізеді де, әрбір таразыға тартылған орынның санын және жалпы салмағын көрсетіп топтық сипаттау құжатымен (спецификациясымен) рәсімдейді. Ыдыстағы стандарттық таза (нетто) салмағы бар тауарларды темір жол (кемежай, әуежай) бекеттеріне жүк жөнелтушінің орын саны мен салмағы бойынша өткізеді.

Тауарларды темір жол (су, әуе) көліктерімен жөнелту темір жол құжатымен (коносаментпен, әуе құжатымен) рәсімделеді, ол жүкпен барлық оның жүріс жолында ілесіп қоса жүреді де, белгіленген бекетте жүкті қабылдап алуды рәсімдеу үшін көрсетілген құжаттар жүк алушыға беріледі.темір дол құжатында (коносаментте, әуе құжатында) тиелген тауарлардың орын саны және жалпы салмағы (брутто) немесе ақтара тиелген, үйіп тиелген контейнерде таситын жүктің салмағы көрсетіледі.

Көтерме сауда кәсіпорнының сату жөніндегі менеджері (қоймашысы) темір жол құжатын (коносаментті, әуе құжатын), басқа ілеспе құжаттармен (топтық отвесті, сипаттау құжатын (ерекшелік), шот-фактураны және т.б.) бірге темір жол бекетіне (кемежайға, әуежайға) береді, онда көрсетілген құжаттарға мөртабан басып, жүкті тасуға қабылдап алған уақытын растайды.

Жөнелтуге қабылданған тауарларға темір жол бекетінде (кемежай, әуежай) менеджерге (қоймашыға) жүкті қабылдап алғаны туралы түбіртегін (жүк) береді. Жүк түбіртегінің нөмірі, жөнелтілген күні, орын саны, жүктің салмағы, белгіленген бекеттің, жүк алушы және төлеушінің атаулары шот-фактурада (төлем талап-тапсырмада) көрсетіледі. Одан кейін жүк түбіртегі шот-фактурамен, сипаттау құжатымен (ерекшелікпен), буып-түю жазба қағаздарымен және төлем талап-тапсырмасымен бірге сатып алушыға жіберіледі. Тауарларды жөнелтуге қабылдап алған темір жол бекетінің (кемежай, әуежай) өкілі тауар-көлік құжатына қол қойып, мөртабан басады да, бір данасын өзіне қалдырады. Тауар-көлік құжатының қалған даналарын сату жөніндегі менеджер көтерме сауда кәсіпорнына қайтарады.

Сатылған тауарлар үшін сатып алушыдан ақша алуға көтерме сауда кәсіпорыны банкке шот-фактура тіркелген төлем талап-тапсырмасын өткізеді.

Сатылған тауарлар туралы жедел мәліметтер алу және сатып алушылармен есеп айырысудың уақытылы және дәлме-дәл болуын бақылау мақсатында жөнелтілген тауарларға жазылған төлем талап-тапсырмалар арнайы журналға тіркеледі.

Тауарларды темір жол бекетінен (кемежайдан, әуежайдан) қабылдап алу және бөлшек сауда мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорнына жеткізу операцияларын құжаттық рәсімдеу тәртібі тауарларды көтерме сауда кәсіпорындарына жеткізуді құжаттық рәсімдеу тәртібімен толық үйлеседі.

Тауарларды көтерме сатудың (босатудың) келесі түрі бөлшек сауда мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарын және басқа сатып алушыларды тауарлармен транзиттік жабдықтау болып табылады да, мұнда оларға тауарларды көтерме сауда кәсіпорындары өздерінің қоймаларына соқтырмай тікелей өнеркәсіп орындарынан (жабдықтаушылардан) тасып беруді (босатуды, жеткізуді) ұйымдастырады.

Тауарларды транзиттік сатудың ең ұтымды және тиімді жолы –оларды сатып алушыларға көтерме сауда кәсіпорнының нарядтары немесе бөлу қағаздары бойынша өнеркәсіп кәсіпорындарының (жабдықтаушының) өзі босатып және тасып беру (жеткізу). Бұл үшін көтерме сауда кәсіпорны жабдықтаушылармен (өнеркәсіп орындарымен) және сатып алушылармен жасалған жеткізу келісім-шарттарының негізінде жабдықтаушыға сатып алушыларға тікелей жөнелтетін тауарлардың атауы мен санын, сондай-ақ наряд пен рұқсат қағазын жазып жібереді. Мұндай жағдайда тауарларды қабылдап алу және сатып алушыларға жеткізуі құжаттық рәсімдеу тәртібі алдағы бапта жазылғандай, тауарларды орталықтандырылып жеткізуі құжаттық рәсімдеу тәртібіне ұқсас.

Транзитпен жеткізілген тауарлар үшін жабдықтаушы (тауар өндіруші) мен сатып алушының (тауар қабылдаушының) арасындағы есеп айырысуды екі түрде жүргізуге болады: жабдықтаушы (тауар өндіруші) мен сатып алушының (тауар қабылдаушының) арасындағы есеп айырысуға көтерме сауда кәсіпорындарының қатысуымен, яғни көтерме сауда кәсіпорны бір уақытта (қатар)ен сатып алған тауарлар үшін, ал сатып алушымен оған сатылған тауарлар үшін (төленген транзит) есеп айырысады; және есеп айырысуға көтерме сауда кәсіпорнының қатыспауымен (төленбеген транзит немесе ұйымдастырылған транзиттік оралым).

Көтерме сауда кәсіпорындарының есеп айырысуға қатысуымен тауарларды транзитпен сату кезінде жабдықтаушы (өнеркәсіп орны немесе тауар өндіруші) тауарларды жөнелтіп, көтерме сауда кәсіпорнының атынан банкіге сатып алушыдан (тауар қабылдаушыдан) ақша алу үшін тауарларды босатқаны жөнінде ілеспе тауар құжаттары тіркелген төлем талап-тапсырмаларды инкассоға өткізумен қатар өз атынан көтерме сауда кәсіпорнына жиынтық төлем талап-тапсырмасын ұсынады. Мұның мәнісі, босатылған тауарларға жабдықтаушы екі комплект төлем талап-тапсырма толтырып банкке инкассоға жібереді. Бірінші комплект –жиынтық төлем талап-тапсырма. Оны жабдықтаушы толтырып, тауарларды сатыл алушыға транзитпен босатуға наряд немесе рұқсат қағазын беруші ретінде көтерме сауда кәсіпорнына жібереді және ол сатып алушыға нақты босатылған тауарлар үшін жабдықтаушы мен көтерме сауда кәсіпорнынынң арасындағы есеп айырысуға негіз болады. Жабдықтаушы төлем талап-тапсырманы көтерме сауда кәсіпорнымен есептесу үшін соңғының ұйымдастыру, тиеу және тасымалдау шығындарын жабуға (төлеуге) белгіленген үстемені қоса есептеп, анықталған келісімді бағасы бойынша толтырылады.

Екінші комплект – бұл транзиттік төлем талап-тапсырма деп аталады. Транзиттік төлем талап-тапсырманы жабдықтаушы көтерме сауда кәсіпорнының атынан тауарды қабылдап алған сатып алушыға толтырады да, ол тіркелген босатылған тауарлар жөніндегі ілеспе тауарлар құжаттарымен бірге тиеу және тасымалдау шығындарын қоса есептеп транзитпен жеткізілген тауарлар үшін көтерме сауда кәсіпорны мен сатып алушының арасындағы есеп айырысуға негіз болады. Транзиттік төлем талап-тапсырмада көтерме сауда кәсіпорнының сату бағасы көрсетіледі, яғни келісімді бағаға сауда шығындарын жабу (өтеу) және көтерме сауда кәсіпорнының пайда алу үшін жасалған саудалық үстеме баға қосылады.

Атап айту керек, егер тауарлар жабдықтаушының көлігімен жеткізілсе және көлік шығындары сатып алушының есебінен төленуге тиіс болса, онда көлік шығындарының сомасы төлем тала-тапсырманың екі комплекстісіне көрсетіледі. Егер де көлік шығындары көтерме сауда кәсіпорнының есебінен төленуге тиіс болса, онда олар тек жиынтық төлем талап-тапсырмада ғана көрсетіледі де, төлеуге көтерме сауда кәсіпорнына ұсынылады. Сатып алушыға транзитпен жеткізілген тауарлар үшін есеп айырысуды ұйымдастырудың қарастырылған тәсілі ең ұтымды болып есептеледі, себебі ол ақша айналымын жылдамдатуға және құжат айналымын қысқартуға мүмкіндік туғызады.

Ескеретін жайт, жабдықтаушыға транзиттік төлем талап-тапсырма толтыру міндетті емес, себебі оны көтерме сауда кәсіпорны рәсімдеп, инкассоға ұсынады. Мұндай жағдайда сатып алушыға транзитпен жөнелтілген тауарларға жабдықтаушы өз атынан төлем талап-тапсырма мен шот-фактураны басқа ілеспе тауар құжаттарымен банкке көтерме сауда кәсіпорнына инкассоға қояды. Көтерме сауда кәсіпорны жабдықтаушының төлем талап-тапсырмасын төлеп, өз атынан сатып алушыға одан транзитпен жеткізілген тауарлар үшін алынуға тиісті үстемені қосып төлем талап-тапсырманы банкіге инкассоға қояды. Есеп айырысуға көтерме сауда кәсіпорны қатынасқан транзиттік оралым үшін алынған үстеме оның жалпы табыстың пайда болу көздерінің бірі. Атап кету керек, есеп айырысудың бұл тәртібі онша ұтымды емес, себебі ақшалай қаражаттардың айналымы баяулайды.

Транзитпен жөнелтілген тауарлар үшін жабдықтаушы (өнеркәсіп кәсіпорны –тауар өндіруші) мен сатып алушы (тауар қабылдаушы) арасындағы есеп айырысудың екінші түрінің (ұйымдастырылған транзиттік оралым) маңызы мынада, көтерме сауда кәсіпорны тек тауарларды тікелей сатып алушыға (тауар қабылдаушы) транзитпен жеткізуді (тасуды) ғана ұйымдастырады, бірақ жабдықтаушы (тауар өндіруші) сатып алушыға (тауар қабылдаушы) арасындағы есеп айырысуға қатынаспайды, ал транзитпен жөнелтілген (жеткізілген) тауарлар үшін есеп айырысуды жабдықтаушы тікелей сатып алушыға (тауар қабылдаушы) банкіге инкассоға қояды. Жабдықтаушы көтерме сауда кәсіпорнына он бес күнде бір рет (одан сирек емес) сатып алушыға транзитпен жөнелтілген (жеткізілген) тауарлар үшін төленуге ұсынылған төлем талап-тапсырмалардың көшірмесін жібереді, олар тауарларды транзиттік жөнелту жөніндегі жеткізу келісім –шарттарының, нарядтар мен бөлу қағаздарының орындалуын бақылау және ұйымдастырылған транзиттік оралымды есепке алуға негіз болады.

Көтерме сауда кәсіпорнынан тауарларды босату сәтінен бастап сатып алушылар төлеген сәтке дейін тауарлар жөнелтілген болып есептеледі. Сатып алушылардың төлемдері көтерме сауда кәсіпорнының есеп айырысу шотына тауарларды жөнелткеннен кейін бірден келіп түспейді, есеп айырысу құжаттарын рәсімдеу, оларды банкке жіберу, банкте өңдеу және төлеуге бірнеше күн өтеді. Осы жағдайларға қарамастан көтерме сауда кәсіпорыны тауарлар сатылды деп жөнелтілген тауарлар үшін төлем талап-тапсырмаларын банкке инкассоға өткізген сәттен бастап есептейді.

Жөнелтілген және сатылған тауарларды есепке алу үшін сатып алушылармен есеп айырысу мерзімдеріне қарай: бір жылға дейін мерзім болса 1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», ал бір жылдан асатын мерзім болса 2110 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді берешегі» атты активтік шоттар арналған. Бұл шоттардың дебетінде көрсетіледі: сатып алушыларға нақты жөнелтілген немесе босатылған тауарлардың сату бағасы бойынша құны, ыдыстар құны, осы тауарлар бойынша есептелген қосылған құнға салынатын салық сомасы, көтерме сауда кәсіпорынның төлеген, бірақ сатып алушы өтейтін көлік (тасымалдау) –дайындау шығындары.

Лекция 6. Бөлшек саудадағы тауарларды сатудың түрлері және

оларды құжаттық рәсімдеу

Бөлшек саудада тауарларды сатудың әр түрлі нысандары бар: өолма-қол есептесу (есеп айырысу), несиеге беру, шағын көтермелеп босату, халық банкінің есептесу чекі, пластикалық карта бойынша сату.

Тауарларды қолма-қол есептесу арқылы сату негізгі орын алады және ол сатушылар арқылы, өзін-өзі қызмет ету әдісі, тауарлар үлгілері, тұтыну кешендері (комплекстер), алдын-ала жасалған тапсырыс, сауда автомат құралдары, автодүкен және т.б. арқылы жүргізіледі.

Сатып алушылармен есеп айырысуды бақылау-касса машиналарын қолдану арқылы жүргізгенде ақшаны алу, бақылау-касса машинасын күту, касса кітабын жүргізу, кассалық есеп беру арнайы қызметкер кассир-операционистке жүктеледі де, онымен толық жеке материалдық жауапкершілігі туралы келісім-шарт жасалады немесе одан ақшалай қаражаттардың сақталуына жеке материалдық жауапкершілік туралы міндеттеме алынады.

Бөлшек сауда кәсіпорындары өздерінің түсімдерін белгіленген тәртіппен және белгіленген уақытта бөлшек сауда мекемесінің ағымдағы шотына салу үшін банкке өткізуге міндетті. Бөлшек сауда мекемесінің бас бухгалтерінің міндеттеріне материалдық жауапты тұлғалардың түсімдерді уақытылы және толық өткізуге жүйелі және мұқият бақылау жасау кіреді.

Банк кассасына сауда түсімін өткізудің ең ұтымды жолы оны инкассаторлар арқылы жинау болып табылады. Мұнда әрбір бөлшек сауда кәсіпорындарына банк екеуден кем емес (бірақ жұп болуы міндетті) арнайы үлгідегі нөмірленген инкассаторлық сумка бекітіліп беріледі. Инкассатордың келуіне қарай ақшаларды купюрлары бойынша бөліп, мұқият санап, бумаға қаттап салу керек. Әрбір инкассаторлық сумкаға салынып өткізілетін сауда түсімдеріне көшіргі қағаз арқылы үш дана жолдама тізімдемесін жасайды, олардың өз атаулары және белгілеулері болады.

Азық-түлік емес тауарлардың комиссиялық саудасы халық тұтынатын тауарлардың бөлшек саудасының бір түрі болып табылады, ол халыққа және мекемелерге (кәсіпорындарға) жаңа және бұрын қолданыста болған, бірақ жөндеуді және қалпына келтіруді қажет етпейтін, санитарлық нормалар мен талаптарға сай, пайдалануға жарамды тауарлардың бөлшек сауда қызметін көрсетеді. Тауарлар комиссияға Қазақстан Республикасының азаматтарынан, шетел азаматтарынан, азаматтығы жоқ адамдардан, ұйымдастыру құқықтық нысандарына қарамастан барлық мекемелерден (кәсіпорындардан) қабылданады.

Комиссияға қабылданған тауарларды материалдық жауапты тұлға дереу қабылдап алып, оларды сату үшін сауда залына тез арада қоюы керек. Тауарларды сату сатушының бір данада тауарлық чек жазуымен рәсімделіп, онда міндетті түрде сатылатын тауарлардың тауар таңба-жапсырмасының нөмірі, оның атауы және сату бағасы (сандар мен жазбаша) көрсетіледі. Чек сатып алған тауар құнын кассаға төлеу үшін сатып алушыға береді. Дүкеннің кассирі сатып алушыдан ақшаны алып, бақылау-касса машинасында касса (бақылау) чегін ұрады да, оны тауарлық чекпен бірге сатып алушыға береді. Тауарлық чекке «төленді» деген мөртабан қойылады. Касса (бақылау) мен тауарлық чектерін көрсету бойынша сатып алушыға тауар босатылады. Мұнда сатушы сатып алушыға алған тауарымен бірге касса (бақылау) чекті беруге міндетті, ал тауарлардың кейбір түрін (антиквариат заттарды, қымбат бағалы металдар мен қымбат бағалы тастардан жасалған зергерлік бұйымдарды, аң терісінен жасалған бұйымдарды және басқаларды) сатқанда сондай-ақ төленгені туралы белгісі бар тауарлық чек беріледі. Сатып алушы комиссионерден сатып алған кез-келген тауарларға тауарлық чек беруін талап етуге құқы бар.

Кепілдік мерзімі бар тауарларды сатқан кезде, егер ол өтіп кетпесе, сатып алушыға комитенттен алған кепілдік талонды, төлқұжатты, сервиз кітапшасын немесе кепілдіктің қалған мерзімін сатып алушыға пайдалану құқығын растайтын басқа құжаттарды береді.

Егер комиссияға қабылданған тауарлар келісім-шартта белгіленген мерзімде толық сатылмай, жарым-жартылай сатылса, онда комитентпен есеп айырысу үшін екі данада комиссияға қабылданған заттарды сату жөніндегі анықтама жасалып, онда келісім-шарттың нөмірі, сатылған тауарлардың атауы, саны, сату бағасы және сомасы көрсетіліп, сауда мекемесінің басшысы мен бас бухгалтері қол қояды. Анықтаманың үлгісі төменде келтірілген.

Мұнда комитентке төлем комиссионердің анықтама -өкім негізінде оның мәліметтерін есеп карточкасының мәліметтерімен салыстырып тексергеннен кейін жүргізіледі.

Күнделікті сатылған тауарлардың «төленді» деген мөртабаны бар тауарлық чектері комиссияға қабылданған тауарлар тізбесіне, және екі дана жасалған Комиссиялық келісім-шарттың тізіміне жазылады да, жиынтығы бақылау –касса машинасының санаушының көрсеткіштері мен кассалық есеп беруімен салыстырылады. Тауарлық чектер олардың тізімімен және анықтамамен тауарлық есеп беруге тіркеледі де, бухгалтерияға тапсырылады.

Бақылау-касса машинасы жоқ және сатылған тауарлар үшін ақшаларды меңгерушілері (сатушылары) алатын комиссиялық ұсақ шағын бөлшек сауда жүйелерінде (палаткаларда, ларектер, дүңгіршектерде) тауарлық чек жазылмайды. Мұндай жағдайда әрбір сатылған тауарды сауда жүйесінің меңгерушісі (сатушы) үш данадағы арнайы тізімдемеде тіркеп, онда міндетті түрде сатылған тауарлардың тауар таңба-жапсырмасының нөмірі, оның атауы мен сату бағасы көрсетіледі.