17 Билет

1. Сақ тайпаларының шаруашылығы мен мәдениетi. Темір қорыта бастаған, көшіп-қону, мал шаруашылығы дамыды. Рулар арасы жер-су үшін соғыстар, ру одақтарының қалыптасуы:

1. сақ, б.э.д. ҮІІ-ІҮ ғ

2. кангюй, б.э.д. ІІІ ғ

3. үйсіңдер, б.э.д. ІІ-І ғ

4. ғұндар, б.э.д. І ғ

Сақтардың терр. Қазақстан, Орта Азия. Оларды грек деректерінде скифтер, парсы деректерінде – құдіретті еркектер, иран деректерінде – жүйрік атты турлар деп атаған. Сақтардың 3 түрі бар: 1. тиграхауд – шошақ басты сақтар; 2. парадория – теңіздің арғы жағындағы сақтар; 3. хаумоварг – хаома сусынын дайындайтын сақтар. Сақтар негізінен мал шаруашылығымен айналысқан. Жылқы, сиыр, қой, түйе ұстаған. Малдың етімен, сүтімен қоректеніп, малдың терісін, жүнін пайдаланған. Сақтар өміріңде әсіресе жылқы өсіру маңызды орын алған. Жүйрік жарау әдемі аттарды көсемдер мен атақты жауынгерлер мінген. Сақтар парсы патшасы Кирмен соғысты. Сақ патшасы Томирис (Зарния). Томирис Кир патшаның басын алған. 519-518 жж. Парсы патшасы Дарий Жетісудағы сақтарға шабуыл жасап, сақтар жеңіледі. Сақ батыры Ширак Дарий әскерін шөл далаға апарып, өзі де өледі. Дарий әскерін де өлтіреді. 330-327 жж Александр Македонскийдің шапқыншылығына тойтарыс береді. Парсылармен бірігіп, гректерге қарсы Иарафон, Фермопиль шайқастарына қатысты. Ол Египет-Грецияда болған. 1969 ж. Алматы облысы Есік қаласынан 5 ғ. жататын 18 жасар сақ көсемінің мүрдесі табылған. Олардың нәсілі – Европоидтық көне түркі (үнді-иран) тілде сөйлеген, көне түркі жазу болған. Қызылордадан 300 шақырым жерде Ширақ-Рабат қаласы табылды. Ол апасиактардың астанасы болған. Археологиялық ескерткіштері: бесшатыр (Іле өзені), Есік (алтын адам).

2. XVI ғ. 20-30-шы жылдарындағы Қазақ хандығы. 16-17 ғғ. Қазақ шаруашылығындағы жетістіктердегі орын алған – мал шаруашылығы болды. Ол қазақтардың тұрмысына қолайлы еді. Сауда айырбас түрінде жүрді. Қазақстанның Оңтүстігі мен Жетісуда егіншілік дамыды. 16-17 ғасырда Отырар, Түркістан, Сауран маңында егістік жерлерге құбыр арқылы су жіберген. Дақылдары: тары, бидай, арпа т.б. Ресей мемлекетімен сауда жүргізген Сыр маңындағы қалалар. Сығанақ, Түркістан, Сауран, Отырар, Сайрам т.б. қалалар өркендеді. Мәдениеттің дамуы әр жерде әртүрлі жүрді. Жәнібек- Қасымның Сарайшықтағы, Қазанғаптың Ұлытау ауданындағы кесенесі 16-17 ғғ. Халық кәсібінде зергерлік ұсталық бұйымдар, кен өндіру, тері илеу, етікшілік, тігіншілік, үй салу т.б. қолөнер басым болды. Олар Наурыз тойын тойлады. Ислам діні кенінен тарады.Отты қастерледі, ол кезде ауыз әдебиетіорын алды, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін адамдар – ақын, сал-сері, жыраулар еді. Жыраулардың орны ерекше еді. Батырлар жырын туғызған жыраулар еді. Аса ірі тұлғалар - Шалкиіз (15 ғ) , Доспанбет (16 ғ.), Жиембет (17ғ). Қазақтардың батырлар жыры эпосқа тән. Ауызша болған олардың барлығы тарихи оқиғаларға құрылған. Қобыланды, Алпамыс, Ертарғын, Ерсайын, Қамбар. Қазақтардың феодалдық өмірін суреттейтін Қозы-Көрпеш – Баян сұлу, Қыз Жібек. Араб әліпбиін тұтынды. 15-17ғғ қазақ хандығында шаруашылықтың мәдениеттің дамуында ілгерушілік болды. Оның себебі Қазақ халқының біртұтас мемлекет болып бірге ұмтылуы еді.

3. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерiлiс. 1916ж. Ұлт-азаттық қозғалыс болды. Оған сылтау патша жарлығы. 1916ж. 25 маусымда патша 19-43 жас аралығындағы қазақтың ер азаматтарын жұмысқа алу үшін жарлық шығарды. Қозғаушы күші қазақ шаруалары, жұмысшылар, қолөнершілер. 1916ж. көтерілістің аса ірі орталығы Жетісу болды. Куропаткин генерал-губернатор болып тағайындалды. Ол қалай болса да көтерілісті басып тастауға тырысты. Көтерілістің басшылары: Бекболат Әшекеев, Тоқаш Бокин, Ұзақ Саурықов патша үкіметі 14 батальон, 83 жүздік, 12 зеңбірек пайдаланды. Тағы бір орталығы Торғай облысы болды. Көтерілістің сардабегі Амангелді Иманов, ал саяси жетекшісі Жангелдин болды. Жауынгерлердің саны бір мезгілде 20 мыңға жетті. Амангелді жауынгерлері сарбаздар д.а. Оның әскеріне қарсы жазалаушы экспедиция жіберді. Соғыстар татыр, шошқалы қора, т.б. жерлерде болды. Доғалы үрпек түбіндегі соғыс қайғылы болды. 40 сарбазды жазалаушы отряд қоршап алды. Көтеріліске шыққан халықты басып жан ұшты. Көтерілістің сипаты –Ұлт-азаттық империализмге, отаршылдыққа қарсы көтерілістің жеңілу себептері: 1.Ұйымдаспаған.2.Патша Үкіметі әскермен көтерілісті тез арада басып тастап отырды. 3. Қоныстандыру жеделдетті. 4. Байлардың сатып кетуі. 5. Ру аралық қарама қайшылықтар 6. Демократиялық зиялылардың екі түрлі көз-қараста болуы. Біреуі әскерге баруға, екіншісі бас тартуға шақырды. Себебі ұлттық езгі патша үкіметінің зорлық-зомбылығы, жер жайылымдарын тартып алуы (42млн г. Десятина 20млн 1900 жылдан бастап). Салықтардың көбөйуі.