Монғол мемлекетінің саяси тарихы. А) Монғол тарихы.

Қытай деректерінде Монғолия халқы "татарлар" деп аталған. Шыңғыс хан мен халқы өздерін монғолдар деп, ал мемлекетін Монғол мемлекеті деп атаған.

XII ғасырда монғол тайпалары Орхон мен Керулен аралығында мекендеді,.

XII ғ. аяғы-ХІІІ ғ. басы – әскери

феодалдық монғол мемлекеті

кұрылды. Астанасы- Қарақорым.

Оның негізін салушы- бөржігін тайпасының билеушісі Есугей баһадүрдің баласы Темучин (1155-1227 ж.ж. ). 1206 жылы Онон өзені бойындағы ақсүйектер күрылтайында хан болып сайланып, Шыңғыс хан атанды. Монғол тайпалары Шыңғыс хан үлысы саналып, 3 қанатқа бөлінді:

Оң қанат- барүцгар.

Сол қанат- жоңғар (зүңғар).

Орталық- гол (кул) Әр қанатта ондыққа негізделген эскер болды:

Түмен- жер, басқарушысы -түменбасы;

Мыңцық - 1 мың эскер, басқарушысы -мыңбасы. •

Жүздік - 100 эскер, баскарушысы -жүзбасы.

Ондық- 10 эскер, басқарушысы - онбасы.

Шыңғыс ханның эскері 95 мыңдықтан қүрылды. Ханның 10 мыңнан түратын таңдаулы әскері Гкупіік) болпы. Монғол шаруалары ^араттар) соғыска қатысуға міндетті болған. Шыңғыс хан эскери қызметтерге шығу тегіне қарамастан батыл да іскер адамдарды тағайындады. Әскери тэртіпті бүзғандарға елім жазасы берілді. Мемлекетінде билігін нығайту мақсатында Шыңғыс хан "Яса" атты эдет-ғүрып заңдар жинағын шығарған. "Ясаның" талабын орындамаған хан түқымы білік (білім) деген

түрік сөзімен аталған Шыңғыс ханның нақыл сөздеріне сэйкес қатаң жазаланған.

Шыңғыс хан "киіз туырлықты халықтарды" бір|ктіру үранын көтеріп, Орталық Азияның барлық көшпелілерінің жалған бірлігі жөніінде насихат жүргізді.

Монғол тарйхы туралы деректерді «Шыңғыс нама» (Қажы Ибн Маулана Мүхаммед, XVI ғ.) еңбегінен аламыз

Монгол шапқыншылыгы.

Шыңғыс ханның жаулаушылық жорықтар жүргізудегі мақсаттары:

билігін күшейту,

ішкі тартысты болдырмау,

ақсүйектердің талабын орындау,

халқын жаңа жайылымдармен қамтамасыз ету.

Шыңғыс ханның соғысу тэсілдері:

Жорыққа шықпастан бүрын сауда керуенін жіберіп, ол ел туралы мәліметтер алған.

Дінге қысым көрсетпеген.

Жаулап алған елдердің соғыс техникасын, халқын шапқыншылық соғыстарға пайдаланған.

Ен Сібір халықтарын, інисеи қырғыздарын, Шығыс

Түркістанды бағындырды.. ¥йғыр және Түрпан князьдықтары монғол билігін қабылдады. Солтүстік Қытайды жаулап, олардың эскери техникасын пайдаланды. Ендігі мақсаты-Орта Азия мен Иранды, Таяу Шығыс пен Кавказ сырты, Шығыс Еуропаны бағындыру. Әлі жаулап алынбаған Ертіс, Арал теңізі мен Әмударияның батысын Жошының үлысы етіп белгіледі.

Шыңғыс ханды Жетісудың гүлденген қалалары мен қүнарлы жайылымдары қызықтырды.

Баласағүн қаласын гобалық (жақсы қала) деп атады. Сегіз жыл билік құрған найман ханы Күшліктің көрші елдермен үздіксіз соғыстары жэне мүсылмандарды қудалауына наразы болған Баласағүн халқы монғолдарды қүтқарушы ретінде

қабылдады. Жетісу халқын өз жағына тартқысы келген Шыңғыс хан өлкеде

тонаушылықты тоқтатты. Шығыс Түркістан мен Жетісуды алған соң монғолдарға Оңтүстік Казақстан арқылы Орта Азияға жол ашылды. VIII ғасырдың басында Қазақстанның оңтүстігінде Хорезм шахы Мұхаммедтің билігі үстем болды. Шыңғыс хан мен Мүхаммед арасында сауда келісімі жасалып, 1218 жылы Отырарға 450 адамдық сауда керуенін жіберді. Отырар экімі Қайыр хан Иналшық көпестердің астыртын барлаушылар екенін байқап, түгел өлтірді. Бүл жағдай Шыңғыс хан жорығының басталуына сылтау болды.

1219 жылы 150 мың монғол эскері Ертістен Сырдарияға қарай қаптады.

1219ж. қыркүйек - Отырар қоршауы басталды.

Қайыр хан 80 мың эскерімен қаланы 5 ай қорғады. Тек көмекке келген эскербасы Қараджа сатқындығынан кейін, 6-айда монғолдар қаланы жаулады. Қайыр ханның көзі, құлағы, аузына қайнатылған күміс құйып, азаптап өлтірді.

1220 ж. ақпан - Отырар жау

қолына көшті. Қаланы тонап

жермен-жексен етті.

Жошы эскері Оңтүстік Қазакстан калаларын басып алды:

Сығанақ (7 күн қорғанды);

Ашнас қаласының халқын түгел қырды.

Жент, Баршынкент, Үзгент қалаларын тонап, халқын кырғынға ұшыратпаған.

Жент тұрғындарын қала сыртына иіріп қойып, 9 күн бойы қаланы тонаған (Жувейни дерегі).

Сырдария бойындағы қалалардың алынуы Мэуереннахрға жол ашты. Шағатай мен Үгедей эскері Шыңғыс хан қолымен қосылып Бұхар мен Самарканды, 1221 жылы Хорезмді бағындырды.

1219-1221 ж.- Орта Азия түгелдей жаулап альінды.

Соғыс кимылы Иран, Ауғанстан, Солтүстік Үндістанға ауысты. Жебе мен Сүбедей әскерлері аландарды, қыпшактарды талқандады. 1223 жылы Калка өзені бойындағы шайқаста орыс -қыпшақ эскері жеңіліп, орыс жерінің оңтүстігін бағындырды. Бірақ күші сарқылған монғолдар орыс жеріне тереңдеп ене алмай, 1224 жылы Қазақстан арқылы Ертістегі Шыңғыс ордасына оралды.

1219-1224 жылдар - Қазақстан мен Орта Азия Шыңғыс хан империясынын қүрамына қосылды.

Монғол езгісіне қарсы халық көтерілістері жиі болған.

1237 жыл - елбөрілі тайпасынан шыккан Башман бастаған қыпшақтар көтерілісі.

1238 жыл - Бұхарда Махмұд Тараби бастаған көтеріліс.

1241-1242 жылдар - қыпшақтардың Жошы ұлысындағы көтерілісі.