Абылай ханның тұсында Қазақ хандығы

1742 жылы 20 тамызда Ор қаласында Ресей, жоңғар және қарақалпақ, қазақтардың Кіші, Орта және Ұлы жүздің өкілдері қатысқан келіссөз жүргізілді. Онда Ресей өкілі қазақ пен жоңғар арасындағы қақтығысқа байланысты уәж айтпақшы болды. Бірақ жоңғарлар оны тыңдаған жоқ. Олар орыс қамал-бекіністеріне, қазақ қоныстарына жақын жерде 20 мың әскер ұстап, қазақты мазалауын қоймады. Ендігі жерде қазақтар өз күшіне ғана сенуіне тура келді. Осы идеяны орнықтыруға Абылай хан зор күш жұмсады.

1711 жылы дүниеге келген Абылай Уәлиұлының бастапқы есімі Әбілмансұр болды. Ол жастай жетім қалды. 1731 жылы жоңғарлармен шайқаста көзге түсті.

Жоңғарияның ханы Қалдан Серен 1745 жылы өліп, оның мұрагерлері таққа таласты. Осы кезде оған Цинь империясы тиісе бастайды. Абылай осы сәтті пайдаланды. Ол сыр бойындағы қалаларды азат етуге кірісті. Ол бұл жорықта қазақ әскерлерін үш топқа бөлді. Оның бірінші тобын Қанжығалы Бөгенбай мен Үмбетей жырау басқарды. Бөгенбай басқарған 10 мың әскер Түркістанның солтүстік жағына, Созақ бекінісіне барып тиісуге тиіс еді.

Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Оған Тәтіқара жырау қосылды. Олар Сырдың төменгі ағасына қарай кетті. Үшінші негізгі қолды Абылайдың өзі басқарды. Жорыққа қатысушылар Шиелі, Жаңақорған бойымен Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топта Қабанбай, Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанұзақ болды.

Жоңғар әскерін басқарған Қалдан Сереннің ортаншы ұлы Цевен Доржи де өз әскерін үшке бөлді. Ол өзінің басты күшін Абылайға қарай бағыттады. Оның қару-мылтығы, түйе үстіне орнатқан 15 зеңбірегі бар еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақпен қаруланды.

Цевен Доржи өзінің ауыр қолымен Абылай әскерлерінен бұрын келіп, Жаңақорғанға бекініп алды. Абылай Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға тапсырды. Сырымбетті оң жақ қанатқа, Баянды әскердің сол жақ қанатына қойды. Олардың сыртынан үш мың қолы бар Малайсары, Оразымбет батырлардың әскерін топтастырды.

Бұл соғыс екі айға созылды. Қазақ әскерлері Жаңақорғанды, Шымкентті жаудан тазартты. Түркістанға дейін жетті. Бөгенбай басқарған әскерлер Созақ пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне дейін барды. Жәнібек батырдың әскерлері қарақалпақ жерін босатып, қалмақтарды Сырдың жоғарғы сапасына шегіндірді. Амалы таусылған Цевен Доржи Абылайдан бітім сұрауға мәжбүр болды.

Келісім бойынша Созақ, Сайрам, Манкент, Шымкент қалалары Әбілмәмбеттің қарамағына өтті. Түркістан туралы мәселе кейінірек шешілетін болды. Абылой бұл жолғы жеңістерін жоңғар хандығының күйреуінің бастамасы деп есептеді. 1745 жылғы соғыс осымен бітті.

Қазақ жерін қалмақтардан толық тазарту мақсатымен Абылай бастапан қазақ жасақтары 1750 жылы жауды жоңғар қақпасы маңында оңдырмай соққы берді.

1755 жылы жоңғарлар бірнеше ұсақ иеліктерге бөлініп кетті. Осыдан кейін 1758 жылы Жоңғар мемлекеті құлады. 1758 ж. Цинь қытайлары Шығыс Түркістандағы қазіргі Синь-Цзянь жерін басып алды. Цинь империясының батыс шекарасы қазақ жерімен шектесті. Қытайлар дүркін-дүркін шабуыл жасап қазақтарға тыным бермеді. Абылай келісімге келу туралы Пекинге адамдар жіберді. Сөйтіп, Қытаймен сауда, экономикалық қатынас орнату жолдарын іздестірді. Ол Ресеймен де қарым-қатынас орнатты.

1771 жылы Әбілмәмбет хан өлгеннен кейін, Түркістанда Абылайды Орта жүздің ханы етіп сайлады. Бір жылдан кейін 1772 жылы вице-канцлер М.Л. Воронцовтың жарлығымен Абылайға арналып Есіл өзеніне таяу жерде Жаңғызтөбеге ағаш үй салынды. Абылай 1780 жылы мамыр айында Ташкентте 69 жасында қайтыс болды. Орнына Уәли сайланды.

Рухани мәдениеті.

Тіл және жазу.

Б.з. I мыңжылдығының ортасынд Қазақстан тайпалары түркі тілінде сейлед Олар үш топқа бөлінді (ҮІ-УІІІ ғ.):

Бұлгар-хазар.

Батыс- түрік (оғыз).

Қарлүқ.

VІІІ-Х ғасырларда батыс-түрік тілде тармағынан қимақ-қыпшақ тілдер тобі бөлінді. Оңтүстік Қазақстан халқы монғог қидан, соғды, сирия, араб тілдерінде д сөйлеген.

ІХ-ХІІ ғ.ғ. - түркілерде араб тілі кеңіне қолданылды.

Түріктердің жазуы туралы алғашқі деректерді Менандр Протектор қалдырды (\ ғ. II жартысы).

Ежелгі түрік жазуының

ескерткіштер Солтүстік Монғолиядан, Орхон, Толь Селенга озендерінің бойынан табылға тастағы жазулар. Бұл жазулар Білге қағаі Күлтегін (732ж., 735ж.), Тоныкок (716 ж күрметіне жазылған.

Көне түрік жазуын тұңғыш рет XVI ғасырдың 20-жылдарында Енисей аңғарына Д.Миссершмидт пен Ф. Страленбер тапқан.

Жазу скандинавиялық руна жазуыь ұқсас болғандықтан руна жазуы деп аталды.

1889 жыл - Н.М.Ядринцев Солтүсті Монғолияда, Орхон озені аңғарынан руғ жазуы бар тас тапты.

•1893 жылы 15 желтоқсан - дат ғалым В.Томсон руна жазуын түңғыш оқыды. Руь жазуы 37-38 таңбадан тұрады. В.В. Радло руна жазуын оқудың кілтін тапты.

Руналық жазулар сипаты:

Маңызы зор тарихи құжаттар.

Әдеби керкем шығарма.

Шешендік енердің және батырль туралы ауызша эңгіме дәстүрлер: сақтаған саяси проза.

Қазақстандағы руналы

ескерткіштер Талас ацғарынан табылды.

УІ-Х ғасырларда руна жазуымен қатг соғды жазуы жэне сирия, ұйғыр алфави болған.

Әдебиет және ғылым.

ҮТІІ-Х ғасырларда Сырдария алқабында ыпшак-оғыз арасында "Қорқыт ата" эпосы арады.

Қоркыт ата - Сырдария алқабында іүниеге келген атақты жырау, күйші, ойшыл. 'Қорқыт ата кітабын" тұңғыш зерттеуші -геміс ғалымы Н.Ф. Диц. Ол Қоркыттың оғыз дшағынан шыкканын жэне оны кеп халыктардың әулие тұтатынын айтады 1815ж.). "Қорқыт Ата кітабының" екі нүскасы белгілі:

12 тараудан тұратын Дрезден нұсқасы. 6 тараудан тұратын Ватикан нүсқасы 1999 жыл - "Қоркыт Ата кітабының" 1300 жылдығы дүниежүзілік көлемде атап өтілді. "Оғыз-нама" эпосы ел арасында кең таралып, XIII ғасырда - Рашид-ад-дин, XVIII асырда - Әбілғазы көшірген. "Оғыз нама" жырында Оғыз ханның өмір жолы, күресі баяндалады.

VII ғасырда жазба әдебиет шыққан. IX-XII ғасырларда ислам дінінің таралуына байланысты эдеби және ғылыми шығармалар араб тілінде жазылды.

Жүсіп Баласағүни XI ғ. "Қүтты білік" дастанын дайындауға 30 жылын арнап, 1 жарым жылда жазып шыққан (1069ж.). Дастанда өмір сүрген ортаның шындығы, элеуметтік топтың қоғамдық түсінігі мен саяси түжырымы берілген. Бақытты болудың негізі- білім деп түйіндейді.

Махмүт Қашғари XI ғ. 1072-74 жылдары жазылған "Диуани лүғат ат-түрік" ("Түркі тілдерінің сөздігі") атты еңбегі тілтану ғылымына үлкен үлес қосты. Бұл шығарма - түркі тілдес халықтардың тұрмыс-тіршілігі, эдет-ғұрып, тілі туралы тарихи дерек. Түркі тілдес халықтардың энциклопедиясы атанды. Бұл еңбек ғалым А.Егеубайдың аударуымен 1997-1998ж.ж. казақ тілінде жарық көрді.

Қожа Ахмет Йассауи XII ғ. Сайрамда дүниеге келіп, Йассыда емір сүрген. ¥стазы Арыстан Бабтан тэлім алып, ислам дінін

уағыздаушы-сопы болған. "Диуани Хикмет" ("Даналық кітабы") шығармасы- тарихи, этнографиялық , элеуметтік, тілдік дерек. Ғұламаның бұдан басқа "Мират ул-Кулуб" ("Көңіл айнасы") жэне "Пақырнама" деген еңбектері бар.

Сүлеймен Бақырғани. XII ғ. (Хакім ата). Ахмет Йассауидің шэкірті, Иассыда 1104 жылы дүниеге келген. 1186 жылы Бақырған қыстағында қайтыс болады. "Дүниенің ақыры" ("Ақыр заман") еңбегінде тэңірге сенуді уағыздап, рухани тазалықка үндейді.

"Диуани хикмет" жэне "Дүниенің ақыры" еңбектері жүздеген жылдар бойы Орта Азия мен Қазақстаннның медреселерінде оқулық ретінде пайдаланылды. Ахмет Жүгенеки (Югнаки). XII ғ. Йассы маңындағы Жүгенек деген қыстақта дүниеге келген. Араб, парсы тілдерін меңгерген. "Хибат ул-хакайк" ("Шындык сыйы") дастаны 14 тараудан, 235 өлеңнен түрады: білім, эдеп, адамгершілік, еңбек туралы. Дастан қазақ тіліне аударылып, 1985ж. жарық көрді.

Әбу Насыр әл-Фараби. ІХ-Х ғ. (870-950 ж.ж.) Фараб (Отырар) маңындағы Весиджде дүниеге келіп, Бұхар мен Шашта, Бағдатта білім алған. Өмірінің соңғы жылдарын Дамаскіде өткізді. Ол-энциклопедист ғалым. Ғылымның барлык салаларын меңгеріп, 50-ге тарта трактаттар жазды. "Ғ ылымдар энциклопедиясы", "Ғылымцардың шығуы", "Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы", "Жүлдыз бойынша болжаулар", "Ваккум туралы трактат" т.б.

Әсіресе философия ғылымындағы еңбегі ерекше. Грек ғылымын меңгеріп, Пифагор, Архимед, Аристотель, Евклид, Птоломей шығармаларын сол тілде оқыған. Аристотельден кейінгі екінші ғұлама атанған ғалым.

Әбу Райхан әл-Бируни. Х-ХІ ғ. (973-1050 ж.ж.). Астроном, математик, географ, геолог, философ, тарихшы, дэрігер, ақын. 22 жасында эйгілі ғалым ретінде танылып, парсы, араб, грек, үнді тілдерін меңгерген, 150 еңбек жазған. "Ежелгі халықтардың хронологиясы", "Астрономияның кілті" т.б. Бируни тұңгыш рет жердің күнді айналып қозғалатыны жөнінде болжам айтты. Планеталардың қозғалу заңдылықтарын анықгады. Жер глобусының пішінін жасап,