5.5 Оқытушының басқаруымен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар

АИВ-пен қауымдастырылған стигма ол қауымдастырылған АИВ-пен өмір сүретін адамдар, жеке тұлғалар, топтар, қоғамдастықтар жөнінде сенімсіздік, қорғаусыздық, дискредитацияны, дискриминацияны білдіреді.

Бүкіл әлемде АИВ-пен қауымдастырылған стигма әртүрлі көрсетіледі.

• АӨА жағымсыздықты көрсету және олардан қашу.

• АӨА дискриминациясы.

• Келісімсіз және құпиялықты сақтамауымеен АИВ-ке тесттілеуге лажсыз көндіру және болашақта қуу.

• АИВ-инфекциямен өмір сүретін адамдарға зорлық көрсету.

• АИВ-пен өмір сүретін адамдарды оқшаулау.

ЖИТС стигмасы бірдей әсер етеді, бірақ бір мемлекеттен басқа мемлекетке қарай ол формамен айырылады; стигманың объекті ретінде саналатын ерекшелік топтар да өте айырылады.

Социально-психологические аспекты установок стигмы, ассоциируемой с ВИЧ.

Қатысушыларды тақырыппен таныстыру үшін оқутышы төмен берілген дәріс мәләметін қолданды:

АИВ өмір суретін адамдармен тұратын адамдар жөнінде және АИВ жөнінде заң шығару ерекшеліктермен байланысқан әлемдегә әртүрлі мемлекеттерде көп мөлшерлі зерттеулер бар. Осы зерттеулерде АИВ-пен қауымдастырылған стигма психологиялық нұсқама (қатынас) немесе қоғамдық пікірдің аспекті ретінде қарастырылады.

Осы тақырып бойынша шетелдік публикациялардын сыртқы шолуы АИВ жөнінде қатынасты бірнеше аспектілерде қарастыруға мүмкін, АӨА жөнінде эмоционалдық реакцияларды, АӨА кінәлау мен өздеріне жауап тарту, АӨА тұлға аралық қатынастардан қашу, АИВ жөнінде жан жақты қоғам ережелерді қолдау.

АИВ жөнінде нұсқамадан байланысты көп мөлшерлі факторлар бар екенін зерттеулер көрсетті. Ең сенімді факторлар жас, білім деңгейі, АӨА жеке қатынастар болуы, таралу жолдарын білу және (гомо) сексуалдық қатынастар болып табылады.

Зерттеулердің жас және ақпаратталған қатысушылар ересек және оқымаған адамдарға қарағанда АИВ-пен қауымдастырылған стигманың төмен деңгейін көрсетті. Осы түрімен, АӨА білетін адамдар басқа адамдармен салыстырғанда стигманы аз мөлшерде көрсетеді. Тұрмыс қатынас арқылы АИВ-инфекцияның төмен дәрежедегі жұғу қауіпі туралы және (гомо) сексуалдық адамдарды кінәламайтын адамдарда қатаң қоғамдық ережелерді АӨА жөнінде аса көрсетілмеген.

АИВ-инфекция ауру ретінде стигманы тудыратын төрт сипаттаманы көрсетеді.

Біріншіден, тасымалдаушының жауапкершілігімен байланысқан ауруларға стигма тіркеледі. Ол ерікті тәртіп арқылы таралатын және оны жоюға болатын ауру ретінде қарастырылса онда қоғам осындай тәртіпті кінәлайді, және жағымсыз эмоциялар ретінде стигманы тудырады. Сонымен, АИВ таралудын алғашқы жолдар – жыныс қатынас пен инфицирленген инелерді бірге қолдану, олар ерікті және намыссыз тәртіп ретінде саналады, және АИВ инфицирленген адамдар өз жағдайларына жауап беру керек және олар стигмаға кіреді.

Екіншіден, ең қатаң стигматизация емдей алмайтын мен үдемелі ауруламен және жағдайлармен байланысты. АИВ эпидемиясы бірінші күннен бастап өлім жағдай ретінде саналды. Осындай диагноз қойылса, онда ол жедел өлім туралы хабар ретінде болып саналатын, және басқаларға өлімнің және қайтыс болып жатқанның ескерту немесе нақталы түрде көрсету ретінде ұсынылатын. Күрестің дамуымен эпидемифның жағдайы өзгерді. Бірақ ең тиімді емнің жасауына қарамастан АИВ көп адамдар үшін өлім ауру ретінде болып қалады. Жаңа емнің тәртібі әр қайсына өте күрделі және барлығықтарға жарамайды. Сонымен қатар, әлем бойынша мөлшерлі адамдардын саны АРЕ қол жетілімдігі жоқ. Тиімді ақпараттық бағдарламалар және БАҚ кампаниялар аурудын өлім туралы жаман ұсынысын жоймағанша осындай оқиға қалады.

Үшіншіден, ең қатаң стигма жұғатын сияқты жағдайлармен қауымдастырады, мысалы, олар жеңіл таралады, сондықтан олар басқаларға қауіпті болу мүмкін. АИВ жұғу жөнінде қауіп және қорқыныш туралы ұсыныстар стигманың зерттеушілерін эпидемияның басына немесе олар пайда болған кезіне қайтарады. Бұрын Кеңес Одақ аймақтардын мемлекеттерде, сонымен қатар Украинада зерттеулер (Шығыс-Батыс ЖИТС ҚОРЫ) халық арасында осындай пікірлердің таралуын дәлелдейді. (Ақпаратты бюллетень «Шығыс-Батыс ЖИТС ҚОРЫ, 2011 жыл»). Осындай сияқты оқға Қазақстанда да бақыланады. Сонымен қатар осындай сияқты қоғамдық пікір заң шығаруға енгізіледі, қылмыс ретінде жұқтыру болу мүмкін (ең алдымен – жыныс қатынас) іс-әрекеттерді қарастырады.

Аяғында, дәстүр ретінде жағдай (ауру) көбінесе стигмамен байланысатын болады, сол кезде жағдайдын (аурудын) белгілері басқаларға анық, жағдай (ауру) әлеуметтік әрекеттесуіне кедергі жасайды немесе басқа адамдармен ол итеріп тұратын нәрсе сияқты, жағымсыз түрінде қабылданады немесе өз белгілерімен өкінішті тудырады. ЖИТС-тің соңғы сатылар адамның дене түрінде және өмір тонусында белгілі болып тұрады, олар күәгерлерде және бақылаушыларда мәнгіту мен стигманы тудырады. (Африка мемлекеттерден телехикая бойынша көп көрсетілген репортаждар осыған қатты әсер етті).

Осындай сипаттамалар бар болуында адамның АИВ-пен эпидемиологиялық және әлеуметтік тарихына қарамастан АИВ жөнінде адамдарда стигманы тудырады. Соған қарамастан, АИВ/ЖИТС-пен қауымдастырылған стигманың сипаттамасы қоғамдық пікірде АИВ-инфекцияның жеке әлеуметтік топтармен байланысқаннан болады (мысалы, секс-бизнестің жұмысшылары және инелік есірткелерді қабылдаушылар). Осы деректі санауымен, әлеуметтік психологтар АИВ-пен қауымдастырылған стигма жөнінде екі фактордан тұратын бірнеше теорияны анықтады. Осындай модельдердің көбісі АИВ-пен қауымдастырылған стигманың пайда болуына екі түпнұсқаны сипаттайды: 1) ауру ретінде АИВ қолданбалы қорқуы 2) АИВ-инфекцияның мөлшерлі таралуы анықталған жерде АИВ пен топтарды рәміз түрінде қауымдастыру.

Ауру ретінді АИВ-инфекцияның қолданбалы қорқуымен байланысты стигма инфекцияның таралу мен АИВ-инфекцияның өлім салдарынан шығады; ол әртүрлі аурудын таралуы мен өлім салдары сияқты қорқынышты және ұсыныстарды байланыстырады.

Мүмкін, ол эпидемияның бірінші кезеңнің тәжірибеде көрсетілген шығар, сол кезде қан қую арқылы адамдар АИВ жұқтырып алды, олар инелік есірткелерді қабылдаушыларға қарағанда белгілі бір уақытта қоғам жағынан аса қатты стигманың әсерін сезген жоқ (бірақ олардын көбісі аурудын қолданбалы қорқуымен байланысқан белгілі стигмамен кездесті). Сонымен, эпидемияның таралуында олардын көбісі тұрмыс жолымен АИВ таралады деп қорқаннан жағымсыздықты және оқшаулауды сезді.

Белгілі әлеуметтік топтармен байланысқан АИВ жөніндегі стигма ол тек қана онымен қауымдастырылған топтарға және/немесе инфекция таралуымен байланысқан тәртіпке өз жағымсыз қарауын білдіру үшін ауруды қолдану ретінде жасалынған. Америкада осындай әлеуметтік топтын мысалы ретінде гомосексуал адамдар болып табылады, басқа мемлекеттерде, сонымен қатар Қазақстанда – ол инелік есірткелерді қабылдаушылар және секс-бизнестің жұмысшылары.

АИВ/ЖИТС-пен қауымдастырылған тұлға деңгейдегі стигманың қатаң жағымсыз әсері бар. Ең алдымен алдын ала ойланған қатынастардын мен дискриминация оқиғалар туралы ақпаратпен біріккен АИВ-пен өмір сүретін адам стигманы болашақта сезеді жөнінде таралған күтімдер АИВ-пен өмір сүретін адамдардын өздеріне, олардын жақындастарына және оларға қарайтын адамдарға маңызды әсер етеді. Ол мысалы, дене, психологиялық, әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін тесттілеуден өту немесе көмек алу жөнінде АИВ-пен өмір сүретін адамдардын шешіміне әсер етеді. Иә, АИВ-пен қауымдастырылған стигмадан және жалғаспалы дискриминациядан қорқуы ол аурудын қауіпін төмендету үшін жұғу қауіпінда тұрған адамдарды тест өтуден, ақпарат пен көмек алуына ұстап отыр.

Жалтарудын, қуудын көрнекті куәліктерден басқа жеке тұлға деңгейде АИВ-пен қауымдастырылған стигманың әсері бар, ол АИВ-пен өмір сүретін адамдардын басқа адамдарға өз статус жайлы ашу дайындығы болып табылады. Жалтарудан және жағымсыз қатынастардан қорққанынан АИВ-пен өмір сүретін адамдар өз статусын басқалардан жасырады, ол өз ретінде олардын әлеуметтік оқшалауына келтіру мүмкін. Мысалы, осындай оқшаулау АИВ-пен өмір сүретін адамдарға әлеуметтік қолдауын алуына мүмкіндігін жояды және мәнгітудін күшеюіне келтіреді. Сонымен қатар, кейбір АИВ-пен өмір сүретін адамдар стигмамен тығыз байланысты, ол өз-өзіне жағымсыз қарауына, өз-өзін кінәлауына өз тәртібін бұзуына келтіреді, осындай жағдай өз-өзіне стигма қою деп аталады.

АИВ-пен өмір сүретін адамдардын жақындастары да стигманың қауіпіна және оның жағымсыз салдарға шегеді. Олар АИВ-пен өмір сүретін адамдармен байланысқан үшін жиі жағымсыздықпен және дискриминациямен кездеседі. АИВ-пен өмір сүретін адамдарға күтім және қолдау жасайтын адамдар – мамандар немесе волонтерлер, оларда да АИВ-пен өмір сүретін адамдармен тығыз жұмыс істеген үшін жағымсыздық қауіпінда тұр, ол өз ретінде олардын ауыр жұмысты өте ауыр қылады.