5. Студенттің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар.

Қазақстанда қазіргі күнге ҚӘТ жағдайын журналдар, газет, интернет арқылы талдап көріңіз.

Бақылау сұрақтарары (20 минут)

1. ЕҚӘХ/ҚӘТ кім кіреді?

2. «Қауіпті топ» түсінігіне анықтама беріңіз.

3. «Қауіп» түсінігіне анықтама беріңіз.

4. Отбасыдағы репродуктивті функцияға жағымсыз әсер тиетін қауіптің әлеуметтік факторларына не кіреді?

5. Отбасылардағы қандай қауіпті әлеуметтік қиындықтарды білесіздер?

6. Кім ең жақын қауіпке тиісті?

7. «Коммерциялық секс» түмінігіне анықтаманы беріңіз.

4 Сабақ

Байланыстарды белгілеу: ЕҚӘХ, қауіп және психологиялық орнықтық

4.1 Талқылауға арналған сұрақ (15 минут)

Топта жұмыс істеп «психологиялық орнықтылық» не екенін өз пікірді талқыланыз. Психологиялық тұрақтылыққа қандай факторлар әсер етеді?

4.2 Психологиялық орнықтылықтын аспектілер. Ақпаратты блок (75 минут)

«Орнықты» деген сөз әлемнің көп тілінде «тұрақты, берік, қатты, мықты, күшті». А. Ребер (2000 ж.) сөздігінде «орнықты» ол индивиттің тәртібі жөнінде тіректі, ізбасарлы деген мағынаны білдіреді. Психологиялық орнықтылық ол тұлғаның қиын мен кең сапасын білдіреді. Оның ішінде қабілеттердің толық комплексі, әрдеңгейдегі жағдайлардың кеңдігі жинақталған. Тұлғаның болмысы аралас-құралас, ол әртүрлі психологиялық орнылықтың аспектілерде көрсетілген. Алдынғы жоспарға психологиялық орнылықтың үш аспектілер шығады:

• беріктік, тұрақтылық;

• салмақтық, ұйқастық;

• төзімділік (резистентность).

Беріктік – қиыншылықтарды женуімен сипатталады – өз-өзіне сенімділікті сақтауымен, өз-өзіне сенумен, өз мүмкіндіктеріне сенуымен өзін-өзі тиімді психикалық реттеуімен көрсетіледі.

Тұрақтылық – тұлғаның мүмкіндіктерін сақтауымен жұмыс істеу, өз-өзіне басқаруын, дамуын мен бейімделуін жүргізуімен білдіру. Егер адамда төмен тұрақтылық болса онда ол қауіпті жағдайда болған кезде (сынақтан өткен кезде, жоғалту жағдайда, әлеуметтік депривацмя оқиғаларда) оны өз психикалық мен соматикалық денсаулыққа, дамуына, тұлға аралық қатынастарға әсер етіп жағымсыз зардабымен өтеді.

Салмақтық. Психологиялық орнылықтықты ұйқастық, тұрақтылықтың тендігі мен тұлғаның өзгерістіктермен ретінде қарастыру керек. Өмірдегі негізгі қағидалардың тұрақтылық мен мақсаттар, басыңқы дәлелдер, тәртіп қабілеттер, бірыңғай жағдайда шағылысу туралы айтылып отыр. Ол өз-өзіне бағалауын сақтау мен нығайту, өзінді тұлға мен дара ретінде қабылдауына әсер етеді.

Психилогиялық орнықтылығында тағы бір аспект маңызды – ол бір жағынан сезімдердің мен саулықтың қанағатсыздадыруы, қуаныштың мен бақыттың қабылдауының арасында ұйқастығы, екінші жағынан жұмыстағы, өзінің ішіндегі қанағаттандырылмауы, уай, мұн, азап сезімдер, сезімшілікте байланысқан жағымды мен жағымсыз сезімдердің ұйқастығы. Осы жағымды мен жағымсыз сезімдер болмаса өмір толық болып сезінбеушеді.

Төмен беріктік пен салмақтық қауіп жағдайға келтіреді (есеңгіреу жағдайлар, фрустрация, неврастения алдында мен субдепрессивті жағдайлар).

Төзімділік  – бөлек шешімде және халық салт-дәстүрін тандауында ол тәртіп пен тандау бостандығын шектейді. Ең басты төзімділіктің түрі ол бостандық аспекттегі тәуелге қарағанда дара мен жеке жетілуі (химикалық, интеракционды, бір бағытта болған тәртіп белсенділігіне көп назар аударылған). Басқа сөздермен айтқанда психилогиялық орнықтылыққа қолайлықтан, автономдықтан арасында баланс табу және осы тепе-теңдікті ұстау қабілеті кіреді. Психилогиялық орнықтылық үшін өз ниеттерге мен мақсаттарға жүру сыртқы әсерлерге қарсы тұру қабілеті қажет (Петровский, 1975 ж.).

Сонымен, психилогиялық орнықтылық  – бөлек аспектілерге жататын беріктік, салмақтық, төзімділік ол тұлғаның сапасы. Ол тұлғаға өмірдегі қиыншылықтарға, жағдайлардың жағымсыз қысымына, денсаулықты сақтауына мен әртүрлі сынаудағы еңбекке қабілеттілігіне қарсы тұруға мүмкіндік береді.

Тұлғаның психилогиялық орнықтылығын тұлғаның қиын сапасы, бөлек сапалардың мен мүмкіндіктердің синтезі ретінде қарау керек. Қаншалықты екенін білу басқа көптеген факторларге тәуелді. Психилогиялық орнықтылықты ішкі (жеке түлға) мен сыртқы ресурстар (тұлға аралық, әлеуметтік қолдау) қолдайды.

Тұлға ерекшелерге мен әлеуметтік ортаға кіретін факторлардың тізімі

Әлеуметтік ортаның факторлар:

• өз-өзін бағалауды қолдайтын факторлар;

• өз-өзін жүзеге асырудың жағдайлар;

• бейімделуге әсер ететін жағдайлар;

• әлеуметтік ортаның психологиялық қолдауы (жақындардың, достардың, әріптестердің эмоционалдық қолдау, олардың нақты көмегі және т.б.).

Жеке тұлға факторлары:

• тұлғаның қатынастары (сонымен қатар өзіне);

• жалпы өмірдегі оқиғаларға оптимисттік мен белсенділі қатынас;

• қиын жағдайларда философтік қатынас (кейбір кезде мысқылшыл);

• басқа адамдармен қатынасты батылдық пен тәуелдік, душпандықтың жоқтығы, басқаларға сенім болу, ашық сөйлесу;

• шыдамдылық, басқаларды қандай болғанымен қабылдау;

• қоғамдық сезім (адлер түсінігімен), әлеуметтік тиістігінің сезімі;

• топта және социумда статусты қанағаттандыратын мәртебесі, орнықты мен субъекті қанағаттандыратын тұлға аралық ролдер;

• жеткілікті жоғары өз-өзін бағалауы;

• Мен-қабылдаушы және Мен-тілеуші арасында келісушілік (Мен-шынайы және Мен-мінсіз);

Тұлғаның санасы:

• үміт (оның әртүрлі формада – қойылған мақсаттарға жетуіне үміт, рухани үміт, жалпы мақсаттарға үміт);

• экзистенциалды анықтық – түсіну, өмір маңызын сезу, қызметтің мен тәртіптің мағынаны түсіну;

• өз өміріне өзі иелік ету;

• нақты топқа әлеуметтік тиістігін түсіну.

Эмоциялар мен сезімдер:

• стеникалық позитивті эмоцияларды басымдау;

• өз-өзін жүзеге асыру жетістіктің ұайымдау;

• тұлға аралық әрекеттестіктен, ынтымақтастықтан, бірліктен эмоционалды молықтыру.

Білім мен тәжірибе:

• өмірлік оқмғаны түсіну және оны болжау мүмкіндігі;

• өмірлік оқиға талдау беруінде рационалдық пайымдамалар (иррационалды пайымдамалар жоқтығы);

• жүктеме шаманың мен өз ресурстардың адекватты баға;

• қиын оқиғаларды жеңу құрылымдылық тәжірибе.

Тәртіп пен қызмет:

• тәртіптен мен қызметте белсінділік;

• қиындықтарды жеңу тиімді қабілеттерді қолдану.

Жоғарыда тұлға психилогиялық орнықтылықтың негізгі құрамдас бөліктер берілген. Байқауынша олар психилогиялық орнықтылықтың барлық негізін қамта алмайды. Оның қолдауында тұлғаның барлық құрылымдар қатысады. Мысалы, темперамент деңгейінде тұрақсыздық пайда болуына алдынғы қасиеттері ол жоғары қызбалық пен қобалжушылық. Жігерлі сапалардың даму деңгейі мәнді әсер тигізеді.

Әр адамның өмірінде отбасы ерекші ролін ойнайды. Отбасыдағы қатынастар тұлғаның дамуына, әлеуметтік кемелдуіне жету үшін әң маңызды болып есептеледі. Отбасыдағы тәрбие маңызды деңгейде балалардың бүкіл болашақты өмірінде тұрмыс дәстүрін анықтайды, қатынастарын стилі олардың өз отбасыларда. Ол психикалық өз-өзін реттеу мәселелерде, дені сау тұрмыс дәстүрдің дағдыларға, конструктивті мен тұлға аралық жағымпазды қатынастарды құруына назарлығын немесе менсінбеулігін қалайды. Отбасы өзінің әр мүшесіне емді әсерді тигізу мүмкін, еш нәрсемен айырбастай алмайтын эмоционалдық қолдауын береді. Бірақ отбасыдағы ауа-райы тұлғаның рухани тепе-теңдігіне жағымсыз әсер ету мүмкін, эмоционалды колайлықты төмендетеді, тұлға аралық жанжалдықтарды ұлғайтады, тұлғаның үйлесімсіздігін тудырады, оның психилогиялық орнықтылықты төмендетеді.

Жоғары деңгейде орнықтылықты төмендеуіне алдынғымен дара ерекшелерді шығаруғы болады:

• жоғары қобалжушылық;

• ызақорлық, душпаншылық (ерекше әсер тигізеді), өз-өзін бағытталған басқыншылық;

• эмоционалды қозғыштық, тұрақсыздық;

• өмірлік оқиғаға түңілген қарауы;

• тұйықтанушылық, жабушылық.

Психологиялық орнықтылықты тағы келесі себептер төмендетеді:

• өз-өзін жүзеге асыруының қиындықтары, өз-өзін сәтсіздікке ұшырған адам ретінде сезу;

• тұлға аралық жанжалдар;

• денелік шалдығылар.

4.3 Жаттығу «Эмоционалдық орнықтылықты машықтандыру» (25 минут)

" Эмоционалдық орнықтылықты машықтандыру "

Мақсат: психологиялық орнықтылықты машықтандыру Мазмұны: қатысушылар жұпқа бөліп бір-біріне қарама қарсы жақын отырады. Жаттығу үш кезеңмен орындалады. Қатысушылар көздерін жабады. Оларға шектеу қойылады: денемен немесе бетімен қимылдауға болмайды. Жүргізуші: «Өз күйде мен денеде тыныштыққа және дамылға бағышталыңыз». Эмоционалдық орнықтылық ұйымдастырылғанмен келесі кезең қиын бола бастайды:

«Енді сіз ашық көзбен қимылсыз отырасыз. Сонымен қатар сіз қарама қарсы отырған адамға қарап тыныштықты сақтау керексіз».

Осы әр жұпта болған даярлық жаттығулардан кейін әр қатысушы өз-өзіне тренердің ролін тандайды. Тренердің міндеті – қалай болса күлдіру немесе эмоционалдық орнықтылығын бұзу. Егер ол оған жетсе, серіктес жоғалтқан тепе-тендікке келмегенше ол үндемей күтіп тұрады. Сосын жаттығу қайталанады, сонымен қатар өте маңызды серіктесті тепе-тендіктен шығару үшін тренердің сол оқиғаның қайталуы. Бірнеше рет қайталанса осы қоздырғышқа орнықтылық ұйымдалады. Сосын қатысушылар рольмен ауысады және бірнеше реет қайталанады.

4. Талқылауға арналған сұрақ (25 минут).

Топта жұмыс істеп өз пікірді талқылаңыз қалай тәуелді болған кезде психологиялық орнықтылық өзгереді.

Тәуелділік кезінде адамның тәрбиесі қалай өзгеретінің айтып беріңіз. Мысал келтіріңіз .

4.5 ЕҚӘТ қауіптің модельдері. Ақпаратты блок (50 минут)

Психологиялық орнықтылықтың төмендеуі тәуелділік болуына қауіпін жоғарлатады. Психологиялық орнықтылықтың үш негізгі топты шығарады: химикалық, бір бағытта белсенділік (көп назар аударылған), интеракциондық тәуелділік.

Медициналық қызметтерге үшін маңызды тұжырымдамалық және қиын тәжірибелік міндеті болып саналатын ол ҚӘТ, олардың тәртіптегі мен аурудағы қауіпті стильдеріне және медициналық көмегінің мен алдын-алу шаралардың аймағына әсер ететін маңызды элементтердің мен факторлардың арасында байланыстар.

Осы байланыстарды түсіну сізге қиын болып табылады, бірақ сізге ойланып көру керек және орта дәрежедегі медициналық қызметкер болып істегенде сіздің тәжіриби жұмысына қалай әсер етуіне мүмкін, өйткені бөлек фрагменттер бір жалпы көрініске жинақталғанда бұл тәжірибе сізге құндылықты болу мүмкін .

Химикалық тәуелділік психобілсенді заттектерді қиянат еткеннен болады. Психобелсенді дәрмек (алкоголь, токсикант, есірткі) тұндырады сонымен қатар олар зерігіп еткеннен кейін оқиғалардың маңызын төмендетеді. Эйфориялық уайымдарғаикөңіл бөлген кезед, маңызды оқиғаларғалардан бас тартқан кезде индивид субъектілі түрінде өз-өзінен алыстатады, сонымен маңызды оқиғаларын санын төмендеп. Ми қабығында қоздырғыштың деңгейін төмендетіп ол уайымының қобалжушылықтың әсерін төмендетеді (қобалжушылықтың эмоциюялары). Психологиялық реттеуінінің тұлға аралық әрекеттестігіне кіретін эмоцилоналды қолайлықсыздығын төмендететін тағы бір жағымсыз сезімдерді төмендетін (қобалжушылық, қорқыныштық, өз-өзімен қанағаттандырылмаусіздігі) немесе сезімдерді жоғалтатын(кінә, қызғаныш, ұялу, реніш) әсер.

Бір жаққа бағытталған (көп назар аударылған) белсенділік (ойындармен, секспен, қатты жұмыс істеуімен игерілген) себебінің біреуі ол жеке тұлғаның дисгармониясы, тұлға аралық әрекеттестігіндегі біліміне мен өз-өзін тануға бағытталған редуцирлық тұлғаның дамуы және рухани білім саласында жұмыс істеу. Осы тәуелділік компенсация түрі ретінде, оқиғалардың құндылығын жоғарлату үшін және көп белсенділікке назар аударылатын кезде (жұмысқа, ойынға, секске), көп назар аударылған белсенділігімен байланыспағанда құндылықты оқиғалардың маңызын көрсетпеу үшін пайда болады. Белсенділікпен игерліну ол әуесқойлық және құмарлық деген мағынаны білдіреді.

Өз-өзін жетуінің төмендеуі ,өз-өзін идентификациялау тапшылықтағы түпнұсқалығы, жеткілікті нақты бір топқа жататын әлеуметтік тиістік сезімінің төмендеуі – олар барлығы интеракционды тәуелдігіне жататын жағдайлар (мысалы, бүлдіргіш табынудан; «қауіпті» махаббат). Басұалармен фрустрирлі қажеттілігі, жетілмеген бедел, мағызды адамдардың арасында сыйластық және төменгі деңгейде өз-өзін құрметтеу индивидті терең интеракцияға итермелейді [Куликов, 1999 ж.].

Ол пазлдарды жинауға ұқсайды: сіз әртүрлі бөлшектерді жинаған кезде толық бейнені көресіз!

«Созылмалы аурулармен науқастарды күту мен емдеу» арнайы шыққан журналда М. Титтертон және Смарт EECA мемлекеттерде он жыл бойы жүргізілген жұмыстарының зерттеу қорытындысын ұсынған. Зерттеу барысында фокус-топ ретінде АИВ инфицирленген немесе басқа, Қазақстан сияқты мемлекеттерде жас адамдардың өміріне зиян және ауруының нашарлауына келтіретін, аурулармен ауратын балалар мен жасөспірімдер болды..

«Мүмкін, созылмалы ауруларға және балалардағы мен жасөспірімдердегі созылмалы мүгедектік жағдайларға, қанмен таралатын вирустар сияқты, келтіретін денсаулықпен байланысты нақты қиындықтарды жеке айту қызығарлықтай болып көрнетін шығар. Бұл өзінің кезеңінде қажетсіз күш салуының қайталауына мен сабақтарды түсінбеуіне әкелу туралы әртүрлі жағдайда жұмыс істейін, денсаулықпен байланысты, мектептермен, далалық панамен және жас шақтығы қылмыскерлерге арналған мекемелермен қоса білімді жаңарту жұмыстары өте маңызды болып саналады. Соған қарамастан, қалай балалардың мен жас адамдардың өмірінде қауіп пайда болады, осындай тәсіл қауіпті тәртіпті түсінуіне түсінікті бере алмайды ". Титтертон и Смарт, 2010 г., стр. 158.

Зерттеулер оқшалауды, қайталауды мен сәтсіздік болмау үшін құнды модельдер керек. Олар жалпы мен салааралық тәсілдің туралы позицияны қолдап отыр және психологиялық орнықтылықтын мен күдікті қаіптің моделін ұсынады, олар осы модельде өзара тәуелдігінде негізгі акцент жасауына керек екенін және өзара байланыстарды көрсетеді (1 сурет). Қауіп, күдіктілік пен психологиялық орнықтылықтын арасындағы байланыстар және олардың әртүрлі қорытындылармен денсаулыққа, дәулеттікке мен білімге қатысты байланыстар көрсетілген. Соңғылар әсермен байланысты және уақыт өткеннен кейін қауіпті жағымсыз факторларды құрады; олар тағы бір-бірімен байланысты денсаулық сақтау ұйымдардың, әлеуметтік қамтамасыздандыру мен білім жағынан жанамалық әсерден тұру мүмкін. Әлеуметтік детерминанттардың ролі және оған кіретін, мысалы әлеуметтік формалардың ерекшелері, теңсіздігі мен құқықтарын жою өте маңызды болып есептеледі. Модель де бізге социологтардың, саясатшылардың мен денсаулық сақтау мекемелердегі қызметтердің орта назарында тұратын қарым-қатынастар мен байланыстар туралы көрнекті мысал келтірді. Модельдің жүрегі ол қауіп және психологиялық орнықтылықпен мен қорғау факторлармен өзара байланыстар. Осы өзара анықталған байланыс қауіп тәртіптің зиян стильдердің дәлелді түсінікті жасау барысында, ҚӘТ жұмыс істегенде емінің және алдын-алу шаралардың ең тиімді формаларды енгізуімен ең маңызды болып саналады.

.

Әлеуметтік детерминанттар

кедейлік

әлеуметтік теңсіздік

денсаулық деңгейінде айырмашылықтар

әлеуметтік маргинализация

Жаман қылықтар

инелерді бірге қолдау,

қауіпті секс,

нашар тамақтану,

шылым шегу,

дене жаттығулар жетіспеушілігі

Қауіптің жағымсыз әсерлер

әлеуметтік қолдауының жоқтығы,

өз-өзін төмен бағалауы,

позитивті топтың жоқтығы,

тепе-тең топ жағынан жағымсыз жүктеме болуы

ҚӘТ,

ИЕҚ,

СЖ,

ЕЕС,

тұтқындар

Аурулар көрсеткіштерін жоғарлауы мен өлімідігін болдырмауы

Оң нәтижелі АИВ-статус, ТБ

С гепатиттің вирусі, әлсіз психикалық денсаулық,

ЖИА, ісік

1 сүрет. ҚӘТ қауіптің моделі

Екі диаграммада осы байланыстардын мен өзара қарым-қатынастарын маңызын көрсету үшін мүмкіндік жасалған және қалай мен қашан қызмет берушілер мен дәрігерлер, ОМҚ қауіпті мен күдікті төмендету, психологиялық орнылықтылығын ұйымдастыру үшін жұмысқа кіріседі (2 сүрет). Тәртіптің жағымсыз қауіпті формаларды, зияның мен жұқпалы аурулардың таралуын төмендету және ҚӘТ арасында жағымды күшті жақтарын пен психологиялық орнылықтылықтарын ұйымдастыру үшін денсаулық сақтау ұйымдарға клиенттер, серіктестер және қызмет берушілер арасында серіктестікті құру қажет.