3 Сабақ

Ең қауіпті әсер тиетін халық (ЕҚӘХ). Байланыстарды белгілеу: қауіп және ЕҚӘХ психологиялық тұрақтылық / қауіпті әлеуметтік топтар (ҚӘТ)

3.1. Талқылауға арналған сұрақтар (15 минут)

Кім ең қауіпті әсер тиетін халыққа (ЕҚӘХ) жатады деп топта өз көз қарасын талқылау? Неге біз ЕҚӘХ немесе ҚӘТ дейміз?

3.2 ЕҚӘХ/ҚӘТ және әлеуметтік қауіп. Ақпаратты блок (100 минут)

Туберкулез, АИВ, С гепатиттің вирусы және жыныстық жолымен берілетін инфекциялар (ЖЖБИ) осындай әлеуметтік маңызды аурулар әр адамға немесе қоғамға тиіс болу мүмкін. Бірақ негізгі халықтан ерекше өз қауіпті тәртібі себебімен немесе олар әлеуметтік-демографиялық сипатымен қоса қауіптардың маңызды жағымсыз мөлшерлі факторлармен кездеседі ортастатистикалық тұрғынымен салыстырғанда немесе екі себебі бойынша кейбір адамдар жұғуының ең жоғары қауіпіна ұшырады. Осы пікір зерттеу нәтижелерден, эпидемиология оқиғаның талдауынан мен басқа зерттеулерден және әлеуметті маңызды ауруларды жоюда жұмыс істейтін адамдардың тәжірибесінен алынған фактілерде негізделген.

Қауіп топтары – ол кейбір өлшем бойынша әлеуметті жағдайда тұрақтылығы жоқ, олардың өмірде пайда болған қиындықтарды жалғыз шешіп алмайтын адамдардың категориясы және нәтижесінде олар әлеуметті маңызынан айрылады, ал кейбір кезде биологиялық өлім болу мүмкін.

«Қауіп» – даулы мәселе: әдебиетте ол ең проблемалы тұжырымдама ретінде ұсынылған (Титтертон, 2005 ж.; Хейман және басқалар., 2010 ж.). Анықтамалардың көбісі қауіпті өңкей жағымсыз түрінде сипаттайды сонымен қатар қауіпті қабылдау жағымды болу мүмкін және ол тәртіпті өзгертуіне мен өмір сапасын жақсартуына әсер етеді (Титтертон, 2011 ж.). Сонымен өмір сапасын жақсарту мен дәулеттілігін жоғарлату үшін күдікті категориядан адамдар жағымды қауіпті қабылдау мүмкін. Күнделікті өмірден қауіпті жою ол үмітсіз болғанымен, оның ешқандай мүмкіндігі де, іске асыру да жоқ.

Әлеуметтік қауіп нақты факторлардан шарттасылған:

• Тұлғаның немесе топтың ішкі ерекшелермен;

• Қоғамда бар саясатты, мәдениетті, экономикалық тетіктермен;

• Кездейсоқ пен заңды сипатымен табиғи құбылыстар.

Бірінші категорияға кіреді:

• Тәртіп ерекшелермен шарттасылған әлеуметті қауіп. Осы топтың ішінде келесі түрімен тәртіп ерекшеліктері дифференциациалау мүмкін мәдениетті қалыптарын білмеуінен (мысалы, жат елден шетелдік), олардың жағымсыз саналымен (қылмыскер), қалыптарды түсінбеулігімен (олигофрен), өз тәртібін реттеп алмауымен (туа пайда болғандықтан немесе жүре пайда болғандықтан психикалық аурулармен және жастық ерекшеліктермен эмоциялы-еріктік аясымен адамдар). Осы топқа тағы есірткеден тәуелді болатын адамдар мен басқа тәуелділігінің түрлерімен кіреді;

• өз өзіне қызмет жасауында мен жұмыс қызметінде шектеулі мүмкіндіктермен байланысқан (мүгедектер, балалар, егде мен қарт адамдар, жүктілік кезінде және кішкентай кездегі балалар күтуімен отырған әйелдер) әлеуметтік қауіп;

• қатынастар аздығынан болған махабатта мен үйреншікте құрылған әлеуметтік қауіп, басқаша айтқанда неке-туысқандық қатынастардың аздығы (бала-жетімдер, толық емес жан ұя, жалғыздық);

• үлкен қызметтік жүктемелермен шарттасылған, рольді қарсылықтарға келтіретін әлеуметтік қауіп (көпбалалы жанұя, толық емес жанұя, асырап алған жанұя).

Екінші категорияға кіреді:

• мемлекеттің немесе нақты азаматтардың тұлға құқықтарын бұзылушылығымен және осы құқықтардан адам тәуелді болатын әлеуметтік қауіп (мүгедектер, азшылық ұлттар, балалар, әйелдер);

• қоғамда экономикалық катаклизмдермен байланысқан әлеуметтік қауіп. Осы топқа үйсіз мен жұмыссыз жүрген адамдар және аз қамсыздандырылған азаматтар кіреді;

• адам кәсіптік қызметтің түрімен байланысқан әлеуметтік қауіп (дәрігерлер, журналисттер, құқық қорғау мекемелердің қызметкерлері және т.б.);

• адамгершілік құндылықтармен байланысқан әлеуметтік қауіп (алдымен жастар);

• саясатты жанжалдармен, әскери мен террорлық әрекеттермен байланысқан әлеуметтік қауіп (қоныс аударушы босқындар, әскери әрекеттердің қатысушылары);

• техногенді апаттапмен шарттасылған әлеуметтік қауіп социальный риск, обусловленный техногенными катастрофами («Чернобыль балалары» және т.б.).

Үшінші категорияға табиғи катаклизмдармен мен жасқа байланысты адамдардың қайтыс болуымен байланысқан мүлкі мен адам шығындары жатады (жесірлік, жетімдік, миграция және т.б.).

Әлеуметтік қауіп факторлары отбасының репродуктив функцияларына жағымсыз әсер етеді, яғни дене мен психоәлеуметті жоспарында отбасының қабілетінде дену сау балаларды тәрбелеу.

Отбасының репродуктив функцияларға жағымсыз әсер ететін келесі әлеуметтік қауіп факторларды жатқызуға болады:

• Әлеуметті-экономикалық: отбасы өмірінің төмен материальды жағдай, тұрақсыз табыс, нашар тұрғын үй жағдайлары. Балалардың тәрбиесінде өте жоғары табыстар қауіп факторына жатып парадокс ретінде саналады.

• Медицина-әлеуметтік: экология жағымсыз жағдайлар, ата-аналардың, отбасының басқа адамдардың мүгедекшілігі немесе созылмалы аурулар, ата-ана жұмыстардың зиян жағдайлары, әсіресе ананың, санитарлық-гигиеналық қалыптарын сақтамауы.

•  Әлеуметті-демографиялық: толық емес немесе балалы отбасы, отбасында кәмілетке толмаған немесе қарт болған ата-аналар бар, бірнеше рет отбасын құрған және өгей балалармен.

•  Әлеуметті-психолоялық және психология-педагогикалық: отбасындағы жұбайларда, ата-аналарда, балаларда деструктивті эмоционалдық-жанжал қарым-қатынастармен, ата-аналардың педагогикалық дәрменсіздігімен және олардың төмен деңгейдегі жалпы біліммен, деформацияланған құндылықты бағдарланулармен.

•  Қылмыстық: араққұмарлық, нашақорлық, бейморальды мен арамтамақтық тұрмыс дәстүрі, отбасылық жанжалдар, меірімсіздікті мен садизмді көрсету, отбасында қылмыстық мәдениеттің ұсыныстармен және қалыптармен бөлісетін сотталған адамдардың болуы.

Отбасында осы немесе басқа әлеуметтік қауіптің факторлардың болуы балалардың тәртібінде міндетті түрде әлеуметтік ауытқушылықтардың болуын білдірмейді, ол тек қана үлкен деңгейде ауытқушылықтардың болу мүмкіндігін белгілейді. Сонымен қатар отбасында әлеуметтік факторлардың саны өсуімен осындай мүмкіндік те үлкей еді. Медициналық зерттеулер бойынша қауіп факторлардың саны өсуімен отбасында бала аурулар жоғарла бастайды. Әлеуметтік қауіп факторлардың бір бөлігі тұрақты мен әрдайым әсер етеді, екінші бөлігі уақыт өткеннен кейін өз әсерін күшейтеді немесе азайтады. Сонымен әртүрлі уаықытында жүргізілген зерттеулер бойынша отбасыларда болатын жасөспірімдер-заңбұзушылықтар мен төмен деңгейдегі табыспен отбасылардың арасында арақатысы тұрақты жағдайда тұр және есептеу бойынша 40% арасында екенін белгіленді.

Сонымен қатар осындай ақиқат өзіне назар аударады, ол отбасында төмен деңгейдегі табыс болғанымен тағы ата-аналардың жалпы мәдениетті мен жалпы білім деңгейі төмен болғандығымен әлеуметтік-экономикалық фактордың жағымсыз әсері күшеюі, сондықтан табыстары төмен, бірақ жоғары деңгейдегі рухани мәдениетпен, эмоционалдық жақындастығымен және тұрақтылығымен отбасыларда балаға жақсы тәрбие беруге мүмкіндігі көп, өмірдің жоғары деңгейімен, бірақ төмен рухани мәдениетпен және жағымсыз психологиялық ахуалмен отбасыларға қарағанда.

Отбасылардың әлеуметтік қауіптің қиындықтары. Әлеуметтік қауіпті біріктіретін факторлардың әрекеті отбасыдағы байланыстарды құруына, ата-аналардың қамқорлығынан қалған балалардың санына көбеюіне, тұрақты тұрғын орынсыз қалуына, өмір сүруге қаражатсыз қалуына әсер етеді. Толық емес отбасыларда әлеуметтік қиындықтардың болуы ол аз мөлшерлі табыс, өйткені отбасында тек қана бір-ақ еңбек табысы бар (кейбір кезде еңбек табысы мүлде жоқ, сонда отбасы жұмыссыз бойынша немесе балалардың жәрдемақыға өмір сүреді). Әлеуметтік-экономикалық қиындықтар барлық толық емес отбасыларда болмайды; оларды дегенімен шешу жеңіл толық емес отбасы мүшелердің, әсіресе балалардың ішкітұлғалық аясына мен тұлғалар арасындаға қатынастарда болған әлеуметті-психологиялық қиындықтарына қарағанда. Олар, біріншіден, ата-аналар ажырасып кеткеннен кейін балаларда болатын реніш, жабырқанқылық, өз сезімнің олқылығы. Кейбір кезде ата-аналар ажырасып кеткен үшін балалар өз-өздерін кінәлайда. Екіншіден, кейбір кезде әйелдер балалардың алдында өз-өздерін кінәлі болып санап тұрады (өйткені, көбінесе толық емес отбасыларда – ол жалғыз өзі баларды тәрбиелейтін ана).

Ең үлкен қиындық – балаларды дұрыс жыныстық ролін идентификациялау мен бағдарлану туралы қиыншылықтарды тудырады. Бала өз қабылдауының мен тәртіптің стереотиптерін қалыптастырады, оған үлгі ретінде ересек адамдар болып табылады, солардын ішінде біріншіден ата-аналар. Барлық түрлердің көп балалы отбастарда жалпы әлеуметтік қиындығы бар, олар көп балалы ерекшемен байланысты: көп балалы отсынан шыққан балалар өздердің аз балалы отбасынан шыққан құрдастардан өз-өзінді төмен санайды, өз маңыздығы туралы олар ұсыныстары теңбетен емес, келешекте олар жағымсыз ісер ету мүмкін. Соған қарамастан балалардың арасындағы туу интервалы аз болғанымен кіші жастағы інілердің мен қарындастардың/сіңілердің саның көбеюіне келтіреді, содан кейін үлкен сиблингттердің жасын төмендейді.

Жұпқа бөлініп флип-карталарда өз өмірдегі мысалдарын келтіріңіз.

3.3 Талқылауға арналған сұрақтар (25 минут)

Өз кәсіптік немесе жеке өмірде болған оқиғаны есіне түсіріп ойланыңызшы қашан сіз қауіпті қабылдадыңыз. Ол қандай қауіп болды? Оны қабылдағаннан кейін не болды? Ол тәжірибеден не алдыңыз? Әр жұп топқа көрсетіп және бірге талқылау керек. Қауіптарды қабылдау. Талқылаулардың қорытындысы бойынша қатысушылардың жауаптарын тындаңыз. Олар қандай нәтижелерді берді? Қауіпті қабылдауда дамудың мен оқуының ролін анықтаңыз.

3.4 Ең қауіпті әсер тиетін әлеуметтік топтар. Ақпаратты блок (50 минут)

«Ең қауіпті әсер тиюіне» түсініктеме ол «ең зиян әсерден қауіпқа тиетіндер» анықтаманы білдіреді, оны білу қажет.

Қазіргі кезде ең қауіпті әсер тиетін әлеуметтік топтарға немесе қауіпті әлеуметтік топтарға (ҚӘТ) ресми анықтамасы жоқ: АИВ-инфекция қатысында қауіпқа келтіретін жағдай жөнінде анықтамалардың көбісі консенсусты жету жағына қарай иеледі. Ол негізі ХХ ғасырдың 80 – 90-шы жылдарда АИВ-инфекцияның тез таралу себебі бойыша пайда болған, тағы жоғарыда белгіленген фактормен байланысты, негізгі халыққа қарағанда халықтың белгілі топтар қауіпті тәртіп жүргізуімен көп арада АИВ жұғу әсеріне тиеді. Бұл мәселе өркендеген елдерде мен нашар дамыған елдерде және осындай аймақтармен: солтүстік Америка мен Солтүстік Европа және Африка мен Оңтүстік Америка. Зерттеулер, эпидемиологиялық оқиғаның талдауы және басқа жүргізілген зерттеулер сонымен қатар АИВ, С гепатит мен туберкулезді жоюмен айналысатын қызметтердің тәжіребесі Шығыс-европалық пен Орта-азиялық мемлекеттерде (EECA) осындай ұқсас қиындықтар бар екенін көрсетті.

Тағы келесі топ бар болу туралы есте сақтау қажет, олардың денсаулық жөнінде әлеуметті-демографиялық және экономикалық сипаттамалар мен тәртіп қауіпқа әсер тию ретінде қарастырылады. Осының ішіне келесі топтар кіреді: АТА – АИВ/ЖИТС тұратын; Қосымша инфекциямен адамдар (ТБ/АИВ); Анадан балаларға АИВ таралған мигранттар; жол үстіндегі қызмет атқаратын қызметкерлер; даланың балалары; қылмыскерлер.

Қауіпқа ең күдікті топтар Көбінесе оған келесі топтар жатады: • ИЕҚ – инелік есірткелерді қабылдаушылар; • СЖ – секс жұмысшылары; (СЖ – секс жұмысшылары, ЖTK – секс жұмысшылары, транссексуалдар және олардың клиенттері); • сотталғандар; • ЕЕС – еркектер басқа еркектермен секс қатынаста (ҚТЖ – қауіпті топтан 10-19 жастағы жасөспірімдер, ҚТЖА – қауіпті топтан 10-24 жастағы жас адамдар).

Тағы келесі адамдардың тобы бар, олар қылмыстық жауапкершілікке тартылған, бірақ қазіргі кезде олар бостандықтан айырылған орындардан босатылған, мысалы, шартты түрде тұтқындар немесе оларға кейбір қоғамдық шаралар қолданылған. Бұрын сотталған, бірақ қазіргі кезде бостандыққа шығарылған және қоғамда тұрған адамдар, оларда осы категорияға кіреді:

• этникалық азшылықтар (мысалы, цыгандар);

• зорлықтан сақталнып калған әйелдер мен қыздар;

• үйсіз адамдар;

• босқындар.

Адамдар бірнеше топқа жату мүмкін, оны есте сақтау керек. Бір-бірімен үйлескен аурулардың оқиғалары бар, мысалы, осындай оқиғада ТБ мен АИВ, АИВ мен С гепатит. Кейбір адамдарда көп проблемалар мен қиындықтар бар, ал басқалардың өмірінде әртүрлі кезеңдерінде денсаулықпен байланысты проблемалар бар, олардың ұзақ жылдың өмірінде аурулар латентті формамен өтті, мысалы, С гепатит.

Тағыда өте маңызды қарапайым топтардың, біртекті қоғамдастықтардың тәсілдемелерден қашу, олардың мүшелердің барлығында бірыңғай сипаттамалар бар. Осындай топтар бірсыпыра белгілермен айырылады, бұл деректі түсіну керек, мысалы жынысы, жасы, этникалық тиістігі және т.б. Үлкен жастағы әйелдер жас әйелдерге мен қыздарға қарағанда денсаулықпен байланысты проблемалармен кездеседі және ем алады; азшылық ұлттар көпшілік ұлттарға қарағанда жиі денсаулық қызметіне жету үшін дискриминациямен кездеседі. Топ сипаттамаларының қорытындысын жасаған кезде, олардың ішіне кіретін инвидуум, тандамалы қатерлерді болдырмау үшін осыны есінде сақтау қажет. Проблемаларды шешуімен әртүрлі стратегияларға біз ерекше назар аудуру керекпіз және қиылысты проблемалы аймақтарда қауіпті адамдар кездесу мүмкін. Адамдарды қызметтерді құруына мен көрсетуіне тарту кепілге тиіс болу мүмкін, өйткені мақсатты халықтың мұқтаждыққа қарай қызметтер көрсетіледі.

5. Талқылауға арналған сұрақтар (25 минут).

Төменгі мысал келтіруімен танысыңыз.

Тәжірибелік мысал: Жас адамдардың қатысуы. Жас адамдардың ұйымы Youth RISE (Ресурстар, ақпарат, қолдау мен білім) – ол жас адамдармен басқаратын жетекші халықаралық ұйым, олардың қызметі жас адамдардың арасында зиян әсерін төмендетуіне бағытталған. Олардың жұмысы саясатын өзгертуіне бағытталған халықаралық және жергілікті деңгейде өтетін конференцияларда мен мәжілістерде жастарды қатысуға тарту. Youth RISE зиян әсерді төмендеуіне мен жастардың жұмыстылығына бағытталған шаралардың ұйымдастыру мен жүргізу бойынша жас адамдардың оқуымен айналысады, жас адамдар, есірткелерді қабылдау жағымсыз тәртіптің зияның төмендеу туралы деректілер негізінде ақпараттарды жасау мен тарату. Youth RISE және басқа топтар жас адамдарды шешім қабылдау процессінде, жас адамдар есірткелерді қабылдай алатын жас адамдармен жұмыс істеу бойынша бағдарламарды жасау мақсатымен зерттеу мен оқу бағдарламаларда қатыстыруға тартады. Құрдастардың өзара іс-қимыл жасауы қауіпті топтан жас адамдарды жинақтау тиімді тәсіл болды – кейбір кезде жалғыз тәсіл. Жас адамдардың өзә осындай қызметтерді көрсеткенде олардың жас клиенттері өздерін бағдарламаға қатысы бар деп сезеді және оған қызығушылығын жоғалтпайды деп ықтималы көп. Youth RISE бағдарламаның бір келкі модель барлық оқиғаларға сәйкес келмейтінің белгілеп отыр. Бір орында жасалған тәжірибе алдымен тағы бір жерде қолданылғанша оны басқа жерде қолдап және адаптация жүргізу қажет. Жас адамдардың көмек арқылы бағдарламалар өз потенциалды клиенттерді жақсы тануға көмектеседі және жас адамдармен көрсетілген тілектерге жауап беретін бастамаларды құру. (Отбасының денсаулығы туралы халықаралық ұйымы, 2010 ж.)

Қазақстанда осыған ұқсас ұйымдар бар ма, олар туралы не естідіңіз? Қазақстандағы жастармен жұмыс істеу бойынша қандай жобаларды сіз білесіз? Осындай жобаларда сіздің қатысыңыз қандай? Жас адамдар арасында қауіпті төмендету бойынша сіз ұсынасыз?

Жергілікті қоғамдастықтың әр мүшесі жақсы денсаулықты мен теңбетен емді алуына құқығы бар, соны есте сақтау қажет. Өз қызметтік міндеттерді атқарған кезде өз пікірді айтуға және әртүрлі әлеуметтік топтардың мүшелеріне өз қарым-қатынастарды көрсетуге сіздің құқығыныз жоқ, дискриминациялық тәжірибе болмауынан оларға сіз міндетті түрде төзімділікті көрсетуімен кәсіптік медициналық күтуін көрсету керексіз.

3.6 Оқытушының басқаруымен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар (125 минут)

Көшедегі жүргіншілердің арасында интервью алып қандай адамдар ҚӘТ ішіне кіреді деп сұрап? «Коммерциялық секс» деген мағына оларға нені білдіреді? «Қауіп» мағына оларға нені білдіреді? СД-дискке жазып алу.