3 Модульдің ескертуі

2.8 Өсөж-ге мәлімет. Тәуелділіктің патогенезі

Сыйақының жүйесі («Газ» педалі)

Ең біріншіден тәуелділікте болатын сыйақы жүйесін немесе газ педалін қарастырайық: есірткінің тікелей әсеріне шектелусіз талпыну. Кейбір ғалымдар есірткі сыйақының нейробиологиялық жүйені «басып алу» туралы айтады. Біздің табиғи сыйақының жүйесі маңызды кездесулер, секс, жетістіктер, тағам және ішу сияқты маңызды және жағымды жағдайларда эйфория сезімін береді. Мидын әртүрлі бөлімдерде орналасқан нейрондар «сыйақы түрінде» оқиғаларға шағылысады. Сыйақы арқасында біз істерді қайталаймыз. Мысалы ретінде: тамақтану, ішу, секс, басқа адамдармен жағымды әрекеттесу сияқты басқа күрделі істер болып табылады. Адамдарда сыйақы әртүрлі рақат субъектілік сезімдермен шоғырланатынды біз білеміз. Ол қалай жұмыс істейді? Ол негізі мидын орта бөлімінде, лимб жүйесінде орналасқан. Лимб жүйесі - мидын бөлігі, ол біздің эмоционалдық реакцияларға жауап береді, және оны оқыту болады. Мысалы, белгілі иіс біздің эмоционалдық реакциямен байланысады.

Тәуелділік патогенезінде дофаминнің рөлі. Маңызды жергілікті нейротрасмиттер ретінде дофамин болып табылады. Табиғи сыйақыда және рақаттың алғашқы бүлдірушілер болғанда, мысалы, тамақтанғанда, ішкен кезде, сексуалды қоздыруында немесе қанағаттандыруында оның белсенділігі жоғарла бастайды. Тәуелділікке келтіретін барлық заттектер біздің ағзадағы дофаминнің шығаруын бұзады. Психибелсенді заттектерді қабылдағанда дофаминнің белсенділігі жоғарлайды. Ұзақ уақыт бойы психобелсенді заттектерді қабылдаса, онда ол дофаминергиялық жүйесінің табиғи қызметің тоқтатады. Басқаша айтқанда: спирт ішімдіктердің немесе есірткілердің қабылдауы уақыт өткен соң табиғи мүмкіндігімен сыйақыны сезе адмауына келтіреді. Табиғи түрімен дофамин аз мөлшерде бөлініп шығарылады, ал есірткіні қабылдаған кезде көп мөлшерде шығарылады. Дофамин біздің ағзамызда көп функцияларды атқарады, ол тағы ми шектеулерден сыртында зат алмасуда функциясын атқарады. Сонымен қатар, дофаминің алғашқы бүдірушілер ретінде болып табылатын белсенді заттектер бар және дофамин өзі заттектерді шығарады. Дофамин рецепторлардын әртүрлі варианттары бар. Біздің тақырыпқа дофаминнің D2 түрі маңызды.

Бізге лимб жүйесінде орналасқан орта мидын мезолимб жүйесі маңызды. Бізге осы салада маңызды: жатқан ядро (вентральды қабатта), орта мидын вентральды саласының қақпақтары (VTA) және бадамша дене. Сыйақын әсерін білдіретін ми қабығынан VTA сигналдар барғанда, дофамин бөлініп шығады және сигналдар жатқан ядроға, бадамша денеге және бас мидын префронтальды қабығына сигналдар барады. Қызмет жүрісінде/тәртіпте жатқан ядро ерекше мағынаны білдіреді, бадамша дене – ортаға бағытталған және ортадан шығатын қоздырғыштардын және эмоциялардын арасында байланыстарды орнатады. Префронтальды қабық назарда және бақылауда маңызды рөлді атқарады.

Сүрет. Басымдық дофаминергиялық сызбалардын әсерлері

Сонымен қатар, еліктірме және сонымен байланысқан есірткіні қабылдауы пайда болады. «Меңгерік» автоматты айналады және ол «қабылдау» жағына айналады, ол қоршаған ортаның факторлармен көтермелейді. Сонымен, біз есірткі тәуелділіктің екінші жүйеге: үйрену және есіне сақтау жүйесіне келіп тұрмыз. Үйрену үрдісің қарастырайық, мысалы, есірткіні қабылдауымен, жағдайлармен және адамдармен байланысқан оқиғалар. Жеңіл түрде біздің өзімізде байқауға болады, мысалы, махаббат жүдеулігі. Біз күн сайын радиодан әңдерді естігенде, біз туралы айтып жатыр деп ойлаймыз. Біздің жақын адам қайтыс болғанда немесе қайтыс болады деп қорқып жүргенде, біз әр жерде зираттарды немесе молаларды көре бастаймыз. Басқа сөзбен айтқанда біз еліктірмені сеземіз. Біздің назарымыз және қылықтарымыз тек қана бір жаққа бағытталған. Тәуелділік кезде осындай сияқты жағдайлар болады, бірақ салыстырғанда одан қатты. Эмоционалдық үйренуі қоршаған ортаның факторлармен тығыз байланысты. Спирт ішімдігі және есірткі туралы айтсақ, онда үйренуі тез және жылдам өтеді. Қоршаған ортаның ынтыландырулар сыйақы жүйені қоздырады, бірақ миға тікелей биохимиялық әсерімен жүреді. Тілектен құштарлыққа ауысуы қайта қабылдаудын арқасында пайда болған сенситизациядан болады. Есірткі қабылдаумен байланысқан «сыйақының» қабылдауында негізделген қоршаған ортаның факторлары, оқиғалары, ойлары және сезімдері есірткілерді іздеуде және оларды қабылдау бойынша көтермелеуде, фанатиктік және үрейлі қылықтарда маңызды мағына білдіреді. Есірткіні көп қабылдағаннан кейін сыйақы жүйе жұқартады, өйткені дофамин рецепторлардын саны азаяды. Зерттеу бойынша ынталандыру есірткілерден дофамин рецептордын аз санымен тәуелсіз адамдар көп рақаттанады. Есірткі тәуелділігімен адамдарға (дофамин рецептордын аз санымен) дофаминнің белсендігін рақаттану деңгейге жеткізу үшін есірткілерді көп қабылдау керек. Есірткі тәуелділігімен адамдардын көбісінде дофаминергиялық жүйе мида дұрыс қызмет атқармайды.

Есірткі тәуелдігімен адамдарда гиподофаминергиялық ми бар, өйткені дофамин рецептордын саны аз. Есірткі дофаминді шығаратын жасушаға немесе дофамин қайтадан сол жасушаға кірмеуіне әсер етеді. Әртүрлі есірткілер әртүрлі әсер етеді. Кокаин, мысалы, бастапқы жүйеге дофаминге кіруге кедергі жасайды, сондықтан жасуша арадағы кеңдігінде жүйке қабылдаған жасушамен салыстырғанда ұзақ уақыт бойы белсенді жағдайда болады.

Осы атрофия префронтальды қабықта көрсетілген. Өз-өзін бақылаудын төмендеуі не ұсынады? Ол тәуелділікте үшінші жүйе болып табылады. Егер жағымсыз зардаптар болса, онда өз-өзін бақылауын не қиындатады?

Өз-өзін бақылау жүйе («Тежеуіш» педалі). Есірткіні ұзақ бойы қабылдауы бас мидын префронтальды қабыққа әсер етеді. Есірткі қабылдауын тоқтатуымен байланысқан сияқты жоғары когнитивті функцияларды атқарғанда осы сала маңызды болып саналады. Бас мидын префронтальды қабықта ауытқулар бақылау жоғалтуында негізгі болып табылады. Бас мидын префронтальды қабығы ер жету кезге дейін дамуды жалғастыра береді. Осы оқиға бойынша жасөспірім кезінде де есірткілерді қабылдайды деп ойлауға болады. Егер есірткілерді адам қабылдаса, онда префронтальды қабық та дофаминнің белсендігін жоғарлайды, бірақ уақыт өткен сайын дофамин рецепторлардын саны азая бастайды. Осындай жағдайда мәселе қойылады: дофаминнің белсенділігі азаюі ол тәуелділіктің нәтижесі ма, әлде тәуелділікке келтіретін туа біткен сапа ма? Екі түсініктеме өмір сүре алады. Префронтальды қабығының қызмет істеуі мезолимб жүйенің нейронның аксондар басқарады.

Орбитофронтальды қабық (ОФҚ) сияқты префронтальды қабығының салалары шешімді қабылдауға жауап береді. Есірткі тәуелділігімен адамдарда ОФҚ дұрыс қызмет атқармайды, сондықтан олар есірткі қабылдау туралы дұрыс шешімді қабылдамайды. Бұзылған ОФҚ адамдарға жағымды қысқа мерзімді әсерлерді жағымсыз ұзақ мерзімді әсерлермен салыстыруға қиын. Обсессивті-компульсивті бұзылыспен, шизофрениямен немесе назар мен гипербелсенділік тапшылығымен синдроммен адамдарда себептер бас мидын префронтальды қабықта жүреді.

Тәуелділік үрдісінің басталуы: үйренуі. Адамдар неге ПБЗ қабылдайды? Неге балалық шақта музыкалық аспаппен ойнау үйренуге жеңіл?

Тәуелділіктің дамуы ол тек қана есірткіден позитивті әсерлерге жету ғана емес. Тәуелділіктің мағынасын түсіндірген кезде тек қана позитивті әсерлерге жетіп («кайфқа») және жағымсыз әсерлерден қашу (жағымсыз сезімдерден, ойлардан, әсіресе абстинентті синдромның симптомдарынан) деп айта алмаймыз. Үйрету үрдісі ол өте күрделі және ол «биологиялық» болып табылады, осыдан бұрын ұзақ уақыт бойы солай деп ойлаған жоқ. Тәуелділік туралы айтқанда ол автоматты, жете алмайтын қылыққа келтіреді, көбінесе ол сыртқы қоздырғыштармен байланысты, олар үрдісті іс-әрекетке келтіреді.

Адамда үйрену үрдісі өзгешілік болып табылады және жасқа мен даму фазаға байланысты. Мысалы, белгілі жаста шетел тілді, ана тілі сияқты жеңіл түрде оқуға қиын. Бала шақта бірнеше «ана тіліні» оқуына болады. Ересек адам, егер музыкалық аспапта ойнауға үйренгісі келсе, оның миінда «музықаға бағыттаған» бөлімдер аз болады. Бала кезінде музыкалық аспапта ойнап үйренуге жеңіл болады.

Нейробиологиялық микродеңгейде үйрену дегеніміз не?

Электр импульспен нейротрансмиттерлер белсендірген кезде олар жетілімді синапстын санына жетеді (екі көрші нейрондардын бөлшектері бір-бірімен жалғасатын орында және ақпаратпен алмасу жүреді), осы синапстар күшейеді. Нәтижесінде, көп нейротрансмиттерлер бөлінген кезде немесе импульсті алу үшін синапстарды қалыпстастыру арқылы олар электр импульс алған кезде оларда мықты әсері болады. Екі нейрондардын арасында синапс таралуын күшейтетін үрдіс ұзақ уақытты потенциация деп аталады. Ұзақ уақытты потенциация әртүрлі бақылайтын механизмдердің әсеріне ұшырады. Осы механизмдердің көбеюі және реттеуібіздің мида маңызды міндеттер болып табылады. Осы үрдіс үшін жүздеген гендер жауапты. Потенциация эмоциялар арқылы күшейеді. Мысалы, қорқыныш болғанда біз қорқынышты оқиғалардын егжей-текжейлерді жақсы есте сақтаймыз. Спирт ішімдікті және есірткіні қабылдағанда осы үрдіс тез өтеді, оны жануарлармен жүргізілген экспериментте көрсетілді. Маңызды екі механизм болып табылады: автоматизация және сенситизация. Олардын қайсысы маңызды екенін ғалымдар әлі анықтаған жоқ. Олардын екеуіде бір-бірін толықтырады және маңызды болып табылады. Ең алдымен автоматизация механизмін қарастырайық.

Оперантты шарттасыу. Тәуелді қылық басынан бастап оперантты шарттасуы болып табылады, ол автоматизация арқылы қоршаған ортаның қоздырғыштардын әсеріне ұшырады, олар өз бетімен тәуелді қылықты жақтайды. Мысалы, спортсменнің автоматты рефлекстермен немесе машінеде телефонмен сөйлесуімен салыстырыныз: біз ортадағы қозғалысқа көңіл аударамыз, бірақ телефонмен айтылып жатқан әңгімеге мәң бермейміз.

Тәуелді қылықта осы автоматизмдар өте маңызды. Бірақ олар жетілімді емес. Тағы жалғастыру феномені бар, оның құрамына кері әсерлер кіреді. Егеуқұйрықпен жүргізілген зертханалық эксперименттерде жағымды әсерді жағымсыз әсерге ауыстырды, осын ол көп уақытқа дейін оперантты шартасуымен байланысты болды. Тұтқышқа басқан соң егеуқұйрық ұзақ уақыт бойы тамақ алып жүрді, сосын тамақты аз-аздап зәрге ауыстырды, бірақ ол сонда да тұтқышқа басып жүрді. Қалай осы үрдіс орналасқан – түсініксіз. Неге әдеттегідей тәртіп компульсивті әдетке ауысатынды автоматизация түсіндірмейді. Біз машінені айдағаннан тәуелді болмаймыз. Кейбір қателерден және рефлекстерден машінені айдап жүргенде немесе жол жүру ережелері ауысқан кезде біз өз әдеттерімізді өзгерте аламыз ғой. Ғалымдардын айтуынша тәуелді тәртіпке автоматизирленген емес бірнеше түрлер әсер етеді. Күде есірткіні жасырын түрде қабылдау үшін адамда өнер жетеді.

Сертті сенситизация. Есірткілерді қабылдауынан мидын белгілі бөлімдер, әсіресе «сыйақы жүйесінде», есірткі заттектерге өте сезімтал болады. Сенситизация қоршаған ортаның қоздырғыштарға шағылысады. Есірткі заттектер біздің нейробиологиялық жүйесінің бөлімдер, қоршаған ортамен байланысқан, өзгешелік сигналдарға сезімтал болады, мысалы героинді қабылдағанда. Тәуелді адам тек қана есірткімен байланысты ортаға назар аударады. Әсіресе бадамша денеде қоздырғыштар өте маңызды. Қоршаған ортадан импульстар өте маңызды болып табылады, өйткені тәртіп автоматизм сатыны озады, жағымсыз әсерлер жағымды әсерлерді басып алса да үйренген тәртіп кетпейді. Қоршаған ортадан өзгерістер үйрену үдеріске қатты әсер етеді. Мысалы, экспериментте тәжірибе жүргізетін жануарлар жануарлардын мекемесімен салыстырғанда зертханада тәуелсіз болады. Есірткі заттектің әсері тікелей контекстке байланысты. Адамда қатты когнитивті қасиеттер өте маңызды, мысалы, есірткі қабылдауын күту уақыты. Сондықтан, дәстүрлі когнитивті теориялар, оперантты теориялар, классикалық шарттасуы тәуелділікті толық түсіндірмейді, әсіресе рецидивтарды түсіндірмейді. Есірткі заттектерді және спирт ішімдіктерді қабылдауында осы теориялар өте маңызды.

Оперантты үйренуі. Есірткі қабылдаудан – дофаминергиялық жүйеде белсендігін жоғарлатады – олар қайта қабылдауға әсерін күшейтеді (жағымды сыйақы немесе «күшеюі»). Есірткі қабылдауында абстинентті синдромның симптомдары жойылады (жағымсыз сыйақы немесе «күшеюі»).

Оперантты шарттасуы есірткі қабылдауында маңызды мағына білдіреді. Бірақ тәуелділікті ол толық түсіндірмейді. Көп қабылдағанда және тәуелділікте жағымсыз әсерлер пайда болады, мысалы, ақша жетіспеушілігі, айналуынан жаман пікірлерді есту, қоғамнан қуу. Төзімділік өскеннен кейін жағымды әсерлер азаяды.

Классикалық шарттасуы. Классикалық шарттасуымен үйренуі (И.П. Павлов рефлекстері сияқты) есірткі қабылдауымен байланысқан эмоцияларға, пікірлерге, қоршаған ортаның қасиеттерге және оқиғаларға әсер етеді. Уақыт өткен соң олар қабылдауын тілеп тұрады. Ол келесі түрде өтеді. Біз тамақ жеген кезде инсулин бөлінеді. Инсулин ол тамаққа бөлініп шығатын шартсыз рефлекс болып табылады. Ол жүре пайдла болған рефлекс емес, ол табиғи рефлекс болып табылады. Тамақтын түрі тамақты сінуімен салыстырамыз, соның нәтижесінде инсулин бөлініп шығады, сондықтан ол шартты рефлекс болып саналады. Осы рефлексті жүре пайда болған түрімен шығаруға болады, оны итпен жүргізілген Павлов рефлексің есіне алу керек. Егер итке етті искетуге берсек, онда асқазан сөлі бөліп шығады (ол шартсыз рефлекс). Егер қоңырау шырылдаса, жүйке жүйесі ол ет беруімен байланысады және ет бермесе де асқазан сөлі бөліп шығады (ол шартты рефлекс). Мысалы, дилермен кездесуіол есірткі қабылдауымен байланысады, ол шартты рефлекс.

Тәуелділікте әртүрлі шарттасуылар бар. Егер адам героинді сатып алғысы келсе, бірақ ол героиннің орына тұз қышқылын алса онда адамда қарашықтардын таралуы байқалады, ол негізі героинді қабылдағанда байқалатын рефлекс болып саналады. Ол есірткі заттекке шартты рефлекс (агонистік елесі – есірткі әсерімен байланысқан жүре пайда болған әсер). Абстинентті синдромның симптомдарын шығаруға болады, мысалы, түрмеде болуы астинентті синдроммен байланысады.

Нейробиология жағынан классикалық шарттасуы, автоматизация және сенситизация ішінара бір-біріне сәйкес келеді.