3 Модуль психобелсенді заттектерден тәуелділігі. Клиника және ем

КІРІСПЕ

Соңғы жылдарда есірткі тәуелділік емінде көрнекті қозғалыс болды. Тәуелділік тек қана тәртіптің мәселесі ретінде қарастырыға болмайды (тәуелділіктің психоәлеуметтік парадигма), оны тағы созылмалы ауру ретінде қарастыру қажет, олардын тасымалдаушыларына деструктивті өмір дәстүрі (тәуелділіктің биопсихоәлеуметтік парадигма) лайық. Тәуелділіктің келесі анықтамасы осы концепцияға сәйкес:

«Тәуелділік – бұл ауру, күрделі мен ілгерішілдікті психиатриялық синдром, ол ой қабілетін, эмоцияларды және іс-әрекеттерді жоғалтуына келтіреді. Қолданған құралдардан тәуелдігіне қарай ол тағы жалпы денсаулық жағдайына қатты әсер етеді».

Тәуелді науқас ол дәрігерлердің, орта медперсоналдын және басқа мамандардын жағынан көмекте мұқтаж болатын сияқты науқас ретінде қарастырылу қажет.

Осындай өзгерістерде медициналық көмегін ұйымдастыруына мен бақылауға жағымды әсер бар.

Оқу мақсаттары

1. ПБЗ тәуелділігі мен зиян келтіре қабылдау туралы білімді құрастыру.

2. ХАЖ-10 бойынша тәуелділік синдромына анықтама беру.

3. Тәуелділігінің негізгі үдерістерді мен сатыларды анықтау.

4. ИЕҚ, тәуелділік аурулардын клиникасы мен ем әдістері туралы білімді көрсету.

Құзырлылықтар

1. ПБЗ тәуелділігі мен зиян келтіре қабылдау және тәуелділігін ұйымдастыру үдерістер туралы білімдерді көрсету.

2. Тәуелділік синдромның негізгі элементтерді анықтау.

3. Тәуелділіктің негізгі үдерістерді мен даму сатыларды атау.

4. Тәуелділік емінің бар әдістер туралы білімін көрсету.

Пререквизиттер: психологияның негіздері – 1 курс, әлеуметтану – 2 курс, медициналық психология – 2 курс, модуль 1, 2.

Студенттердің оқу нәтижелері

1. ПБЗ тәуелділігін мен зиян келтіре қабылдауды жеке ажырата алады.

2. Тәуелділік синдромын мен оның сатын анықтай алады.

3. Тәуелділігімен науқастың емі үшін қандай терапия әдістері керек екенін анықтай алады.

1 Сабақ

Психобелсенді заттектерден (ПБЗ) тәуелділігі мен зиян келтіре қабылдау. Наркология одағында тәуелділік аурулардын қиылысатын синдромдары

1. Талқылауға арналған сұрақтар (15 минут)

Бастамай тұрғанда, ойлаңынызшы, «зиян келтіре қабылдау» деген түсінікке сіз қалай анықтаманы бере аласыз. Жұпта жұмыс істеп ПБЗ зиян келтіре қабылдау не екеніндігін өз пікірінізді талқыланыз. Тәуелділік дегеніміз не? Тәуелділіктің дамуына кім жауап береді – адамның өзі, оның ортасы немесе мемлекет? Халықта тәуелділік дамуын төмендетуінде мемлекет қай рөльді атқару мүмкін?

1.2 Тақырыптын толғақтығы. Ақпаратты блок (10 минут)

Тәуелділік дегеніміз не? Егер барлығынан айырылсан – бостандықтан, ақшадан, үйден, денсаулықтан, жұмыстан, серіктестіктен, өз балалардын байланыстан онда адам әрқашан есірткелерді немесе спирт ішімдіктерді қабылдауына жерік болады. Адамдардын көбісі тәуелділіктің барлық нәтиже мағынаның жағдайын түсіне алмайды.

Неге кейбір адамдар ұзақ мерзімдегі перспективада барлық айтылған жағымсыз нәтижелерге қарамай қысқа мерзімді рақатын немесе қызығын (өйткені көбінесе рақаты баяғдан бері жоқ) спирт ішімдіктерді немесе есірткені қабылдаудан көре алмайды? Осы жерде біз тәуелділік мағынасымен кездесеміз: жағымсыз нәтижелерге қарамастан есірткелерді немесе спирт ішімдіктерді қабылдауға құмарлық.

Тәуелділігімен қоғам жағынан жағымсыз бағалау немесе стигматизация тығыз байланысты. Қоғам есірткелерге ғана емес, есіртке немесе арақ тәуелділігімен ауратын адамдарға теріс қарайды. Тәуелділік – ол көп отбасыларда бұзылыс деп санағанымен ол есірткелерді қабылдап жүрген адамның жеке таңдауы деп есептейді және оның мойына барлық жауапты іледі. Соған қарамастан ол дұрыс таңдау жасап қабылдауды тоқтатуына болады ғой. «Оны осындай жағдайға апармау керек еді», – осындай сияқты сөйлемді ауыр туысқандар бар отбасыларда жиі естуге болады. Сонымен қатар адамдар тәуелділікті қоғам тәртібінің бұзылыспен, қылмысты істермен, зорлықпен, балаларды ұруымен, нашар денсаулықпен, спирт ішімдегін немесе есірткені қабылдаған жүргізушілердің кесерінен болған жол апаттармен байланысты.

Ғылым басқаша деп ойлайды. Осы блогта тәуелділік ұсыну механизмі ұсынылған.

Тәуелділік жиі кездеседі. Басқалардын ұсыныстарға қарамастан жиі кездеседі. Мысалы, еркектерде маскүнемдік ең жиі кездесетін психиатриялық ауруының клиникасы болып табылады. Мысалы, Голландияда әр жиырмасыншы ересек еркекте спирт ішімдік тәуелдігі бар. Спирт ішімдіктерді сатып алу мен қабылдау олардын өмірінде ең маңызды болып саналады. Тағы адамдардын көбісі спирт ішімдіктерді көп мөлшерде ішеді, олардын спирт ішімдіктерді қабылдауы жағымсыз нәтижелерге келтіру мүмкін және олардын тұлға ретінде қызмет істеуіне әсер етеді. Мысалы, Голландияда 400 000 жуық маскүнеммен ауратын адамдар саналады, одан көп спирт ішімдіктерден тәуелді адамдардын саны болып табылады. Қаржы ретінде санағанда спирт ішімдіктерден залал (ем, апаттар, дене аурулары, жәрдемақы, іс-әрекетке қабілетсіздік және т.б.) жылына 2,5 миллиард евро саналады.

2011 жылда 2010 жылымен салыстырғанда Қазақстан Республикасында (Павлодар қ. нашақорлық медицина-әлеуметтік мәселелердің ғылыми-тәжірибелік орталықтын Республикалық мәліметтер бойынша) психикалық мен тәртіптік бұзылыстармен (ПТБ) өмірінде бірінші рет белгіленген диагнозымен ПБЗ қабылдаған адамдардын саны 57 241 адамнан 54 793 адамға дейін төмендеді (100 мың халыққа – 350,7 бастап 330,9 дейін). ПТБ біріншілік ауруы ПБЗ байланысты, 2011 жылда қалалық тұрғындарды ауылдық тұрғындармен салыстырғанда 6,2 есе жоғары. 2010 жылдын көрсеткіштермен салыстырғанда (100 мың халыққа 562,6), 2011 жылда қалалық тұрғындардын арасында ауру 534,0 дейін төмендеді немесе 5%; мемлекеттегі ауылды тұрғындардын арасында бұл көрсеткіш мөлшерлі төмендеді: 97,5 бастап – 2010 ж. 86,3 дейін – 2011 ж., немесе 11,5% дейін.

1.3 Тәуелділік пен зиян келтіре қабылдау дегеніміз не? Ақпаратты блок (25 минут)

Адамдардын көбісі тәуелділікке қарасы эмоциямен және ізгілікпен бағаланған. Тәуелділік пен тәуелділер бар болған/бар болатын қоғамда кінәләудің мен алыстатының заты болып саналады. Жалпы пікір мысалы осылай айтылатын/айтылады: олар өздері кінәлі және олар өздері жазасын тарту керек. Мүмкін осы себеп бойынша шығар ғылыми зерттеушілер осы салада ұзақ тұралады. Жақын араға дейін бүкіл әлемдегі тәуелділер негізінде өз-өзіне көмекке сүену қажет болды. Осы өз-өзіне көмек кәсіптік көмек дамуына әсер етті. Өткен ғасырдын соңғы 25 жылда тәуелділерге кәсіптік көмегінің мағынасы үлкейді. Осы тақырыпқа соңғы он жылдын ішінде ғылыми зерттеулердін де мүддесі үлкейді. Жақын арада Голландияда өз-өзіне көмек әдістеріне мүдде тағы үлкейді.

DSM-IV бойынша тәуелділігін анықтау (психикалық бұзылыстар бойынша диагностикалық мен статистикалық басылымы). Егер қысқаша айтқанда тәуелділікті келесі түрімен анықтауға болады – көп мөлшері жағымсыз мен зиян нәтижелерге қарамастан ол қабылдауға құмарлық (мысалы, есірткелерді немесе спирт ішімдіктерді). «Зиян келтіре қабылдау» термин жиі түрінде екі әртүрлі мағынада қолданылады, біріншіден, диагностикалық термин ретінде, аурулардын бір симптомнын ретінде. Екіншіден, ПБЗ қабылдауын білдіреді, олар қоғамда қабылдаған қалыптарды бұзылуы және денсаулыққа зиян келтіру.

DSM-IV бойынша зиян келтірудін диагностикалық критерийлер, олар клиникалық айқын бұзылыстарға немесе дистресске әкеледі, 12 айдын бойында пайда болады, төмен берілген белгілерден біреуімен көрсетіледі:

• жұмыста, мектепте, үйде негізгі міндеттерді орындау икемділіксізге келтіретін психобелсенді заттектерді қайталап қабылдау;

• дене жарақаттарды алу зиянымен байланысты оқиғаларда психобелсенді заттектерді қайталап қабылдау (мысалы, ПБЗ қабылдағаннан кейін автомобильді айдау);

• ПБЗ қабылдаудан заңмен қайтадан пайда болатын себептер;

• ПБЗ әсерінен тұлға аралық себептер мен олардын күшеюі әрқашан немесе уақытта пайда болатына қарамастан ПБЗ қабылдаудын қайталуы (бәсекелер, отбасыдағы ұрыс-керістер, төгелестер).

Осы симптомдар есірткі тәуелділік критерийлерге ешқашан сәйкес келмейді.

Егер толық анықтаманы берсек онда DSM-IV-TR жіктеуімен немесе ХАЖ-10 (Халықаралық аурулар жіктеуі) қолдануға болады. Екі жүйе нақты тәртіптік белгілерін көрсетеді, олар нақты шектеулерді немесе азаптарды келтіреді; осы немесе басқа диагнозды анықтауына мүмкіндік беру үшін белгілердін минимальды санына сәйкес болу қажет. Нидерландық денсаулық сақтау психикалық секторында оның ішіне кіретін тәуелдігінің емі де көбінесе DSM-IV жіктеуімен қолданады, нақты айтқанда оның ішіне кіретін тәуелділік пен зиян келтіре қабылдауы бойынша жіктеуінің бөлімімен қолданады. DSM-IV бойынша тәуелділік зиян келтіре қабылдауын маңызы бойынша және иерархиялық мағынасында жоғарыда тұр.

1.4 Рөлдік ойын (25 минут)

Психобелсенді заттектерді зиян келтіре қабылдау мәселелермен адамды келтірініз және талқыланыз.

1.5 ХАЖ-10 бойынша тәуелділікті анықтау. Ақпаратты блок (100 минут)

Бірақ ХАЖ-10 DSM-IV қарағанда есірткілерге құмарлықты (craving) тәуелділігінің негізгі бөлім ретінде санайды, сондықтан «тәуелділік» термин жиі қолданылады және «зиян келтіре қабылдау» термин бөлек шығарылмайды. Төмен ХАЖ-10 жіктеуі көрсетілген.

ХАЖ-10 жіктеуі. Тәуелділіктің синдромы

Индивидуум құндылықтын жүйесінде соматикалық, тәртіптік және когнитивтік жағдайлардын бірегейі заттекті немесе затектердін тобын қолдауында бірінші орынға тұруға бастайды. Тәуелділіктің синдромының негізгі сипаттамасы (жиі түрінде қатты, кейбір кезде жетілімді емес) психобелсенді заттекті (ол дәрігермен нұсқауымен болу мүмкін, болмауы да мүмкін), спирт ішімдіктерді немесе темекіні қабылдау қажеттілігі. Ұстамды кезеңнен кейін психобелсенді заттектерді қайтадан қабылдауы тәуелділік синдром бұрын болмаған адамдарға қарағанда осы синдромның белгілері қайтадан тез пайда болуына дәлелдер бар.

Жыл бойы белгілі бір уақытта болған, 3 немесе одан көп төмен берілген белгілерден барымен тәуелділік диагноз қойылады:

• заттекті қабылдауына қатты тілек немесе қиын асатын құмаршылықтын сезімі (craving);

• заттекті қабылдауда бақылау қабілетін бұзылуы: оның басталуы, аяқталуы немесе дозаны, ол туралы заттектерді көп мөлшерде қабылдау және соған қарамастан ұзақ мерзім бойы қабылдау және жетістіксіз талаптар немесе оны әрқашан қысқарту тілегі немесе заттекті қабылдауды бақылау;

• егер дәріні қабылдаса, онда жою жағдайы немесе абстинентті синдром азаяды немесе жойылады, соны бұзылыстардын кешені куәландырады. Заттекті қабылдаған кезде немесе жеңілдету мақсатымен заттекті қабылдаған кезде немесе жою симптомдарын ескерткенде бұзылыстардын кешені пайда болу мүмкін;

• интоксикацияға немесе тілеген әсерлерге жету үшін дозаны жоғарлату керек, сондай жағдайда заттектің әсерлерге төзімділігі жоғарлайды; немесе ұзақ уақыт бойы заттекті бір ғана дозамен қабылдаса онда әсер төмендейді;

• заттекті қабылдаған кезде басқа заттектерден толық немесе ішінара бас тартады немесе сол заттектен тілекті әсеріне жету үшін оны алуға және тәлекті әсерге жету үшін көп уақыт кетеді;

• егер ұзақ уақыт заттекті қабылдаса онда зиян зардаптарға келтіреді, оны заттектің табиғаты және зиян деңгейі куәландырады.

Егер қабылдаған заттектің саны белгілі бір уақытта өзгерілмесе ол тәуелділігінің белгілі ретінде сипатталады (мысалы, әлеуметтік тоқтататын факторларға қарамастан қалай жұмыс күндерінде солай демалыс күндерінде де спирт ішіндіктерді бір мөлшерде қабылдау тенденциясы). Тәуелділік синдромның маңызды сипаттамасы ол заттектің белгілі түрін қабылдауы немесе оны қабылдауға тілектін бары болып саналады. Психобелсенді заттектерге құмарлықтын субъектілік түсінігі тоқтату кездерде немесе олардын қабылдауын шектеу кезінде жиі байқалады. Осындай диагноностикалық талапты айырады, мысалы ауру сезімін болдырмауына опий заттектерді беретін хирургиялық науқастар және олар опиаттарды қабылдауын тоқтатқанда синдромның белгілерін көрсету мүмкін, бірақ есірткені қабылдап жалғастыруға оларда тілегі жоқ. Тәуелділік синдромы белгілі бір заттекке (мысалы, темекіге немесе диазепамға), заттектің тобына (мысалы, опиоидты есірткелер) немесе әртүрлі заттектердің кең спектріне қарай (шыдамсыздықдық, ажитация және/немесе қабылдамауға ұстамдылық кезінде тоқтату синдромның дене белгілері пайда болған кезде кейбір адамдарда әртүрлі қол жетілімді есірткілерді ретімен қабылдау) тәуелділік синдром байқалу мүмкін.

«Есірткелік заттек» терминге үш аспект кіреді: медициналық, заңдық және әлеуметтік.

«Нашақорлық» терминмен байланысты прогредиентті аурулардын тобын анықтайды, олар кейбір есіртке қабылдауымен байланысқан және оған патологиялық құмарлықпен анықталады.

Әртүрлі психобелсенді заттектердің интоксикация жағдайлардын психопатологиялық құрамына эйфория, гипо- және маниакальды жағдайлар, ынталандыру және седация, дереализационды-деперсонализационды бұзылыстар, галлюцинаторлы уайымдар және басқалар кіреді.

Отандық наркологияда, күнделікті тәжірибеде ХАЖ-10 қабылданады, ХАЖ-10 статистикалық есептер үшін құрастырылды, тағы басқа клиникалық критерийлер қолданылады, олар төмен көрсетілген.

Өзгерген қайта белсендіру синдромы қолдану форманы өзгерту. Төзімділіктің өзгертуі. Дозаны артық беруінде қорғау реакциялардын жоғалуы. Масаюдын формаларын өзгертуі – оның өзгерісі ауру дамуын көрсетеді.

Дене тәуелділік синдромы Дене (компульсивті) құштарлығы нашақорлыққа талпынуын, оның сана сезімнің көңілін, аффективты фонды және науқастын тәртібін көрсетеді. Қарашықтын үлкеюі, гипергидроз, таңдай кебу, гиперрефлексия, тремор сияқты вегетативті көрсетілімдер болады. Интоксикацияда дене жайлығына жету қабілеті. Абстинентті синдром. Өз-өзін өзгеретін фазалардан тұрады. Құрылған тәуелділіктің көрсеткіші болып табылады.

Психикалық тәуелділігінің синдромы Психикалық құштарлық (обсессивті – есірткі туралы әрқашан ойлау) – белгілі тілекті сезімдерге жету немесе жайлықсыздын сезімдерді шешу үшін ПБЗ әрқашан немесе мезгіл сайын қолдану; Интоксикация кезінде психикалық жайлық; Психопатологиялық ол есірткі арқылы өз жағдайын өзгерту болып табылады.

Патологиялық құштарлықтын синдромы тәуелділік ауруларға сәйкес синдромы болып табылады.

Патологиялық құштарлық тәуелділік ауруларға сәйкес сидромы болып табылады, ал аурудын басқа көріністердің көбісі оның туындысы болып табылады. Патологиялық құштарлық психопатологиялық синдром болып табылады, қалыпты жағдайларда аналогтар жоқ.

Басқа авторлар өз жұмыстардын негізінде тәртіп туралы тұжырым жасады, тәртіп ол патологиялық құштарлық құрылымның бөлігі болып табылады. Т.А. Клименко опиаттарға патологиялық құштарлық ол біліктің синдромы болып табылады және «шын құштарлықтын» критерийлерге сәйкес келеді, яғни ол ұстамалы ауру болып табылады, аффективты қасіреттер аутохтонды, қасірет сезімі бар және ішкі асыра істеуі жоқ. Онымен патологиялық құштарлықтын құрылымдық-динамикалық ерекшеліктері және дамудын төрт түрі шығарылған: ауруханалық (статикалық), ремитирлы, циклдік және пароксизмальды.

Құштарлықтын үш түрі бөлінеді

1. Интоксикацияның тыс пайда болады.

2. Абстинентті синдром құрылымына кіреді.

3. Масайған кезде пайда болады.