3 Сабақ

ЕҚӘХ жұмыс істеген кезде коммуникациялардың жүйелік тәсілдемесі. Коммуникациялардын кедергілері

Осы бөлімде жүйелік тәсілдеме қарастырылады, қашан біз факторларды түнігіміз келген кезде ол зерттеушілермен және тәжірибеліктермен жағдайдын өте маңызды бөлім ретінде саналады, факторлар денсаулық сақтау саласында кедергі жасайды немесе коммуникация құруына көмектеседі. Біз осындай факторларды қарастырғанда әлеуметтік пен мәдиниеттік контексті назарға алу керек.

Pidgeon мен Henwood (2010 ж., с. 53) жазғанда: «қоғамдастық пен басқа қызығатын адамдар үшін жүйелік коммуникацияларды мен қауіп туралы дталогты қашан және қай түрімен қатысуға тарту туралы мәселе қазіргі кезде мекемелердің мен әкімшіліктің көбісінің негізгі себептердін бірі болды». Қоғамда «қауіп» факторларды талқылауында жағымсыз әсер ететін себепті мәселелер мен үдерістер бар (Beck, 1992 ж.), және осы денсаулық сақтау жүйесінің жұмысына мен ЕҚӘХ әлеуметтік көмегіне жағымсыз әсер ету мүмкін (Titterton, 2005 ж.). Халық денсаулығы үшін неге қауіп мәселелері жоспар бойынша жүрмейді және қоғамдық денсаулық сақтау мәселелер бойынша өте тиімді кампанияларды жоспарлау үшін біз назар аудару керекпіз.

Қоғам жағынан осы немесе басқа қауіптардын қабылдауының жақсы қабілеттердін бірі қауіптарды бағалау жүйелердін әлеуметтік көрініс сияқты модельдері болып табылады (ҚБЖӘК).

3.1 Қауіпті бағалау жүйенің әлеуметтік көрінісі (қбжәк). Ақпаратты блок (25 минут)

Қауіпті бағалау жүйенің әлеуметтік көрінісінің теориясы (ҚБЖӘК) Kasperson et al. (1988 ж.) жасалынған, ол ойлады, тәртіпке қауіпті бағалауын жоғарлап немесе төмендетіп институционалдық, мәдиниеттік және психологиялық үдерістермен байланысты қауіпті оқиғалардын белгілі аспектілер әсер ету мүмкін.

Психология, әлеуметтану, антропология мен коммуникация теория бойынша зерттеулердін мәліметтері (Kasperson et al., 2003 ж, Pigeon and Henwood, 2010 ж.) қауіптарға тиісті кейбір коммуникациялардын үдерістерін қамтып отыр. Зерттеуде қауіпті жоғарлату үшін халықтын көңіл тартуына (посредством СМИ, акций, медработников и др.) талпыныс жасалынды немесе қауіпті төмендету үшін халықтын көңілі аса аударылған жоқ.

Осы модель халық топтардын бір оқиғаға салыстыру реакцияны жүргізу және әртүрлі жағдайларда бірдей қауіптарды таңдау үшін қолданады. Кейбір халықтын топтары бір оқиғанын қауіпін жоғарлату мүмкін, ал басқа топтар қауіпті төмендету мүмкін. ҚБЖӘК негізгі сәті бекіту болып табылады, сол кезде қауіп жеке психологиялық, әлеуметтік және басқа мәдиниеттік факторлармен әрекеттеседі, оның нәтижесінде халық жағынан қауіптің бағасы жоғарлауына немесе төмендетуіне келтіру мүмкін. Адамдардын және халықтын жеке топтардын тәртібі қосалқы әлеуметтік немесе экономикалық әсерін құрастырады, ол қауіпті қалай жоғарлату солай төмендету де мүмкін.

ҚБЖӘК пайдалы модель болып саналады, қоғамдық денсаулық сақтауға қауіп пайда болған оқиғада коммуникациялардын әсері туралы бізге ескертеді, олар қатты асырып айтып мүмкін немесе керісінше азайттыру мүмкін және жалпы жоғалып кету мүмкін. Денсаулық сақтау саласында коммуникация теорияны қарастырғанда ол туралы есінде сақтау қажет, ол әлеуметті-экономикалық, саясаттық, құқықтық өзгерістер және даму сияқты жүйелік асректілерде жинақталнады.

3.2 Талқылауға арналған сұрақ (15 минут)

БАҚ ағартылған кейбір «қорқынышты оқиғаны» есіне түсіріңіз. Халық үшін қандай «қорқыныштарды» құрастыруына атап кеткен деректердін қайсысы өте маңызды болған? Бұл оқиға шын түрінде айтылды ма әлде сіздің ойыңызша мағынаны асырып айтты ма?

Студенттермен қай бір «қорқынышты» БАҚ ғаламдық болған оқиғаны талқыланыз. Халық үшін қандай деректер маңызды мағынаны білдірді және ол оқиға асыра сілтенген бе әлде мағыгасы дұрыс айтылып кетті ма деп өзіне ескертулерді жасаныз.

3.3 Әлеуметтік саласында өзгертулер, құқықтарын, мүмкіндіктерін және дамуын кеңейту үшін жүйелік коммуникациялар. Ақпаратты блок (50 минут)

Соңғы жылдарда әлеуметтік өзгерістермен байланысқан медициналық коммуникациялардын тәртіптің жеке деректерден аса кең және стратегиялық мәселелерге қозғау беталысы байқалады (көр., мысалы, McKee және бірлескен авторлар, 2004 ж.). осындай дәлелдер БҰҰ агенттігілер арасында өте маңызды әсер тигізді, олар қазіргі кезде осындай қағидалардын негізінде тікелей жасалынған есептерді және басылым басқармаларды шығарады (ЮНЭЙДС 2011 жылы; 2006, 2011 жж. ПРООН). Осы жаңа ойдын негізгі элементтерін қарастырайық.

Әлеуметтік өзгерістерге бағытталған коммуникациялар

Индивидуумдардын тәртіп өзгертуіне бағытталған коммуникациялардан әлеуметтік өзгерістерге бағытталған коммуникацияларға акцент қозғауы ол денсаулық саласындағы теория коммуникацияларда өзің «жаңа парадигма» ретінде ұсынады деп мамандар бекітті (McKee және бірлескен авторлар, 2004 ж.). Мүмкін, бұл бекіт асырғандық деп табылатын шығар, бірақ ол денсаулық сақтау саласында коммуникацияның маңызды оқиға болып табылады.

Эпидемиялардын әсері, оның дамуы көбінесе қауіпті тәртіп жүруімен пайда болды (мысалы, АИВ-инфекция) және эпидемияны қадағалауға мүмкіндік болмаған жағдайларда мен Шотландия сияқты мемлекетте жетістігі әлеуметтік, мәдениеттік және саясаттық факторларды міндетті түрде санау қажет екенін, әсіресе Африка, Азия мен Оңтүстік Америка өркендеген мемлекеттерде сияқты деректі қабылдауға келтірді.

«ЖИТС жөнінде әлеуметтік өзгерістерге бағытталған коммуникациялар – ол әсер, күдіктік пен АИВ қауіпі жөнінде жүйелік жеңілдеу мен өзгерістерді жылжыту мақсатымен насихатты, коммуникацияларды мен әлеуметтік мобилизацияны стратегиялық қолдауы. Ол ЖИТС бойынша қоғамдастықтарға мен ұлттық бағдарламаларға ЖИТСпен күрескен кезде пайда болатын, мысалы гендерлік теңдіксіз, адам құқығын бұзуы мен стигма сияқты кездерде құрылымдық кедергілерді женуге көмектеседі». UNAIDS (2007 ж.), 12 б.

2007 жылда ЮНЭЙДС баяндама мәлімдеу бойынша жетістікке жеткен бағдарламалар қоғамдастықпен диалог әдістерін қатар қолдануға, бұқаралық ақпарат құрылымдарды қатыстыруға, әртүрлі ақпараттық мен уәждемелік қатынастарды және ақпаратты таратуға мүмкіндігі бар. Осындай бағдарламалардын мақсаты – жеке, қоғамдық және саясаттық – әр деңгейлерде іс-әрекеттерге жағдай жасау үшін катализатор ретінде мәлімдеу. Әлеуметтік өзгерістерге бағытталған коммуникациялардын әдістері өз орындарда шешімдерді табуға мен оларды енгізуге әсер етеді, ол өз бетімен уақыт өткеннен кейін оларды өлшеуге мен бағалауға көмектеседі. Әлеуметтік өзгерістерге бағытталған мониторинг пен коммуникацияларды бағалауы жергілікті әрекеттесудің өзгерістеріне және орындалып отырған өзгерістердін сапасын жоғарлауына әсер етеді. Оқу және есеп беру міндеттілік үшін олар тәжірибемен мен жатық деңгейдегі ақпаратпен алмасуына да әсер етеді (яғни ұқсас бағдарламалар мен қоғамдастықтар арасында).

2007 жылда ЮНЭЙДС баяндама сәйкесімен әлеуметтік өзгерістерге бағытталған коммуникациялар бойынша бағдарлама жұмыс істейді. Бұл жұмыс мезгіл сайын бағаланып отырады. Жүргізілген талдау нәтижесі бойынша отбасыда мен полицияда ерекектер басқа еркектермен жыныс қатынаста болған зорлықтан бастап ауыл қоғамдастықтарда АИВ-ті мойындамау, дұрыс жұптардын арасында мүшеқаптарды қолданар алдында қорқыныштарға дейін қатты сініп кеткен зиян дәстүрлердін маңызды мен мәңгілік өзгерістер көрсетілді.

Стигма мен дискриминация жөнінде коммуникациялардын әлеуметтік өзгерістерге әсері туралы халықаралық тәжірибемен ескертулерде танысуға болады.

Құқықтарды мен мүмкіндіктерді кеңейту үшін коммуникациялар

Денсаулық сақтау саласында коммуникация мәселелер бойынша талқылау кезінде әлеуметтік өзгерістер қажеттілігімен қоса құқықтарды мен мүмкіндіктерді кеңейту туралы мәселе қойылды. ПРООН сияқты халықаралық ұйымдар халықтын құқықтарын мен мүмкіндіктерін кеңейту үшін коммуникацияларға ерекше назар аударады. Осы туралы 2006 жылда басылып шыққан есепте көрінілді:

«Мүмкіндіктерді кеңейту үшін коммуникациялар – бұл тәсіл, ол ақпараттық пен коммуникативтік қажеттіліктерді және құқықсыздықтардын мен маргиналды топтардын мүдделерді бұқаралық ақпарат құралдарының орталық қолдауына қояды. Мүмкіндіктерді кеңейту үшін ақпарат беру мақсатымен маргиналды топтарға қажетті ақпаратты құруына мен ұсынуға үшін бұқаралық ақпарат құралдарда қажетті әлеуеті мен мүмкіндіктер бар дегенін кепілдігі болып табылады. Және маргиналды топтар үшін канал қамтамасыздыру, сол арқылы олар ең қажетті мәселелер бойынша өз пікірін талқылап айта алады.

ПРООН қызметінің барлық қалған түрлері сияқты мүмкіндіктерді кеңейту үшін ақпарат беруі адам құқығын сақтауына бағытталған, дамуында негізделген, мен адам құқығының Жалпыға ортақ декларацияның 19 бабымен және азаматтық пен саясаттық құқықтар туралы Халықаралық пактымен сәйкес тепе-теңдіктің негізгі құндылықтардын және құқықтардын мен мүмкіндіктердін кеңейтуі кіреді (UNDP, 2006 ж.)

Даму үшін коммуникациялар

Жастар үшін АИВ туралы коммуникациялық стратегиялар жасауында кейбір негізгі сәттерді ЮНИСЕФ «Жас адамдар және АИВ» тұжырымдады.

Коммуникациялық стратегияларды жасау үшін өмірге маңызды стратегиялар:

1. Осы контексте қандай коммуникациялық модельдер мен тәртіп өзгертуінің модельдері жас адамдардын тәртібін өзгертуінде мен АИВ-инфекция алдын-алуында ең тиімді болатындығын білу қажет.

2. АИВ пен ЖИТС бойынша қандай бағдарламалар енгізіліп жатыр және осы нақты топта ең тиімді болатын коммуникациялық бастамаларға ретімен басымдық беруіне білу.

3. Коммуникациялық бағдарламалар басталмай тұрып күдіктің мен қауіптің негізгі факторларды түсінуге көмектесетін сапалық мен сандық зерттеулерді ұйымдастыру.

4. Қауіпті тәртіпті тәжірибеге салатын халық топтардан жалпы халыққа әсер ететін АИВ эпидемияның әртүрлі өзгерістерді назарына аудару. Ол үшін әртүрлі коммуникациялық араласулардын қолдануы қажет.

5. Бағдарламаны құруына, оның енгізуіне және бағалауға жас адамдарды, соның ішінде инфицирленген мен жәбірленген адамдарды жұмысқа қатыстыру.

6. Сіздің шараларынызға әсер ететін басқа агенттіліктердің бағдарламаларымен жұмысты үйлестіру.

7. Бағдарламаларды орындауынан максималды тиімділігіне жету және болашақта іс-әрекеттерді жоспарлау үшін серіктестермен ынтымақтастық құру.

8. Жетпеген құралдарды мен адам ресурстарды санап және орындалатын араласуларды жүргізу..

9. Коммуникациялық бағдарламаларды жүйелік және ұқыпты бақылау мен бағалау.

10. Сіздің коммуникациялық стратегияны жақсарту үшін зерттеу қорытындысынан алынған мәліметтерді қолдану.

4. Талқылауға арналған сұрақ (15 минут)

Бұқаралық ақпарат құралдар әлеуметтік әдеттерін немесе халық арасында денсаулыққа пікірін өзгертуіне әсер еттті деп қай бір оқиға туралы айтй аласыз ба? Неге БАҚ жағынан осы кампания жүргізіліп кетті? БАҚ жағынан осындай сияқты кампания жүргізілмей кеткен кезде қай бір оқиғаны айта аласыз ба? Егер иә болса, онда жүргізілмеуіне қандай факторлар әсер етті оған? БАҚ кампаниялар денсаулыққа қатысты әлеуметтік саясатты немесе тәртіпті өзгертуіне келтірген әртүрлі мысалдар туралы қатысушылардын талқылаударын тынданыз. Неге олардын пікірі боынша осы кампаниялар жемісті болды туралы өзінізге ескертулерді жасаныз. БАҚ кампаниялар жағымсыз нәтижені берген оқиғаларды қарастырыныз.

Басқа пайдалы мысал – «Туберкулезді тоқтатайық» кампания (http://stoptb.org/; http://www.who.int/tb/strategy/en/) ескертуде ұсынылған.

3.5 Жеке мен жүйелік тәсілдерді құрамдастыру. Ақпаратты блок (50 минут)

Осы уақытқа дейін біз денсаулық сақтаудағы адамға және оның қауіпті тәртіпке бағытталған коммуникациялық тәсілдерді бөлек, тағы әлеуметтік пен мәдениеттік контексті бар жүйелік тәсілді бөлек қарастырдық. Жеке мен жүйелік тәсілдерді құрамдастыру үшін әлеуеті қандай? Денсаулық сақтау жүйе туралы толық мағынасын құрастыру үшін екі тәсілдің қатаң жақтарды қосуға бола ма?

Осы екі тәсілді қалпына кетіруге өте қиын болатындығын назарына аудару қажет. Жүйеде адам жоғалып кету мүмкін, бірақ жүйе жалпы мағынада ұсынылса онда тек қана жалғыз адам қалады. Адамда пайда болған себептер үшін жай кінәләудан қашу керек, өйткені ол себеп әлеуметтік, экономикалық, саясаттық детерминанталармен байланысты, мысалы байлық пен денесаулық жағынан бөлістің теңсіздігі. Басқа жағынан қарағанда өз ерік бойынша белсенді агенттерге әсер тиетін адамдар пассивті мен уәқиғаның бейқұна құрбаны болып табылады, олар өз іс-әрекеттер үшін жауапкершілігін мойындау қажет. ЕҚӘХ жұмыс істегенде өз денсаулық пен өз таңдау жөнінде сезімнің жоғарлауы тиімді мейірбикелік тәжірибенің негізгі қағидасы болу қажет.

Жеке жіне жүйелік тәсілдерді құрамдастыратын стратегия жасалыну қажет. Ол жақсы құрамдастырылу қажет және олар бір-бірін толықтыру қажет. Кеңестер және шешімдерді қабылдау үдерісі үшін барлық мүдделі адамдарды мен денсаулық сақтау жүйедегі қызмет қабылдаушыларды қатыстыру үшін оны жүйелік тәсілді жасауында істеу керек.

Сонымен қатар пациентте, оның сырқатнамада және күтуінде акцент сақтауы осы екі деңгей арасындағы балансты нығайтады. Қабылдаушыға бағдарлауы өте сезімтал денсаулық сақтау жүйені жасауға және ЕҚӘХ коммуникация жүйелерді құрастыруға көмектеседі.

Халық денсаулық жөнінде бар қауіптар туралы коммуникация бойынша зерттеулер жүргізуінде алынған тәжірибе туралы ойлағанда, Беннетт және басқалар қорытынды жасады, стратегиялық үдерісінің құбылысы қиын және «жеңіл шешім жоқ», өйткені қйымдар құрылым бойынша бөлінеді және әртүрлі құндылықтар бар, әртүрлі міндеттер және әртүрлі мәселелермен жұмыс істейді». Сонымен қатар «жақсы тәжірибені ынталандыруға болады ... тек қолдағы бар ақпаратты толық көлемінде қолдану керек, олар белгілеп қояды. Әрине, бұл нақты ғылым емес, мөлшері ақпарат белгілі ...жеке деңгейде қауіпты қабылдау туралы, қалай ақпарат дұрыс өндейді, сенім табиғаты туралы, осындай қоғамдастықтарда себептерді қабылдауын күшейту немесе төмендету факторлар туралы».

Сонымен, тәжірибедегі ОМҚ үшін негізгі міндеті тәжірибелік дағдыларды ойластыру мен бағалау және ең қауіпті әсер тиетін бөлек адамдар мен топтар жөнінде денсаулық сақтау саласында тиісті тәжірибе туралы білімдерді толықтыру болып табылады.

Аяғында қорытынды жасауға болады, денсаулыққа және денсаулық сақтау қызмет ұсынуға, ерекше түрде халықаралық құлдырау оқиғада мен қатаң үнем шаралардын оқиғаларында, іргелі өзгерістер үдеріс қатысында қабылдаушылардын мен қызмет атқарушылардын пікірлеріне назар аудару керек. Ол ұзақ мезгіл бойынша өмірде жаңа жолдарды және жұмысты іздеуге, қызметтерді қайта құруында тиімді тәсілдерді қолдануға, ақпараттық технологияларды, басшылықты қолдауға, сапалық және жауапты қызметтерді ұсынуға және қабылдаушылар мен қызмет провайдерлармен арасында «серіктестігін» құруына болысады (Davies және бірлескен авторлар, 2013 ж.). Сонымен, қабылдаушылардын мен маман-тәжірибеліктердін тәжірибесін назарына аударғанда жаңа ережелерді ойластырғанда және денсаулық сақтау саласында қызмет ұсыну жүйеге өзгерістерді енгізуде маңызды мағына ұқыпты талдауды жүргізу білдіреді.

Сонымен қатар, қабылдаушыларда мен қызмет провайдерлерда «белсенді азаматтар» болуына мүмкіндігі бар және өте тиімді денсаулық сақтау жүйені бірлесіп құруға шамалары бар.

Сонымен, біз қарсылықтан «индивидуум жүйеге қарсы» сияқты шектеулерден шығып кетіп жаңа деңгейге шығып кету мүмкінбіз, ол жерде белсенді азаматтық айқындамасымен және денсаулық сақтау жүйесінің қызмет істеуі бойынша халықты диалогқа қатыстыруымен жаңа жүйенің негізін құруға болады, оның дамуына ЕҚӘХ сияқты халық топтары қатысу мүмкін. Денсаулық сақтау жүйеде коммуникациялардын ең инновациялық және радикалдық модель ол тәжірибеде жүрген ОМҚ мен айрықша топтардын әлеуметтік өкілдері диалогта маңызды серіктестер ретінде болып саналған кезде модель.

ЕҚӘХ мекен-жайлы мен мақсатты көмек көрсету үшін қажет:

• Осы мәселені тек қана медициналық ретінде қарастырмау. ЕҚӘХ мамандырылған медициналық көмегінің қажеттілігі керек болмай тұрып, ол жан күйзелістермен, әлеуметтік дискриминациямен, ортадағы өз қатынастардын сапасы өзгеруімен кездесу мүмкін, оны есіне сақтау керек. Сондықтан осындай адамдарға әлеуметтік көмегінің негізгі мақсаты ол олардын өмірінің сақтауы мен қолдауы болып табылады.

• ЕҚӘХ бақытсыз құрбандарға немесе тек қана әдеттегідей жоғарыдан көмек сұрайтын адамдарға сияқты қарауға болмайды. Оларға өздеріне өз өмірлік мәселелерді шешуге, жалғыздықты мен түсінбеушілікті және ортаның шәлкес пікірді женуге үйрену керек.

3.6 Талқылауға арналған сұрақ (30 минут)

Қазақстанда ОМҚ мен ЕҚӘХ арасында денсаулық сақтау салада коммуникацияларға ең радикалды мен инновациялық тәсіл орындалуы мүмкін бе? Сіздің пікір бойынша қандай кедергілер бар? Осындай сияқты трансформацияға қандай факторлар әсер ету мүмкін айта аласыз ба?

Осы мәселелерді өз әріптестермен және мұғалімдермен талқылау керек.

3.7 ЕҚӘХ коммуникациялардын кедергілері. Ескертулерден алынған жаттығуларды орындауымен ақпаратты блок (50 минут)

Коммуникацияның «кедергілері» ол ақпарат алуының негізгі каналдарды білмеуі және бір-бірімен ақпараттын негізгі мағынаны түсініп анықтауын әңгімелесушілердің икемділіксіздігі».

(Д. Ямпольcкaя, M. Зонис)

Адам сөйлеген кезде оның сөздері әңгімелесушіге «түсініксіз» болып көрінеді немесе «түсінікті», бірақ әңгімелесуші дұрыс емес түрде қабылдайды, әр адамға осындай оқиға таныс. Осындай мысал кедергілердін немесе бөгеттерді бар екенін көрнекті ретінде көрсетеді. Коммуникативті кедергі ол тиімді коммуникацияға кедергі жасау және оған блок жасау ретінде түсініледі. Адамдарды басқарғанда басқарушының көп уақытысы тұлға аралық коммуникацияларға кетеді. Қатысудын тиімділігін төмендететін бір қатар факторлар бар, олар «тұлға аралық коммуникациялардын кедергілері» деп аталады.

Кедергілерге жатады:

Қабылдау кедергі. Адамдар шынымен болып жатқан оқиғаларға көңіл бөлмейді, олар болып жатқан сияқты оқиға қалай қабылданады деп ойлайды. Ол ақпарат түпнұсқалардын сайлаушылығымен, сайлаушылық назарымен, бұрмалаумен, есіне сақтауымен байланысты. Қабылдау кедергілері пайда болады:

• бірінші пікір (сыртқы келбет, сөйлем, тәртіптің әдеті және т.б.);

• өз және басқалар жөнінде қате түсінікте болу (бағаламаушылық немесе қайта бағалау);

• стереотиптер;

• кескіндердің әсері. Адам өзінде бар жағымды немесе жағымсыз белгілерді әңгімелесушіге қыстырып қояды, бірақ олар әңгімелесушіде болмауы да мүмкін;

• тәртіп әсері. Бөтен адамдармен сөйлескенде оларға көп сенеді және бірінші болып түсетін ақпаратты (сөйлемнің басында) есінде сақтайды, ал достармен сөйлескенде соңғы түсетін ақпаратқа сенеді.

Семантикалық кедіргі ауыз тілі түрімен (ауызша сөйлескенде немесе жазбаша текст) сөйлескенде пайда болады. Осы тіл әлеуметтік-қоғамдық даму үдерісінде адаммен жасалынған. Семантика – сөзбен айтылатын сөздердің және мағыналардын қолдау қабілетімен айналысатын ғылым. Әңгімелесуде қолданылатын рәміздердің мағынасы тәжірибе арқылы анықталады және контекстке қарай мағынасы өзгереді. Ол бөлек сөздерге (әсіресе шетел тілден шыққан немесе тұлғаның сипаттамасын берген кезде, мысалы тәртіпті) және сөз тіркестерге де тиісті («мүмкіндігі болса тезрек», «қалай мүмкіндік болса»).

Дене тілдің кдергілері, оларға кіреді:

• визуалдық кедергілер (дене құрылысының ерекшеліктері, жүрген жүрісі, қол-аяқтын қимылдығы, және т.б., тұрған тұрысы, тұрған тұрысының өзгеруі, визуалды қатынас, дене реакциялар, психологиялық дистанция);

• акустикалық кедергілер (дауыс ырғағы, тембр, сөз қарқыны, дауыс шығаруы, дауыс жоғарлауы, сөз кідірістері және т.б.);

• жанасу түйсіктер (қол алысу, шапалақтар, сүйістер және т.б.);

• ольфакторлы кедергілер (иістер).

Нашар тындау – тындау икемділіксіздігі.

Сапасыз кері байланыс. Бұл кейбір ақпаратқа реакциясы.

Тұлға аралық қатынасу тиімділігінің шектеуі кері байланыстын жоқтығы болу мүмкін. Кері байланыс маңызды өйткені ол сіздің қатынасты адекватты (дұрыс) қабылдауға мүмкіндік береді.

Коммуникацияның сыртқы кедергілері

Қашу – ол түпнұсқалардын әрекетінен қашу, серіктеспен байланыстан қашу, сол кезде ешқандай қатынас мүмкін болу емес.

Қашу ол адамдардан қашу ғана емес, ол тағы белгілі бір оқиғаларда зиян болатын әрекеттерден қашу.

Бедел. Беделдің әрекеті ол адамдарды беделді мен беделсізге бөледі де, бірақ тек қана бірінші адамдарға сенеді. Сенім және сенімсіздік персонифицирленеді, ол жіберілетін ақпарат ерекшелерден байланысты емес, ол кім айтып тұрғанынан байланысты.

Түсінбеу. Түсінбеудің төрт деңгейін шығарады – фонетикалық, семантикалық, стилистикалық, логикалық.

Түсінбеудің бірінші деңгейі – фонетикалық, оның ішінде диапазонның аз мөлшерден бастап (мысалы, кейбір сөздердің айтуы) толық мөлшерге дейін бар және әртүрлі түпнұсқалары бар. Толық түсінбеуі келесі жағдайларда болу мүмкін: түсініксіз сөйлеген кезде, тез сөйлеген кезде, анық сөйлемеген кезде, акцентпен сөйлеген кезде, таныссыз немесе контекстке сәйкес емес қимылдар қолданған кезде, қимылдар белсенді және тез.

Қатынасуда қиындықтардын және оның төмен тиімділігінің себебі болу мүмкін түсінбеудің келесі деңгейі стилистикалық немесе синтаксис деңгейі болып таблады – грамматиканың, стильдің, мәлімдеменің мазмұнымен және форма арасындағы кейбір теңдестігінің, стильдік қиындығының қателігі.

Тағы бір қатынасудын тиімділіксіздіңсебебі түсінбеудің логикалық деңгейі болу мүмкін, ол қатысушылардын бірінің қатынасу логиканы және басқа адамның дәлелдерді ұнатпауы. Егер біздің пікір бойынша бірдемені дүрыс айтпаса немесе істемесе, біз оны эмоционалды қабылдамаймыз.

Қатынасудын ішкі кедергілер

Шынымен айтқанда, сыртқы кедергілермен қоса ішкі қорғаулар да бар, олар қабылдаған мен түсінетін ақпаратқа, бірақ тағы жағымсыз бен зиян ақпаратқа адамның қатынасын білдіреді.

Біріншіден, жағымсыз бен зиян ақпараттан қашуға болады – оны ұмытып кетуге де болады, онымен кездеспеу үшін ойламауға да болады. Екіншіден жағымсыз ақпаратты алғанымен оның беделді түпнұсқасын артқы күнімен төмендетіп тастау мүмкін. Мысалы: «Менің досым жақсы адам, бірақ ол травматолог, ал кардиологияда ештене түсінбейді. Сондықтан темекі шегу туралы ол бекер айтты– бұл жерде ол абырой емес». Сонымен, ақпараттын маңызы төмендейді және оны ұмыту жеңіл. Және үшіншіден, түсінбеудің әртүрлі деңгейлерін қолдауымен ақпаратқа сенбеуге келтіру мүмкін. Мысалы, түсінбеудің логикалық деңгейін қолдауымен өзіне айтуға болады: «Неге жүрек шаншиды, темек шегуді тастау керек? Көп мазасызданбау керек, содан екен. Ал темек шегуі тек қана көмектеседі».

Ішкі кедергілермен қоса тағы темпераменттің, мінездің мен эмоционалдық жағдайдын кедергілері бөлініп шығарады.

Темпераменттің кедергісі әртүрлі жүйке жүйемен екі адамның кездесуі .

Мінездің кедергісі. Мінез ол адамның ең тұрақты, маңызды ерекшелерді білдіреді.

Өз-өзін бағалауының мен ортаның бағалауының сәйкес еместігінің кедергісі. Ол күштер қақтығысының мен реңжудің ең жиі таралатын түпнұсқалардын бірі. Мына жерде ұмытуға болмайды:

• өз жетістіктерді айтуы мен мақтануы әрқашанда ортаға ұнамайды;

• қатынасудағы қиын себебтерде өз-өзің адекватсыз бағалау – осындай жағдайда өзінің дәмегөйліктерді төмендету қажет;

• нақты себеп бойынша ескерту бергеннін орнына тұлғаны жағымсыз бағалуға болмайды;

• әр қайсымызда күдікті жерлеріміз бар, бірақ оларды сынауға болмайды;

• әрқайсымыз өз қызметінде жағымды бағалауда мен мақтауында мұқтаж етеді, егер оның еңбегі сіңсе.

Жағымсыз эмоциялардын кедергісі.  Эмоциялар қатынасуда ұялғанынды күшейту немесе азаю мүмкін. Бірақ тек қана жағымсыз эмоция қалыпты қатынасуды нақты кедергіні жасау мүмкін. Ондай мықты эмоцияларға жатады: торығу (азап), менсінбеу, қорқыныш және т.б.

3.8 Оқытушының басқаруымен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар (120 минут)

Қосымша мәліметтерді оқып, ЕҚӘХ жұмыс істегенде коммуникация кедергілердің нақты мысалдарын келтіріп кестені толтырыныз.

Кедергілер	ЕҚӘХ
	Жастар/балалар	АИВ-инфицирленген	ИЕҚ	КСЖ
сыртқы
ішкі

Студенттің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар. «АИВ және жастар» тақырып бойынша ЖИТС орталығында жұмыс істейтін дәрігерлерден интервью алып видеокамераға түсіріңіз. Аяғында интервьюдің талдауын жасаныз. «ЕҚӘХ әртүрлі топтармен жұмыс істегенде коммуникацияда қолданатын жүйелік тәсіл» тақырып бойынша баяндама жазу.

Бақылау сұрақтары

1. Сіздің пікір бойынша коммуникацияның жүйелік тәсілі не үшін керек?

2. Қауіптарды бағалау жүйелердін әлеуметтік көріністің теория туралы айтыныз (ҚБЖӘК).

3. АИВ/ЖИТС жөнінде коммуникациялық бағдарламаларға қабілет ететін 3 қағиданы атаныз.

4. Коммуникациялық стратегияларды жасау үшін өмірдегі ең маңызды стратегиялар туралы айтыныз.

5. Денсаулық сақтау саласында коммуникациялардын жеке мен жүйелік тәсілдердің айырмашылығы неде?

6. ЕҚӘХ топтармен жұмыс істегенде дәлелдеу интервьюирование сияқты жеке тәсілдердің шектеулері қандай?

7. Қоғамдық денсаулық сақтауында қауіпті коммуникациялардын негізгі себептері қандай?

8. ЕҚӘХ топтардын бірімен тиімді коммуникациялардын негізгі сәттерді айтыныз: ИЕҚ, КСЖ, тұтқанушылар.

9. ЕҚӘХ келесі топтармен коммуникацияда негізгі кедергілер туралы айтыныз: мигранттар, қараусыз қалған балалар.

10. Денсаулық сақтау саласында коммуникациялық араласуларды жоспарлаған кезде науқастын пікірін қалай қабылдауға болады?

11. Денсаулық сақтауында коммуникациялық стратегияларды жоспарлаған кезде қалай стигманы мен дискриминацияны төмендетуге болады?

12. Құқықтарды түсіндіру мен бар заң шығару бойынша жұмыс ЕҚӘХ жұмысты жүргізуіне жақсарта ала ма?