9 Сабақ

ЕҚӘХ/ӘҚТ медициналық көмек алуға кедергілер

Жалпы білгенде медициналық көмек алуына ең мұқтаж болып саналатын адамдар мен топтар әлеуметтік қорғамаған халықтың деңгейлеріне жатады және олар көмекті ала алмайтын сияқты. Белгілі бір британдық дәрігер Джулиан Тьюдор Харт денсаулық сақтау керісінше заң ұсынды, ол былай болып айтылған:

«Қызмет ететін халықтың қажеттілігіне қарай сапалы медициналық көмегінің қолжетімділігі керісінше өзгереді. Осы қағидада келесі түрде істейді, егер медициналық қызмет ең жоғары сатыда нарықтық күштердің әсеріне байланысты болса онда бұл қағида дамыған ретінде істейді, ал медициналық қызмет төмен сатыда нарықтық күштердің әсеріне байланысты болса онда қағида төмен деңгейде дамыған». (Харт, 1971 ж.).

Осындай оқиғаның түрі әлеуметтік әділеттіктің тепе-теңдігі мен оның жоқтық нәтижесінде болады және ерекше әлеуметтік қоғам деңгейлерде мен кедей халықтың тұратын аймақтарда дамыған, ол жерде медициналық қызметіне аз қаржы бөлінген, тегін медициналық көмекте мұқтаж болып жүретін адамдардың пайызы аса көп. Осы оқиғада ЕҚӘХ медициналық көмек алу үшін белгілі кедергілермен және қиындықтармен жиі кездеседі.

9.1 Талқылауға арналған сұрақ (15 минут)

Топта жұмыс: сіздің ойынызша, ЕҚӘХ медициналық көмек алған кезде қандай кедергілермен жиі кездеседі?

9.2 Денсаулыққа құқықтың элементтері. Ақпаратты блок (25 минут)

Экономикалық, әлеуметтік және мәдиниеттік құқықтар бойынша БҰҰ Комитетінің түсінік беруіне сәйкес денсаулыққа құқық барлық оның формаларда және деңгейлерде келесі өзара байланысқан негізгі элементтер кіреді.

Бар болуы. Мемлекетте денсаулық сақтау салада мен медициналық көмек көрсетуінде қызмет ететін мекемелердің, тауарлардың мен қызметтердің және лайықты бағдарламалардың жеткілікті саны болу қажет. Оларға кіреді: денсаулықты әзірлеу үшін негізгі белгіленген алғышарттар, қауіпсіз ауыз суды, адекватты санитарлық қызметтерді, ауруханаларды, емханаларды мен басқа денсаулық сақтау мекемелерді жабдықтау үшін инфрақұрылымы, ішкі деңгейдегібәсекеге төтеп беретін сыйақыны алатын дайындалған дәрігерлік мен медициналық қызметтер, негізгі дәрімендер жөнінде ДДҰ іс-әрекеттерін Бағдарламада анықталған медициналық тағайындау бойынша негізгі дәрі-дәрмектер.

Қол жетімділік. Ешқандай кемсітушілік нысансыз әр адамға денсаулық сақтаудағы мекемелер, тауарлар және қызметтер қол жетілімді болу қажет. Қол жетілімділікте төрт өзара байланысқан аспектілер бар:

• кемсітушілік нысан емес: денсаулық сақтаудың мекемелері, тауарлары, қызметтері де-юре мен де-факто болу қажет, барлықтарға қол жетілімділі болу қажет, рұқсат етілмеген белгілердің бірі бойынша кемсітушілік нысансыз ең күдіксіз немесе әлеуметтік қорғаусыз халықтың топтарына, аластатылған топтарға үшін ерекше қолжетілімді болу қажет;

• дене қолжетілімдігі: денсаулық сақтау мекемелер, тауарлар мен қызметтер халықтың барлық топтарына, әсіресе әлеуметтік қорғаусыз халықтың топтарына, аластатылған топтарға үшін ерекше арасы қолжетілімді болу қажет;

• экономикалық қолжетілімділік (шығын жағынан қолжетілімділік): барлықтарда денсаулық сақтау мекемелерге, тауарларға және қызметтерге қаржылық қолжетілімділік болу қажет;

• ақпаратқа қолжетілімділік: денсаулық мәселелерге тиісті ақпаратты және ойды іздеу, алу мен тарау құқықтары кіреді.

Құптауға болатын. Барлық денсаулық сақтау мекемелер, тауарлар және қызметтер медициналық этика мен мәдиниеттік критериялардың қағидаларына лайықты болу қажет.

Сапа. Денсаулық сақтау мекемелер, тауарлар және қызметтер олардың мәдениеттік теңбе-тендікпен ғылыми және медициналық жағынан құптауға болу қажет және жоғары сапасымен сипатталу керек.

Осы анықтаманың қажетті минимумы көп мөлшерде тек қана ЕҚӘХ үшін медициналық көмек қолжетілімдікке жетуіне бағытталған, осыны белгілеуге қажет.

9.3 ЕҚӘХ күдіктілігің жоғарлайтын факторлары. Ақпаратты блок (25 минут)

Ресми медициналық және әлеуметтік қызметтерге қолжетілімдігінің жоқтығы/шектеулі және адекватты көмек алуына қиындықтары.

ЕҚӘХ жағынан себептері:

• жеке басының күәлігі, тұратын орны бойынша тіркеу, медициналық сақтандыру құжаттардың жоқтығы;

• бұрынғы тәжірибеде болған нашар қатынастардың негізінде қызметтерге сенімсіздік/қастандық көз қарасы;

• қызметтердің құптауға болмағандығы (жоғары ақысы, жұмыстың ынғайсыз уақыты, көліктің қиындықтары, құпиялық және наркологиялық тіркеуге алуына қорқыныштық);

• ЕҚӘХ әлеуметтік бейімделмеуі, өз денсаулық жағдайын адекватты бағалауға білмеуі және оны әзірлеуіне нұсқамалардың жоқтығы;

• өз құқықтар туралы медициналық мен әлеуметтік қызметтерді алуына аз хабардар болушылығы;

• есірткелерді белсенді қабылдау, немқұрай өмір сүру;

• өз-өзін стигматизациялау (ішкі стигма).

Мемлекеттік медициналық және әлеуметтік мекемелер жағынан себептері:

• ЕҚӘХ жұмыс істеу үшін мамандар толық дайындылмаған;

• Құжатсыз қызметтерді ұсынуға мүмкіндігі жоқ;

• Наркологиялық есепке тіркеу және қою;

• ЕҚӘХ тәртіптің ерекшеліктер туралы білімінің жетіспеушілігі, «дұрыс емес» тәртіппен байланысты оларға көмек көрсетуден мамандардың кінәлауы мен бас тарту;

• Мамандардың ЕҚӘХ кінәлау қарауы (толерантсыз).

9.4 Мысалмен жұмыс істеуд примером (25 минут)

Өзінді ересек адам ретінде сананыз: сізде кәмілетке толған ұлыныз бар, ол ВИЧ-инфицирленген қызға үйлейін деп жатыр. Сіздің реакцияныз? Келіскен адамдар оқытушыдын он жаққа тұрады, қарсы болған адамдар қарама қарсы тұрсын. Барлықтары өз орына тұрғаннан кейін, бірінші топ түсінідіріп берсін неге олар келісіп тұр, екінші топ неге қарсы болып тұр?

9.5 талқылауға арналған сұрақ (25 минут)

Топта жұмыс істеңіз, Сіз «стигма» анықтама туралы естідініз бе? «Стигма» қалай анықталнады? Қандай адамдар стигмаға түседі?

9.6 Стигматизация мен кемсітушілік нысаны. Ақпаратты блок (100 минут)

Медициналық көмек алған кезде қандай кедергілермен ЕҚӘХ кездесе алады.

Стигматизация мен кемсутішілік нысаны медициналық көме калған кезде негізгі кедергілердін бірі болып саналады. Мысалы, АИВ-ты жұқтырған адамдар медициналық қызмет атқаратын мамандар, еңбек қоры берушілер, отбасылар және достар жағынан кемсітушілік нысанмен жиі кездеседі мүмкін сол үшін олар өз денсаулық жағдай туралы ақпаратпен бөлісуге келмейді немесе ем мен қолдау алу үшін бармайды. Кемсітушілік нысаны сапасыз және/немесе адекватсыз медициналық көмекке келтіреді және алдын-алу шаралары бойынша стратегияларға қатты әсер етеді.

Стигма – бұл әлеуметтік белгі, «ол біз сияқты емес» қағида бойынша адамның әлеуметтік статусы немесе «нашар» ауру жөнінде кемсітушілік нысанның негізгі себебі болып саналады, адамды жағымсыз қабылдау және қоғамда оны әлеуметтік алыстату. Кім өз-өзінде стигма әсерін сезіп тұрса олар өз-өзінді құылған және аластатылған адам ретінде санайды.

Көбінесе АИВ-пен тұратын адамдардың құқықтары бұзылады, өйткені оның АИВ-статусы алдын ала болжаулы немесе белгілі болған кезде олар өз мойындарда аурудың ауырлығын алып жүреді, сонымен қатар әртүрлі әлеуметтік құқықтарынан айырылады. Осы адамдардың ем алуына, жұмысқа тұруына, үй алуға және басқа құқықтармен пайдалануға стигматизация мен кемсітушілік нысаны кедергі болып тұр. Бұл басқа инфекциялардын бейімділігіне қабілет етеді, өйткені АИВ-пен байланысқан стигма мен кемсітушілік нысаны АИВ-пен жұқтырылған немесе тиісті адамдарға емдік немесе әлеуметтік мекемелерге баруға жібермейді. Нәтижесінде кім ақпаратта, оқуда мен қолдауда мұқтаж етеді, соларға лайықты қызметтер ұсынылса да, олар соларды алалмай жүреді.

АИВ-инфекция стигматизацияға әкелетін қорқынышқа, ескішілдіктерге немесе жағымсыз қатынастарға келтіру мүмкін. АИВ-инфицирленген адамдарды қорлайды, кемсітеді, кінәләйді, олар әлеуметтік қызметтен шығарылған. Бұл қорқыныштардың, азаптың шырқауына келтіреді, науқастың психикалық денсаулығына зиян келтіру мүмкін және жабығуларға мен басқа психикалық ауруларға келтіру мүмкін.

Стигма әтүрлі формаларда болу мүмкін:

• Ауызша сөйлем – ажуалар, өсектер мен лақап сөздер;

• институционалдық стигма – АИВ-статус болған үшін жұмыстан айырылу, үйден шығару, білім алу үшін мүмкіндіктерін жоғалту, медициналық көмектен және басқа объектілерден бас тарту;

• дискриминация;

• күдікті топтардың бағдары мен виктимизация, оларға кіреді; әйелдер мен қыздар, секс-жұмысшылар, еркектер басқа еркектермен секс қатынаста болған кезде, инелік есіркелерді қабылдаушылар. Олар медициналық көмектен және басқа қызметтен күш тартуына мен бас тартуына мүмкін.

Көп мемлекеттердің ішінде АИВ-пен байланысты стигма және содан кейін пайда болатын дискриминация ауру сияқты бүліну зардаптарға келтіру мүмкін. Осы алдындағы тұрған зардаптар мен қорқыныш келесі мағынаны білдіреді: адамдар АИВ-ке тесттен өтуіне, басқа адамдарға өз АИВ-статусын ашуына, АИВ-инфекцияны болдырмау үшін дұрыс тәртіпті тәжірибелеуді немесе ем, күтім мен қолдауды алу үшін аса белсенді түрімен бармайды. Егер олар өз статусты ашса олар бәрін жоғалту мүмкін.

Зерттеушілер стигма, дискриминация, мұрсат немесе күтім алу мақсатымен құпиялықты бұзатынды және дәрілерді қабылдау тәртібін сақтамау қорқаннан жергілікті аймақтан кетуімен күтім бойынша қызметтен бас тарту арасындағы байланысты анықтады. Стигма адамдарды дәрілерді тығуына мәжбүр етеді, ол келешекте дәрілерді қабылдау тәртібін сақтамауына келтіреді.

Дискриминация – анық бір белгілер бойынша адамның құқық пен міндеттер арасындағы ақталмаған айырмашылығы.

Дискриминация келесі түрде жүйеленеді:

• тура немесе жанама;

• құқықтық немесе ресми емес;

• сала бойынша, қай салада байқалады (тұрмыс, қызмет, тауарларға немесе қызметтерге және т.б. қолжетілімдігі);

• белгі бойынша (негізі бойынша), дискриминациядан азап шегетін топты анықтау (жас, жыныс, мүгедектік, ұлт, сексуалды бағдар, пікірлер, экономикалық немесе құқықтық статус және т.б.).

Бүкіл әлемде миллиондаған адамдар өз күнделікті өмірде әр жердің іс-жүзінде кездесетін дискриминациямен күресуге күштері жоқ. Өкінішке орай соңғы жиырма жыл бойында этникалық тазарту, геноцидтің саясаты және дискриминацияланған идеологияларда негізделген саясаты адамдардың өмір бүлініске, құғынға және өліміне келтірді. Бірақ пайда болған мәселелер мен сәтсіздіктер дискриминациялар қарсы шықты, келешекте де қарсы болып шығады. Біраз жемісті мысалдар бар, олар қалай осы бақытсыздықты аяқтау керек екенін көрсетеді.

Стигма болған жерде дискриминация пайда болады. Дискриминация ол іс-әрекет немесе әрекетсіздікті білдіреді және стигмаға тап болған адамдарға қарсы қойылған. ЮНЕЙДС (2000 ж.) берілген «АИВ-пен өмір сүретін адамдар жөнінде дискриминация оқиғаларын анықтау үшін хаттамада» анықтама бойынша дискриминация ол адамдар арасында айырмашылықтарды бағусыз жүргізуінің, оларды оқшаудың немесе құқықтарын шектеуінің әртүрлі форма деп есептеледі, ол адамдарға жағымсыз әсер етеді, ереже түрде (бірақ тек қана емес) олардың жеке сипатталармен, нақты бейімделген тиістігімен – АИВ/ЖИТС оқиғада байланысқан, бұл осы шаралардың ақталмағанына қарамастан АИВ-оң статусымен бейімделген немесе күдікті болған адамдарға тиісті.

Дискриминация ЖИТС-пен байланысқан кезде әр деңгейлерде жүру мүмкін. Отбасыда және қоғамда дискриминация бар, оны кейбір авторлар осындай форманы «орнатылған стигма» деп атайды. Олар басқа адамдарды кемсіту үшін жасалған іс-әрекеттер немесе әрекетсіздіктер, оларға қызмет көрсетпеуінен немесе олардың құқықтарын жүзеге асырмауынан бас тарту. АИВ-пен өмір сүретін адамдар жөнінде осындай дискриминация түрінің мысалдары әртүрлі болу мүмкін: остракизм, ол күйеудің отбасынан әйелді өз туыстарын құып шығу, егер әйел АИВ тесттілеу кезінде диагнозы оң болып шықты немесе аурудың алғашқы белгілер анықталды, немесе оның серіктесі ЖИТС-тен қайтыс болды; қоғамдық қоршау және күнделікті араласудан бас тарту; ауызша шабуыл жасау; дене зорлық; ауызша қорлау және кінәләу; өсек шығару және салт-дәстүр бойынша жерлеуден бас тарту.

Институционалды ұйымдардың деңгейінде де дискриминация бар – жеке түрінде жұмыс орындарында, медициналық ұйымдарда, тюрмелерде, білім мекемелерде және әлеуметтік қызметтерде. Институционалды саясатта мен тәжірибеде осы дискриминация «әдәтті стигманы» тіркейді, олар АИВ-пен өмір сүретін адамдардың құқығын шектейді немесе дискриминацияға қарсы саясатын немесе дискриминациямен күресу үшін процедураларды қабылдамауына келтіреді. Осындай АИВ-пен өмір сүретін адамдардың дисриминация түрінің мысалдары төмен берілген.

• Медициналық ұйымдар: күтудің төмендетілген стандарттары, күту және ем қолжетілімдігінен бас тарту, науқастың рұқсатсыз АИВ-ке тест жүргізу, құпиялықты бұзу, науқастың АИВ-оң статус туралы ақпаратты оның туыстарына және сыртқы ұйымдарға ашу, медициналық мамандар жағынан жағымсыз қатынастар және адымның намысын кемсітетін іс-әрекеттері.

• Жұмыс орындар: АИВ-оң статус болған үшін жұмысқа тұруынан бас тарту, АИВ-ке міндетті түрде тесттілеу, айырықша ретінде зейнетақы сызбалардан АИВ-оң мамандар және ауру бойынша сызбалардан жәрдемақы алатындар.

• Мектептер: АИВ-тан азап шеккен баларды қабылдаудан бас тарту, немесе мұғалімдерді жұмыстан шығару.

• Тюрмелер: АИВ-оң нәтижемен тұтқынушыларды мәжбүрді түрде оқшаулау, ұжым қызметіне жібермеу.

Мемлекеттік деңгейде дискриминация ресми түрінде қабылдаған көрініс немесе АИВ-пен өмір сүретін адамдарды қоғамнан аластату заңдастырылған саясаты болу мүмкін, ол заң шығаруымен тіркелген және тәжірибеде қабылданады. Ол келешекте АИВ-пен өмір сүретін адамдарды стигматизацияға келтіру мүмкін және қоғамда құқықсыз жағдай болған кезде олардың азаптарын күшейту.

Мысалы, мемлекеттердің көбісінде АИВ-тен азап шеккен кейбір азаматтардын және халық топтардын құқықтарын шектеу туралы заңдар істейді. Олармен қарастырылған іс-әрекеттеріне кіреді:

• міндетті түрде тесттілеу және халық топтарға мен бөлек адамдарға скрининг жүргізу;

• АИВ-пен өмір сүретін адамдарға қызметтің және маманның нақты бір түрімен айналасуынан бас тарту;

• оқшаулау, тұтқындауға алынған және мәжбүрді түрінде медициналық тексерістен өту, инфицирленген адамдарды емдеу;

• халықаралық сапарға шығу және миграцияға мүмкіндігі шектелген, кім жұмысқа тұруына рұқсатпен келсе оларды міндетті түрде АИВке тесттілеу және АИВ-инфицирленген адамдарды депортацияға ұшыру.

Дискриминация әрекетсіз де жүру мүмкін, мысалы АИВ-пен өмір сүретін адамдарды қанағаттандыруына және қорғауға бағытталған заңның, саясаттын және процедуралардын жоқтығынан немесе орындалмауынан болу мүмкін.

Мәдиниеттік, әлеуметтік және психологиялық факторлары

Кейбір мәдиниеттерде адамдар ресми каналдар немесе дәстүрдің күші немесе қорқыныш бойынша көмек алу үшін белсендісіз сұрайды. Психологиялық теориялар, осындай денсаулыққа үміттер сияқты түсінуге тырысады, неге адамдарда денсаулық жөнінде дұрыс таңдау жасауға шамалары келмейді. Денсаулыққа үміттер жобалайды, адамдар өз денсаулық жөнінде шараларды қабылдайды, егер:

• мысалы АИВ/TБ денсаулықтың жағымсыз жағдайынан болдырмау мүмкіндігін сезсе;

• дәрігердің нұсқаларын сақтау жүруімен олар өз денсаулығына теріс нәтижелерден қаша алады деп үміттенеді;

• нұсқаланған тағайындарды орындауға мүмкіндіктері бар.

Сонымен қатар өз денсаулық жөнінде шешулерді қабылдауына адамды, аурудын мімкіншілдігін бағалау, оның ауырлығын бағалау және еммен байланысты пайдалар мен шығымдар туралы пікірлер, осындай сияқты факторлар әсер етеді.

9.7 Оқытушының басқаруымен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар (125 минут)

Төмен берілген кестенің негізінде ЕҚӘХ әртүрлі топтарда стигма мен дискриминацияны төмендету үшін нақты шаралармен бағдарламаны құрастырыныз. Кіші топтарда жұмыс.

Стигма мен дискриминация себептерін жою

Жоюға болатын себептер	Не істеу керек?	Мақсатты аудиториялар
1. стигма мен дискримиация және олардын зиянды себептер туралы жеткіліксіз ақпараттылық мен білгііштік	1.1 Келесі байланысқан шараларды колдауымен стигма мен дискриминация не екенін, олар келтіретін зиян және оларды төмендету үшін артықшылықтар туралы білімді тарату: диалогты көтермелеу, сыншыл ой қабілетін әрекеттесу мен даму үшін қызметімен қоса кең қатысулардың негізінде ағартуы; «қатысудын стратегиялары», АИВ жұқтырылған адамдар туралы мифтерді әшекерелеу мақсатымен АИВ-пен өмір сүретін адамдар мен негізгі аудиториялар арасында тура және жанама әрекеттесуін қамтиды; БАҚ-ғы кампаниялар. 1.2 Қоғамдық пікірге, АИВ-пен өмір сүретін адамдарға және маргиналды топтардын өкілдеріне әсер тигізу қабілетімен (мысалы, атақты адамдарды, саясаттық мен рухани басшыларды, спорт жұлдыздарын) негізгі басшыларды жұмысқа қатыстыруымен адвокация және ақпараттық кампаниялар арқылы өзгертуіне уәждемені қалыптастыру.	Өкіметтің және БҰҰ өкілдері, БАҚ, азаматтық қоғам, мекемелер (мысалы, ауруханалар, мектептер, жұмыс орындар), ӨЕҰ, діни ұйымдар, АИВ-пен өмір сүретін адамдардын ұйымдары, жалпы халық. Құжаттардан бейімделген МИЦЖ және ДМР [13, 46]. ЮНЭЙДС, Ақпаратты бюллетень «Стигма және дискриминация». Желтоқсан 2003 ж.
2. анық білім және ақпарат болмағандықтан инфицирленген адамдармен күнделікті қатынаста болуымен АИВ жұқтырып алудан қорқу	2.1 Келесі байланысқан әдістерді қолдауымен қандай жолдармен АИВ таралады қандай жолдармен АИВ таралмайды туралы ақпаратты беруімен қорқыныштарды жеңу мен қате ұсыныстарын түзету: тәртіпті (мысалы, БАҚ кампаниялар және көңіл жадырататын-ақпараттық тәсілдер) өзгерту және кең қатысу негізінде ағарту мақсатымен коммуникациялардың стратегиялары, тегін телефондардын «жедел байланыс желісі»/көмек желісі.
3. АИВ-пен өмір сүретін адамдарды намыссыз және бейморальды саналатын тәртіппен халықты ұқсастыру.	3.1 Келесі байланысқан әдістерді қолдауымен гендерлік теңсіздікті, зорлықты, жыныс мәселелерін, инелік есірткелерді қабылдауымен қоса «тыймды» ақпараттарды талқылау: кең қатысу негізінде ағарту; қатынас стратегиялар; әлеуметтік пен тәртіптік өзгерту мақсатымен коммуникация; стигманы, дискриминацияны және тәртіп өзгеруін жееңу үшін стигмаға тиісті адамдарды мен топтарды қамтамасыз етуі. 3.2 Келесі байланысқан әдістерді қолдауымен ұлтты және аймақты деңгейде стигма мен дискриминациямен күресу үшін шараларды дайындау: насихатты және ақпаратты кампаниялар; стигма мен дискриминация төмендету бойынша жоспарланған шараларға белгілі халықты қатыстыру; заң қолдауын қамтамасыз етуімен «Өз құқықтарын біл» ұранымен кампаниялар; әртүрлі оқиғаларда дискриминацияға қарсы стратегиялық сот үдерістері.

Модуль бойынша бақылау сұрақтары (20 минут)

1. ДДҰ қызметтің басымдық бағыттарын атаңыз.

2. Денсаулық қауіп факторларды атаңыз.

3. Кім ЕҚӘХ/ӘҚТ кіреді?

4. «Қауіп» түсініктемеге анықтама беріңіз.

5. Психологиялық орнықтылықты қандай факторлар әзірлейді?

6. ӘҚТ қауіп модельдер туралы айтыңыз.

7. Мейірбике үдерістің фазаларға сипаттама беріңіз.

8. Ұлттық заң шығаруда науқастардың құқықтары мен міндеттері.

9. Медициналық көмек көрсету саласында құқықтар бойынша халықаралық құжаттар.