Ежелгі Қытай философиясы

Ќытай философиясы, ‡нді философиясы сияќты µзіндік автохтоннылыѓымен яѓни µз мєдениетініњ негізінде ќалыптасуымен, µзіндік дєст‰рлілігімен, философияныњ ќоѓамда айрыќша дєрежеленуімен, философияны µмір салтымен ќабаттас ќарастыруымен ерекшеленеді.

Алайда Ќытайда ‡нді философиясына ќараѓанда тарихќа, кітаби ѓ±ламалыќќа, мемлекеттікке, жеке адамдардыњ єлеуметтік белсенділіктеріне ерекше мањыздылыќ беріледі.

Ќытайда философиялыќ білімдердіњ µте мањызды ќайнар кµзіне ењ алдымен ертедегі кітаптар есептеледі:

1) «¤згеріс кітабы» («И цзин») – б. д. дейінгі VIII - IV ѓѓ. философиялыќ идеялары бар, бал ашатын кітап;

2) «Кењес жєне наќыл» («Лунь Юй»), Конфуцидіњ айтќандарынан т±рады;

3) Біздіњ д. дейінгі IV-III ѓѓ. µмір с‰рген конфуциашыл Мэн-цзыныњ кітабы «Мэн-цзы;

4) «Жол жєне Раќымшылдар туралы кітабы» («Дао Дэ цзин»), авторлыќ ќайсыныњ ањызѓа айналып даосизмніњ негізін ќалаѓан Лао-цзыѓа жатќызады (б. д. дейінгі VI-V ѓѓ.);

5) Даостыќ м±ѓалім Чжуан-цзыныњ кітабы - «Чжуан - цзы » (б. д. дейінгі IV-III ѓѓ.). Ойды дєлелдеуге маќсаттанбай-аќ, белгілі бір кµру тєсілін сендіруге тырысатын философиялыќ мєтіндердіњ стилі, бейне жєне афоризмдік т‰рінде болды.

Антикалық философияның ерекшеліктері, даму кезеңдері.

«Антикалыќ философия» термині б.д. дейінгі VI ѓ. басталып б. д. VI ѓ. дейін (529 жылы соњѓы грекиялыќ философиялыќ мектеп - платондыќ академияныњ император Юстинианныњ ємірімен жабылуына дейін) µмір с‰рген ежелгі гректер мен ежелгі римдіктердіњ философиясын біріктіреді. Ал, біздің д. VI ғ. Рим империясы құлағаннан кейін орта ғасырлық философияға жол берді.

Жалпы алѓанда антикалыќ философияѓа мына ерекшеліктер тєн:

Антикалық философияның алѓашќы мектептерінің ерекшелігі олардың “ғарышты”, “табиғатты” түсінуге бағытталған космоцентризмі болды. Тіпті санасымен және жанымен философиялық ілімдерде маңызды орыны бар адамның өзі ең алдымен табиғаттың ажырамас бөлігі ретінде саналды.

Антикалыќ философияныњ пєні - негізінен ѓарышты, табиѓаттыњ ќ±рылымдыѓын жєне оныњ ажырамас бµлігі ретінде адамды да тану. Б±л жерде табиѓат, грек философиясында о баста - аќылдыњ ‰стінен µктемдік ќ±ратын к‰ш емес, ойдыњ пєні.

- екіншіден, антикалыќ философияныњ пайда болуы алѓашќы ќауымдыќ сана т‰рі ретіндегі мифологияны жењуімен байланысты.

- ‰шіншіден, б‰ткіл (антикалыќ) кµне философия объектившілдік принципте ќ±рылды. Антикалыќ мєдениетіњ символдарыныњ атасы, бµлек заттыќ дене болып есептелінді. Ол туралы Шпенглер былай дейді: «Кµне єлем, ѓарыш, реттілікпен кµз жетерлік кµптеген заттар, бєрінен таяу орналасќан жєне кµк к‰мбезбен т±йыќталѓан. Олардан басќасы бар болмайды. Біздіњ осы ќоршалѓан ќабыќша шектерініњ ар жаѓындаѓы жања «кењістікті» ойлау ќажеттілігіміз –антикалыќ єлемдісезуде болѓан емес». (Шпенглер О. Закат Европы. М., 1993. С. 340.) Олар ‰шін жан (ќозѓалыс

жєне µзіндік ќозѓалыс принципі) жєне аќыл (бейне бір бірт±тас кµркемділік ретінде) ењ алдымен объективті - ѓарыштыќ к‰штер ретінде сипатталады, ал адами жан мен аќыл олардыњ объективті баламасыныњ єлсіз кµрнісі. Субъект ешуаќытта объектіден жоѓары ќойылмайды. Керек десе: адам микроѓарыш, барлыќ ѓарыштыќ к‰штер, к‰тпеген апаттар сол арќылы ж‰реді жєне сол арќылы іске асады. Б±дан кµне (антикалыќ) философияда Єлемдік ѓарыштан адамѓа ќарай жасалатын баѓыт басыњќы екендігін кµреміз. Философиялыќ танудыњ ењ басты єдісі – зерде арќылы б‰тін, б‰тін т‰рінде пайымдалды.

- тµртіншіден, антикалыќ философия пантеистік т±рѓыда болды. Ѓарыш ол ‰шін абсолютті, ќ±діретті, ал бµлек ќ±дайлар - тек сол ѓарыштыњ єр т‰рлі жаќтарыныњ ќарекеттерініњ принциптері немесе табиѓаттыњ. Оныњ ‰стіне антикалыќ космогониялыќ теориялардыњ жетілген т‰рлерініњ µзінде, ќ±дайлар єлемді жоќтан жаратпайды, оларѓа табиѓаттыњ ќатысуымен ќажеттілігіне ќарай тек т‰рін береді.

Антикалыќ философтар «бірегей, жеке т±лѓалы адам» ±ѓымын ќарастырѓан жоќ. Ал оныњ орнына идеалданылѓан ‰лгі ретіндегі «ойлыаќылды адамды» ќарастырды. Таѓдыр кµне философияда ѓарыштыќ ќажеттілік (тіптен ќ±дайлардыњ µздерін баѓындыратын) ретінде т‰сініледі жєне ол адамдарѓа да байланысты ќолданылады. Ал антикалыќ адам µзініњ шыќќан тегін, не µзініњ ќалай пайда болѓанын, не µзініњ аќырѓы маќсаттары білмегендіктен таѓдырдыњ жазѓанына ќарамастан батыр сияќты ќарекет жасайды. Антикалық грекия философиясының дамуын мына кезеңдерге бөлуге болады:

Бірінші кезењ - натурфилософиялыќ немесе космологиялыќ (біздіњ дєуірімізге дейінгі VI ѓ. –дан - біздіњ дєуірімізге дейінгі V ѓ. ортасына дейін) негізінен «физис» жєне ѓарыштыќ мєселелерге, барлыќ заттардыњ субстанциясын іздеуге баса назар аударуымен сипатталады. Екінші кезењ - антропологиялыќ (біздіњ дєуірімізге дейінгі V ѓ. 2- ші жартысынан біздіњ дєуірімізге дейінгі V ѓ.соњына дейін) адамда µздерініњ зерттеулерініњ негізгі пєні ретінде ќарастырады, оныњ мєнін аныќтауѓа тырысады. ‡шінші - ж‰йелілік кезењ (біздіњ дєуірімізге дейінгі V - IV ѓѓ.) Платона мен Аристотелдіњ сезімдіктен жоѓарылыќты жєне категориялар диалектикасын ашумен сипатталады жєне б±л, негізгі философиялыќ проблемаларды ќалыптастыруѓа м‰мкіндік жасады. Тµртінші - этикалыќ кезењ (біздіњ дєуірімізге дейінгі ІІІ ѓ.. -дан біздіњ дєуіріміздіњ І ѓ. дейін.) ењ алдымен философияны, адамдыќ µмір ережелерін жасайтын µнегелік туралы ілімдер деп т‰сінумен байланысты. Бесінші кезењ - діни кезењ (І ѓ. -дан VI ѓ. -ѓа дейін) философия негізгі объектісі ретінде Ќ±дай жасаѓанын тануды маќсат етеді.

Mилeттік мектеп

Mилeттік мектеп - шам. б.д.д. VI ғ. Милет қаласында пайда болды. Милеттіктер антикалық философияның натуралистік фазасының бастауында болды. Бұл мектептің белгілі өкілдерінің бірі Фалес болды (шамамен біздіњ дєуіріміздіњ дейінгі 625-545 жж.). Ол барлық бар нәрсе судан пайда болады деп есептеді. Мұхит - жерді қоршаған айналма өзен, ал жер ағашқа ұқсап суда жүзеді. Әлемнің негізі судан тұрады себебі, бақылап көрсек, біздің барлығымыз тұқымнан шығамыз, ал тұқым дымқыл. «Дымқыл заттардың басталуының табиғаты су болып келеді». Осындай тұжырымдар арқылы ол, табиғаттың көптеген құбылыстарын түсіндірген, барлығы судан басталып және барлығы қайтадан суға айналады.

Милеттік мектептің (шам. б.д.д. 611-545 жж.) басқа өкілі Анаксимандр өзіндік философиялық концепцияның негізін қалаушы болды. Ол дүниедегі бар заттардың алғашқы ұғымын ең алғашқы басталуға дейінгі ұғыммен кеңейтті («архе») - бірыңғай, алғашқы, уақыттан тыс, яғни шексіз және өлмейтін “барлық әлемді қамтитын” субстанция. Басқаша айтқанда, белгісіз материя (апейрон) - шекарасыз, заттық басталу, яғни ешбір мазмұнсыз сапа және шексіз сандылық. Апейрон осы арада тек қана субстанция емес сонымен қатар, генетикалық бастау, ол - барлығының негізі.

Анаксимандрдың шәкірті және жолын қуушы, Милет мектебінің келесі өкілі Анаксимен (шам. б.д.д. 560-480 жж.) ауаны бар болымыстың ең алғашқы негізі деп есептеді. От - сейілген ауа. Ауа әуелі қоюланып алғашқыда суға айналады, одан әрі қоюлануда жерге және ең соңында тасқа айналады.

Пифоголық мектеп.

Милеттік мектептің артынша-ақ Пифагор мектебі (біздің д.д. 580—500 жж.) пайда болды. Философия бұл уақыттары іс-жүзінде өзіне барлық білімдерді шоғырлағандырып және одан бөліну үдірісі енді ғана басталған.

Алғашқы рет философияны осы атпен атаған Пифагор, санға үлкен мағына берді. Оның философиялық көзқарастары математикалық түсініктермен байланысты келеді. Ол: «барлық бар зат сан», «арлық заттың мәні сан», осылайша әлемді түсінудің тек бір ғана жағы, сандық жағын атап айтқанда, оның өлшемділік жағын ғана айтқан.

Пифагордің пікірі бойынша, сезім объектілерінен гөрі ойдың объектісі шындыққа жақын өйткені санның уақыттылықтан тыс табиғаты бар, яғни мәңгі. Олар заттардың нақтылықтарынан жоғарырақ тұратын, заттардың «физисі», бейне бір нақтылық тектес сияқты шындық.

Бұл көзқарастар Пифагорды, сезімдер арқылы қол жетпейтін, ақылға ғана қолайлы, мәңгі әлем шындығы бар дейтін рационалды діннің негізін қалаушы етеді.

Сандармен құрылатын және басқарылатын ғарыштағы барлық заттардың реттілігін ең бірінші белгілеген Пифагор болды. Бұл реттілік ойлыақылға ғана берілген, солар арқылы әлем тіптен басқаша түсініледі.

Гераклит (біздің д.д.544—483 жж.) Алғашқы антикалық философтардың материализмі және диалектикасы өзінің жалғасын ежелгігрек философы Эфестік Гераклиттен тапты. Гераклитті толық негізде гносеологияның (таным туралы ілім) негізін қалаушы деп есептеуге болады. Ол рационалды және сезімдік тануды ең бірінші айырып таныды, әлемнің мәнін тануда ақиқат ақылмен ашылады деп есептеді. Барлық жерде бар және бәрін билейтін ой білімі даналық болып табылады. Адамның жанын Гераклит өмірдің негізін отты демге теңестірді.

Элаттықтар

Ежелгі антикалық философия мектебінің бірі - Элейліктер мектебі. Оның негізгі өкілдеріне: Ксенофан (біздің д. д. 570-478 жж.), Парменид (біздің д. д. 540-480 жж.), Зенон (біздің д. д. 490-430 жж.) жатады. Ксенофан - элеаттықтар мектебінің негізін қалаушы ақын және философ болды. Негізгі еңбегі «Табиғат туралы» дастан түрінде жазылған. Ол «барлығы жерден жаратылып және барлығы жерге кетеді» - деп есептеп, әлемнің алғашқы бастамасы жер деп ойлады.

Ксенофан антропоморфизмге (мифтік бейнелерге яғни құдайларға, рухқа адамның ерекшеліктері мен қасиеттерін таңу) сенімсіздік танытты. Оның ойынша, адам өкінішке орай өз құдайларын өзінің бейнесіне өзі ұқсатып жасайды. Оның пікірінше, «қандай адам болса, оның құдайы да сондай». Ксенофан пантеистік (құдайдың табиғатпен бірлесе қосылып кетуі) позицияны ұстана отырып, Құдай шын мәнінде абсолютті, мәңгі және шексіз ғарыш деп санады. Ол - шар тәрізді денелі, қозғалыссыз, өзгермейтін жан иесі, алайда, нақтылы - бейне емес, ал ұғымдық құрама (конструкция).

Таным теориясында Ксенофан рационалдық таным жағында болды. Әлемнің мәнін тану тек ой арқылы мүмкін. Ол «Біздің даналығымыз адамдар мен аттардың күшінен анағұрлым жақсырақ», - деп ойлаған.

Элеаттықтардың философиялық позициясын Парменид шығармашылығынан айқын көруге болады. Гераклит барлық зат өзгерісте болады десе, Парменид оған қарама-қарсы, ешбір зат өзгермейді деді. Болмыстың қасиеттерін сипаттай отырып, ол:

а) болмыс пайда болмайды және ешуақытта өлмейді, өйткені оның табиғатында уақыттан тыстылық қасиет бар;

ә) болмыс жалғыз және біртұтас, яғни бөлшектенбейді;

б) болмыс жетілген (аяқталған) және қозғалыссыз.

Оймен қамтуға болатындарды Парменид болмыс - деп, есептеді. «Ойлау және болу - мәндес», - деп айтты ол. Ойлануға болатындар бар, ал болмыссыз ой - ештеме. Болмыссыздық (ештеңе) бар болмайды, өйткені ол туралы айтуға да ойлануға да болмайды. Болмыс және болмыссыздық туралы бір уақытта мақұлдауға болмайды.

Элеаттықтар рационализмнің бастауында болды деп есептелінеді, дәл осылай қалай олар ақиқатты ұғымдар арқылы бейнелеуге жетті. Олар бірінші болып, таным үдірісі сезімдіктен ойлыақылға көшу екендігін түсінді, бірақ танымның бұл сатылығын қарама-қарсы қойып бір-бірінен әжептәуір дәрежеде жеке дара қарастырды. Олар ақылды «ақиқаттың жолы» деп, есептеді, өйткені дәл сол ғана нағыз білімді береді; сезім тек қана «пікір жолын» көрсетеді.