Жағдайлық есептер

N 1 åñåï.

´скемен ºор¹асын-мырыш комбинатыны» С²З территориясында мектепке дейiнгi балалар мекемелерi, аурухана ж¸не т½р¹ын ¾йлер 500 ден 1500 метрге дейiн орналасºан. Кейбiр химиялыº элементтер концентрациясы 5000 м ºашыºтыºта да шектелiп жiберiлген концентрациядан (ШЖК) асады.

Атмосфералыº ауаны» сапасы ´КМК 500 м ºашыºтыºта мынадай болады:

Химиялыº заттар	´²ÌÊ ºàøûºòûº, ì	Концентрация, мг/м3	ØÆÊ, ìã/ì3
Øà»	500	0,1-2,3	0,05
К¼мiртегi оксидi	500	16,0-47,0	3,0
Азот диоксидi	500	0,11-0,83	0,04
Õëîð	500	-0,14	0,03
К¾кiрт диоксидi	500	0,4-2,34	0,05
²îð¹àñûí	500	0,002-0,029	0,0003
ʾêiðò	500	0,02-0,21	0,1

ѽðàºòàð.

1. Елдi мекендер атмосфералыº ауасы ¾шiн ШЖК атал¹ан химиялыº заттар концентрациясы неше рет асады?

2. ШЖК-¹а с¸йкес емес ¸рбiр к¼рсеткiштi» ºандай гигиеналыº ма¹ынасы бар?

3. Осы территорияда мектеп жасына дейiнгi ж¸не мектеп жасында¹ы балалар мекемелерiн, т½р¹ы ¾йлер орналстыру¹а бола ма?

4. Егер балалар осы берiлген территорияда т½рса берiлген ситуация адамдар денсулы¹ыны» к¾йiне ºалай к¼рiнер едi?

5. Осы берiлген территорияда ºандай сауыºтыру шаралары м¾мкiн.

N 2 åñåï.

²ор¹асын-мырыш комбинатыны» санитарлыº ºор¹ау зонасыны» шекарасында (шы¹арындылар к¼здерiнен 1500м) т½р¹ын мекен-жайлар ж¸не мектепке дейiнгi балалар мекемелерi орналасºан.

С²З шекарасында атмосфералыº ауаны» ластану де»гейi мынадай:

Химиялыº заттар	´²ÌÊ ºàøûºòûº, ì	Концентрация, мг/м3	ØÐÅÊ, ìã/ì3
Øà»	1500	0,2-1,7	0,05
К¼мiртегi оксидi	1500	11,0-35,0	3,0
Азот диоксидi	1500	0,3-0,7	0,04
Õëîð	1500	0,11	0,03
К¾кiрт диоксидi	1500	0,26-2,0	0,05
ʾêiðò ºûøºûëû	1500	0,03-0,10	0,1
²îð¹àñûí	1500	0,003-0,012	0,0003
Сынап	1500	0,012	0,0003
Кадмий	1500	0,09	0,001
Никель	1500	0,07	0,001
Õðîì	1500	0,05	0,0015
Мырыш	1500	0,3	0,05
Ìûñ	1500	0,050	0,002

ѽðàºòàð.

1. Елдi мекендер атмосфералыº ауасы ¾шiн ШРЕК -дан атал¹ан химиялыº заттар концентрациясы неше рет асады?

2. ШРЕК -¹а с¸йкес емес ¸рбiр к¼рсеткiштi» ºандай гигиеналыº ма¹ынасы бар?

3. Осы территорияда мектеп жасына дейiнгi ж¸не мектеп жасында¹ы балалар мекемелерiн, т½р¹ын ¾йлер орналастыру¹а бола ма?

4. Егер балалар осы берiлген территорияда т½рса берiлген ситуация адамдар денсаулы¹ыны» к¾йiне ºалай к¼рiнер едi?

5. Осы берiлген территория ºандай сауыºтыру шаралары м¾мкiн?

N3 åñåï.

²ор¹асын-мырыш комбинаты шы¹арындылары к¼зiнен 5000 м ºашыºтыºта мекен жайлар, мектептiк балалар мекмелерi орналасºан. Атмосфералыº ауа ластануыны» де»гейi мынадай болады:

Химиялыº заттар	´²ÌÊ ºàøûºòûº, ì	Концентрация, мг/м3	ØÐÅÊ, ìã/ì3
Øà»	5000	0,01-0,3	0,05
К¼мiртегi оксидi	5000	1,0-5,0	3,0
Азот диоксидi	5000	0,03-0,2	0,04
Õëîð	5000	0,01-0,02	0,03
К¾кiрт диоксидi	5000	0,01-0,03	0,05
ʾêiðò ºûøºûëû	5000	0,003-0,01	0,1
²îð¹àñûí	5000	0,0003-0,001	0,0003
Сынап	5000	0,0002	0,0003
Кадмий	5000	0,02	0,001
Никель	5000	0,001	0,001
Õðîì	5000	0,03	0,05
Мырыш	5000	0,001	0,002
Ìûñ	5000	0,001	0,0015

ѽðàºòàð.

1. Атал¹ан химиялыº заттарды» концентрациясы неше рет ШРЕК -дан асады?

2. Химиялыº заттарды» ºайсысы ШРЕК с¸йкес емес ж¸не т½р¹ындар денсаулы¹ы ¾шiн ºауiптi?

3. Осы территориядамектепке дейiнгi балалар мекемесiн ж¸не мекен жайлар орналастыру¹а бола ма?

4. Адамдар (балалар) денсаулыº к¾йiнде осы ситуация ºалай к¼рiнер едi, егер олар осы территорияда т½рып келсе?

5. Берiлген территорияда ºандай сауыºтыру шаралар жасау м¾мкiн?

N 4 åñåï.

Т¾стi металлургия ¼ндiрiсi орналасºан регионда атмосфералыº ауаны» химиялыº заттармен ластануы орын ал¹ан, оларды» концентрациялары ШРЕК артады. Атмосфералыº ауа ластануыны» д¸режесiн ба¹алау ¾шiн ¸рт¾рлi методтар ºолданылады, соларды» бiрi атмосфералыº ауа ластануыны» интегральды к¼рсеткiш болады.

Т¾стi металлургия регионында атмосфералыº ауа ластануыны» де»гейi мынадай болды:

Химиялыº заттар	Концентрация, мг/м3
Øà»	1,5
К¼мiртегi оксидi	1,4
Азот диоксидi	0,4
К¾кiрт диоксидi	0,5
²îð¹àñûí	0,004
Сынап	0,003
Кадмий	0,01
Мырыш	0,2
Ìûñ	0,5

ѽðàºòàð.

1. Т¾стi металлургия ¼ндiрiсi ауданында атмосфералыº ауа ластануыны» де»гейi ºандай?

2. Интегральды к¼рсеткiш (D) бойынша атмосфера ластануыны» ºауiптiлiк д¸режесi ºандай?

3. Т½р¹ындар денсаулы¹ында зиянды заттарды» табыл¹ан концентрациялары ºалай к¼рiнуi м¾мкiн?

4. Т½р¹ындар денсаулы¹ына оларды» ºолайсыз ¸серiн ºалай алдын алу¹а болады?

N		Концентрация, мг/м3	ØÐÅÊ, ìã/ì3
1	Øà»	2,3	0,5	IÓ
2	ÑÎ	40,0	3,0	III
3	SO2	2,3	0,05	II
4	Pb	0,12	0,0003	I
5	Hg	0,012	0,0003	I

IÓ d_øà» = Ñ/ ØÐÅÊ = 2,3/0,5 = 4,6 õ k = 4,6 õ 0,25 = 1,15

III d_ÑÎ = Ñ/ ØÐÅÊ = 40,0/3,0 = 13,3 õ k = 13,3 õ 0,3 = 3,99

II d_SO2 = Ñ/ ØÐÅÊ = 2,3/0,05 = 46,0 õ k = 46,0 õ 0,5 = 23,0

I d_Pb = Ñ/ØÐÅÊ = 1,12/0,0003 = 400,0 õ k = 400,0 õ 1 = 400,0

I d_Hg = Ñ/ØÐÅÊ = 0,012/0,0003 = 40,0 õ k = 40,0 õ 1 = 40,0

d_Pb+Hg = 400,0 + 40,0/2 = 220,0

k_ñóì немесе D = d₁ + d₂ + d₃ + d₄ = 1,15 + 3,99 + 23,0 + 220,0 = 248,14

Алюминий	-	0,03	-	2	Резорбтивтiк
Асбест	-	-	0,00003	2	Жалпы токсикалыº
Азот оксиь	0,4	0,06	0,1	3	Рефлекторлыº
Аммиак	0,2	0,04	-	4	Рефлеторлыº-резорбтивтiк
Ангидрид сернистый	0,5	0,05	0,06	3	Рефлеторлыº-резорбтивтiк
Бенз(а)пирен	-	0,00015	-	1	Резорбтивтiк
Áðîì	-	0,004	-	2	Резорбтивтiк
Áîð	-	0,02	-	3	Резорбтивтiк
Бериллий	ÎÁÓÂ-0,00001		0,002	1	Резорбтивтiк
Ванадий (пятиокись)	-	0,002	-	1	Резорбтивтiк
Сутек (цианистый)	-	0,01	0,05	2	Резорбтивтiк
Гексахлоран-линдин (ГХЦГ)	0,03	-	-	1	Резорбтивтiк
Темiр окись	-	0,04	-	3	Резорбтивтiк
Éîä	-	0,03	-	-	Резорбтивтiк
Кадмий	-	0,0003	0,0005	1	Резорбтивтiк
а)>70% кремния б)<20%(доломит, цемент,босит т.б.) в)20-70%(цемент т.б.) г)полиметаллды	- 0,3 -	0,05 0,001 0,1 0,0001	- - -	1 3 1	Резорбтивтiк Резорбтивтiк резорбтивтiк
Сынап	-	0,0003	0,0002	1	Резорбтивтiк
Сурьма	-	0,02	-	3	Резорбтивтiк
²îð¹àñûí	0,001	0,0003	-	1	Резорбтивтiк
К¾кiртсутек	0,008	-	-	2	Резорбтивтiк
Серная кислота	0,3	0,1	-	23	Рефлеторлыº-резорбтивтiк
Селен (диоксид)	0,1 ìêã	0,05 ìêã	-	1	Резорбтивтiк
Таллий (карбонат)	-	0,0004	-	1	Резорбтивтiк
Окись к¼мiртегi	5	3	10	4	Резорбтивтiк
Углеводороды предельные а пересчете на углерод С	1,0	-	0,1250 çà 3 ÷àñà	4	Резорбтивтiк
ʼìið ê¾ëi ÆÝÎ (ÑàÎ – 35-40%)	0,305	0,02	-	2	Резорбтивтiк
4- хлорлы к¼мiрсутегi	4	0,7	-	2	Резорбтивтiк
Фтористые газообразные соединения (в перерасчете F)	0,2	0,005	0,001	2	Рефлекторлыº-резорбтивтiк
Фенол	0,01	0,003	-	2	Рефлекторлыº-резорбтивтiк
Форальдегид	0,035	0,03	-	2	Рефлекторлыº-резорбтивтiк
Õëîð	0,1	0,03	-	2	Рефлекторлыº-резорбтивтiк
Õðîì (Cr6+)	-	0,0015	0,00002	1	Резорбтивтiк
Мырыш (оксид)	-	0,05	-	3	Резорбтивтiк

Тақырыбы. Қазақстан жекелеген аймақтар мысалында су ластануының қоршаған орта мен халық денсаулығына әсері. Қазақстан жекелеген аймақтар мысалында су ластануын интегралдық көрсеткішін есептеу және бағалау.

Жағдайлық есептер

N 1 åñåï.

Шы¹ыс ²азаºстан регионында жо¹ары антропогендiк ж¾ктеме потенциалдыº ºолдану жа¹дайларыны» нашарлау ºауiпiн тудырады. ²О ластануына байланысты т½р¹ындар арасында шек инфекцияларын ж¸не интоксикациялар к¼бею м¾мкiндiгiн арттырады. Б½л су к¼здерiнi» сулары сапасыны» контролiн ж¸не гигиеналыº ба¹алануыны» ºажеттiгiн к¼рсетедi.

Су к¼здерi суларыны» ба¹алануы су объектiлерiнi» гигиеналыº классификациясына с¸йкес ластану ºауiптiлiгiнi» д¸режесi бойынша берiледi (3 ºосымша).

Су к¼здерiнi» сулары сапасыны» интегральдыº ба¹алануы ¾шiн су ластануыны» комплекстiк к¼рсеткiштерi зиянды заттарды» ºауiптiлiк кластарын ескерумен пайдаланылады.

Комплекстi ластаушы заттармен суды» ластану де»гейi ºауiптiлiк кластары бойынша есептелiнедi.

Мысалы, суда ºор¹асын концентрациясы 0,09 мг/л, кадмий – 0,002 мг/л, сынап – 0,001 мг/л, мырыш – 1,5 мг/л ж¸не мыс – 2,0 мг/л. Ластану де»гейi болады: 1 ºауiптiлiк класы = 2 ØÆÊ.

ѽðàºòàð.

6. 1-ºауiптiлiк класы заттарымен су ластану де»гейi ºандай болады?

7. 2-ºауiптiлiк класы заттарымен су ластану де»гейi ºандай болады?

8. 3-ºауiптiлiк класы заттарымен су ластану де»гейi ºандай болады?

9. Су ластану де»гейiнi» к¼рсеткiштерiн 1 ºауiптiлiк класына тиiстi к¼рсеткiштерiмен келтiру.

10. ²ауiптiлiк кластары бойынша су ластануыны» интегральдыº к¼рсеткiшiн аныºтау ж¸не су ластану ºауiптiлiк д¸режесiне гигиеналыº ба¹алау беру.

11. Классификация¹а с¸йкес су ластану ºауiптiлiк д¸режесiн аныºтау.

N 2 åñåï.

¶лкен ж¸не Кiшi Алматы ¼зендерiнi» суы шаруашылыº - ауыз сумен Алматы т½р¹ындарын ж¸не Медеу спорт комплексiн сумен ºамтамасыз етедi.

1. К¾з - ºыс периодында ¼зеннi» суы ауыз су суатында жо¹ары м¼лдiрлiк (30 см), иiссiз, т¼мен минерализациялы (º½р¹аº ºалды¹ы 56-89 мг/л), аммиак азоты байºалмайды, биохимиялыº оттегi ж½мсауы (толыº БОЖ) 0,8-1,2 мг/л, су коли-индексi 23-2380, коли-фаги (вирустыº ластануды» жанама к¼рсеткiшi) – болмайды немесе 50 БОЕ/л –ге дейiн болып сипатталады.

2. К¼ктем-жаз периодында Алматы ¼зенi суатыны» суыны» м¼лдiрлiгi 10-20,5 см дейiн т¼мендейдi, º½р¹аº ºалдыº 73-144,5 мг/л шамасында байºалады, аммиак азоты 0,0 ден 3,0 мг/л, нитрит – 6,6 мг/л, БОЖ – 1,2 ден 3,2-6,0 мг/л дейiн, ерiтiлген оттегi – 8 мг/л, коли-индекс 23 тен 2380000 дейiн т¼мендейдi, коли-фаги 50 ден 150 БОЕ/л дейiн, патогендiк ж¸не шартты-патогендiк микрофлора (сальмонелла, протей) болып белгiленедi. М½най ¼нiмдерi м¼лшерi 0,6 мг/л те», фенолдар – 0,002 мг/л, мыс – 1,5 мг/л, Са – 0,002 мг/л.

3. Суаттарда санитарлыº ºор¹ау зонасы саºталмайды: ¶лкен ж¸не Кiшi Алматы суаттары ма»айында т½р¹ындарды» демалатын орындары орналасºан, суаттан жо¹ары орналасºан пионерлер лагерлерiнi» канализациялары жоº осы¹ан байланысты жауын ж¸не т½рмыстыº жуынды суларды» авариялыº º½йылуы белгiлi бол¹ан.

4. Ауыз су сапасыны» бактериолоиялыº к¼рсеткiштерi: а) жер асты к¼здерiнен ауыз-су пайдаланатын контрольдыº ауданда "Микроаудан-А" да: коли-индекс 3-9 (ГОСТºа - 5% тура келмейдi), коли-фаги - жоº, м¼лдiрлiгi 30 см, аммиак, нитриттер, нитраттар – жоº, патогендiк микрофлора; б) ашыº суаттардан (¶лкен ж¸не Кiшi Алматы) ауыз-су пайдаланатын зерттелушi ауданда "Микроаудан-Б" зарарсыздандыру тазартуынан кейiн к¼ктем-жаз периодында коли-индекс 9-2680 дейiн жетедi (ГОСТºа с¸йкес емес) – 47,8-57,7%, коли-фактар¹а (5-10%).

Шек инфекциялармен т½р¹ындар ауруша»дылы¹ы (100 000 т½р¹ындар¹а)

Тексеру аудандары	ÊØÈ		Вирустыº гепатит А
	Ересектер	Оны» iшiнде балалар	Ересектер	Оны» iшiнде балалар
Микроаудан Б	45,26	94,18	173,51	400,74
Микроаудан А	22,3	34,2	70,1	112,5
Контрольдыº

ѽðàºòàð.

6. К¾з-ºыс периодында Алматы º. ауыз-сумен ºамтитын к¼з-суат суыны» сапасын ба¹алау ж¸не оны» ГОСТ 2761-84 “Источники хозяйственно-питьевого водоснабжения” –ге с¸йкестiгi.

7. К¼ктем-жаз периодында су сапасын ба¹алау.

8. Тексерiлушi ж¸не контроль аудандарында органолептикалыº, токсикологиялыº ж¸не бактериологиялыº зияндылыº к¼рсеткiштерiмен су объектiлерi ластану ºаупiнi» д¸режесiн ба¹алау.

9. Зерттелушi ауданда (микроаудан Б) шек инфекциясы мен ауыз су сапасы арасында¹ы байланысты белгiлеу ж¸не контроль ауданмен салыстыру (микроаудан А). Су сапасыны» ºандай к¼рсеткiштерi бойынша ауруша»дылыº пен суды» эпидемиологиялыº ºауiптiлiгi арасында¹ы байланыс белгiленген?

10. Сумен ºамту к¼зi суыны» сапасыны» ºандай к¼рсеткiштерiнi» болуы су ¼ткiзгiш суыны» барьерлiк функциясына ¸сер етедi?

11. ²андай ºарсыэпидемиолоиялыº ж¸не санитар-гигиеналыº шаралар ж¾ргiзу ºажет.

N3 åñåï.

лкен Алматы ¼зеннi» суы тазартылып ж¸не зарарсыздандырыл¹анан кейiн Алматы ºаласын сумен ºамту¹а пайдаланылады. Суат ма»айында ¼зен суы сапасы (су ºорыны» 1 категориясы) кестеде к¼рсетiлген.

К¼рсеткiштер	Ëèì. к¼рсетк.	²ûñ	ʼêòåì	Æàç	ʾç
1. Èiñ, áàëë	Îðã.	2	3	3	2
2. Хлоридтер, мг/л	Îðã.	5,0	5,8	6,96	5,9
3. Сульфаттар, мг/л	Îðã.	6,8	10,8	12,0	7,1
4. Аммиак, мг/л	Ñ-ò	0,1	2,2	3,0	0,5
5. ÁÎÆ òîëûº, ìãä2/ë	Ñàí.	1,0	3,5	6,0	3,0
6. Коли-индекс	Ñàí.	500	238000	2380	800
7. Патогендiк флора	Ñàí.	Áàéºàë-ìà¹àí	Сальмо-нелла	протей	Áàéºàë-ìà¹àí

¶лкен Алматы ¼зенi суатыны» санитарлыº ºор¹ау зонасында ластану к¼здерi: пионерлер лагерлерiнi» т½рмыстыº жуындыларыны» авариялыº а¹ызылуы, ½йымдастырылма¹ан т½р¹ындар демалуы.

2. Алматы º. Б микроауданында¹ы су ¼ткiзгiш торабыны» (МДБМ, мектептер) ауыз суыны» колииндексi тазартып ж¸не зарарсыздандырыл¹аннан кейiн ºыс ж¸не к¾з периодтарында 3 тен 9-¹а дейiн (шартты 5%) ГОСТ-ºа с¸йкес болмады, к¼ктем-жаз периодында 3-тен 230 (80% зерзаттар ГОСТ-ºа с¸йкес болмады), патогендiк микрофлора байºалды (сальмонелла, протей).

3. Контроль ауданы А микроауданында жер асты суатыны» ауыз суында коли-индекс 3-9 шамасында (3% зерзат ГОСТ-ºа с¸йкес емес), патогендiк флора байºалма¹ан.

4. Тексерiлушi Б микроауданда ересек т½р¹ындар арасында iш с¾зегiмен к¼терi»кi ауруша»дылыº байºал¹ан 100 мы» т½р¹ын¹а – 10,1; 14 жасºа дейiнгi балалар арасында – 21,2; ересектер арасында дизентериямен – 22,6; балалар – 41,6; ересектер арасында вирустыº гепатитпен – 126,4; балалар 227,7. Ауруша»дылыºты» 50% к¼ктем-жаз маусымына келедi.

5. Контрольдыº аудан А микроауданында ересектер арасында дизентериясымен ауруша»дылыº - 5,01; балалар арасында – 7,2; вирус гепатитiмен ºатысты т¾рде 10,2 ж¸не 3,1 байºал¹ан; iш с¾зегi болма¹ан.

ѽðàºòàð.

6. ¶. Алматы ¼зенiнi» суаты ма»айында ауыз-сумен ºамтау к¼зi суыны» сапасын ба¹алау. Су сапасыны» ºандай к¼рсеткiштерi бойынша ГОСТ-ты» талаптарына сай?

7. Алматы º. контроль ауданында сауыз-су сапасыны» ГОСТ 2874-82 “Вода питьевая”-¹а с¸йкестiгiн ба¹алау.

8. Алматы º. зерттелушi ауданында (МДБМ, мектептер) ауыз-су сапасыны» ГОСТ -ºа с¸йкестiгiн ба¹алау.

9. Тексерiлушi ж¸не контроль аудандарда органолептiк, токсикологиялыº к¼рсеткiштер, бактериологиялыº ºасиеттерi бойынша су ластануыны» ºауiптiлiк д¸режесiн аныºтау.

10. Тексерiлушi ауданда¹ы т½р¹ындарды» шек инфекциясы ауруша»дылы¹ы мен ауыз су сапасыны» арасында¹ы байланысты» барлы¹ын белгiлеу. Ауруша»дылыº пен суды» эпид.ºауiптiлiгi арасында¹ы байланыс су спасыны» ºандай к¼рсеткiштерi бойынша белгiленген?

11. ²андай ºарсыэпидемиологиялыº ж¸не санитарлы¼-гигиеналыº шаралар ж¾ргiзу ºажет?

N 4 åñåï.

1. Зырьяновск º.жуынды сулары (шаруашылыº-т½рмыстыº, ¼нерк¸сiптiк, ет комбинаты жуындылары) биологиялыº тазарту мен б¼гет-ºарасулардан кейiн Березовка ¼зенiне º½йылады. Жуынды суларды биологиялыº тазартудан кейiн жо¹ары БОЖ – 148-122 мг/л, … 3 мг/л, мырыш-сынап - 0,01 мг/л, кадмий – 0,07 мг/л болады.

2. Березовка ¼зеннi» суы жуынды сулар а¹ызыл¹ан жерден т¼мен су ºолданатын пункттерде (пос. Лесная Пристань, Зубовка) º½рамы: БОЖ толыº - 18 мг/л, мыс – 1,5 мг/л, мырыш – 2,0 мг/л; ºор¹асын – 0,06 мг/л; цианидтер – 0,5 мг/л; сынап – 0,0005 мг/л; кадмий – мг/л. Коли-индекс – 2 380-2 380 000, БОЕ – флагтар – 1 500, патогендiк микрофлора (сальмонелла).

3. Березовка ¼. суы жуынды сулар а¹ызылуынан жо¹ары п. Греховка т½сында (контроль су орны) металдар м¼лшерi бойынша ГОСТ 2761-84 талаптарына сай, бак.к¼рсеткiштер бойынша: коли-индекс – 10 000, БОЕ – фагтар-50, патогендiк флора байºалма¹ан. Березовка ¼зеннi» суы т½р¹ындар су т¾суге, мал су¹ару¹а пайдаланылады.

4. Жуынды суларды» а¹ызылуынан жо¹ар¹ы ж¸не т¼менгi елдi мекендердегi ересек т½р¹ындарды» ауруша»дылы¹ы кестеде к¼рсетiлген.

Нозологиялыº т¾рлер	п. Греховка жуынды а¹ызудан жо¹ары (контроль аудан)		п. Лесная Пистань жуынды а¹ызудан т¼мен
	1994	1995	1994	1995
1. ²ан айналымы ауру	155	144	216,7	308,0
2. Жо¹.тыныс ж.к¾рт инфекциялары	164,7	300,0	165,3	310,0
3. К¾рт бронхиттер	14,5	20,5	10,4	15,8
4. Пневмониялар	12,3	18,7	10,8	11,2
5. ´т аурулары	16,4	12,0	21,0	35,2
6. Остеохондропатиялар	12,1	20,0	33,4	89,5
7. Òåði æ¸íå ò/à à.	16,8	4,6	67,9	130,9
8. К¾рт шек.инфекц.	160,4	170,8	250,1	320,8
9. Дизентерия	13,4	20,6	22,3	15,9
10. Сальмонеллез	8,9	4,5	7,7	5,0
11. Гепатит	126,4	100,2	130,0	95,5
12. Iø ñ¾çåãi	5,0	4,4	3,2	2,0

ѽðàºòàð.

5. Жуынды сулар а¹ызуынан жо¹ары ж¸не т¼мен Березовка ¼зенi суыны» сапасын ба¹алау.

6. А¹ызылудан жо¹ары ж¸не т¼мен токсикологиялыº, бактериологиялыº зияндылыº к¼рсеткiштер ж¸не санитарлыº режим бойынша су ластануыны» ºауiптiлiк д¸режесiн ба¹алау.

7. Жуынды сулар а¹ызудан т¼менгi т½р¹ындар ауруша»дылы¹ын а¹ызылудан жо¹ар¹ы контроль ауданмен салыстырып ауруша»дылыºтын байланысын белгiлеу. Су сапасыны» ºандай к¼рсеткiштерi бойынша ауруша»дылыºпен байланыс белгiленген?

8. ²андай ºарсы эпидемиялыº ж¸не санитарлыº-гигиеналыº шаралар ж¾ргiзу ºажет?

Тақырыбы. Топырақты антропогенды ластауының басқа қоршаған орта нысандарына әсер етуі. Топырақтың жиынтық көрсеткішін есептеу. Транслокациялық көрсеткішін есептеу.

Жағдайлық есептер

N 1 åñåï.

´скемен ºор¹асан-мырыш комбинатыны» (´²М²) 1 км ºашыºтыºта, ластандырушы заттар шы¹аратын факел астында, билеушi ба¹ыты бойынша жеке мекен-жайлар орналасºан.

Т½р¹ындар мынадай баºша даºылдарын отыр¹ызады: картоп, с¸бiз, ºызылша, капуста. Сиырлар ´²М² территориясыны» ма»айында жайылды (500-800 м ºашыºтыºта).

Топыраºты», ¼сiмдiктi», с¾ттiн жерзаттары металдарды» к¼птiгiн к¼рсетiледi.

Металдар	Жеке баºшалар
	Топыраº	Картоп	Ѹáiç	²ызылша	Капуста	Ѿò
²îð¹àñûí	800	12	8	3	1,5	0,1
ØÆÊ	32	0,5	0,5	0,5	0,5	0,10
Мырыш	1500	20	32	18	2,5	20
ØÆÊ	110	10,0	10,0	10,0	10,0	5,0
Ìûñ	480	10,3	5,3	2,8	7,3	1,0
ØÆÊ	23	5,0	5,0	5,0	5,0	1,0
Кадмий	6	0,10	0,09	0,2	0,02	0,1
ØÆÊ	1	0,03	0,03	0,03	0,03	0,03

ѽðàºòàð.

12. ШЖК асуы бойынша топыраºты» металдармен ластану де»гейiн ж¸не оларды» та¹амдыº ¼нiмдерде ºорлануыны» де»гейiн аныºтау.

13. ²ауiптiлiк кластары бойынша ºандай металдар топыраººа ж¸не та¹амдыº ¼нiмдерде º¼бiрек ºорланды (1 ºосымша).

14. Топыраºты» металдармен ластануыны» жиын к¼рсеткiшiн (Z_æ) есептеп шы¹ару.

15. Жиентiк к¼рсеткiш бойынша (Z_{ж шамасына}) топыраºты» категориясын ж¸не ластану к¸уiптiлiгiн ба¹алау (3 ºосымша).

16. Топыраº ластануыны» транслокациялыº к¼рсеткiш есептеп шы¹ару, ºандай ¼сiмдiктер – концентраторлар металдарды к¼бiрек жинайды.

17. Топыраº ластануыны» ж¸не та¹амдыº ¼нiмдердi» т½р¹ындар денсаулы¹ы ¾шiн т¸уекiлдiгiн аныºтау (ºандай металдар ж¸не кластар бойынша). (4 ºосымша).

18. Мекен-жайларды орналастыру ж¸не ауылшаруашылыº ¼нiмдер ¼сiру (²айсы?). Егер м¾мкiндiк болмаса, онда, ºандай токсиканттар ж¸не к¸уiптiлiк кластары бойынша?

19. ²О сапасын жаºсарту бойынша ½сынысн½сºаулар беру.

N 2 åñåï.

Аºт¼бе ºаласында ферросплав зауытыны» санитарлыº ºор¹ау зонасында (С²З) балабаºша, мектеп, т½р¹ын мекендер орналасºан. Мекемелер мен т½р¹ын ¾йлер факел шы¹арындыларыны» астында 500 ден 1000 м дейiн ºашыºтыºта. С²З топыраºтары ºаратопыраºты, ашыº каштанды, ºышºылды (рН 4,5). Билеушiжел ба¹ыты – солт¾стiк батыс. Мекемелер топыра¹ыны» зерзатында солт¾стiк, батыс ж¸не ¼»т¾стiк шы¹ыс ба¹ыттарында металдарды» мынадай концентрациялары байºалды:

Металдар	Концентрация в почве		ØÆÊ	Ôîí
	1500 ì (ÑÁ)	500 м (ОШ)факел. асты
Мырыш	40	220	110	50
Ìûñ	18	60	23	20
Марганец	300	2000	1500	850
Õðîì	150	250	0,05	200

ѽðàºòàð.

1. Аºт¼бе ферросплав зауытыны» 500 м ºашыºтыºта СБ ж¸не о»т¾стiк шы¹ысºа ºарай ШЖК ж¸не фон¹а ºатысы бойынша ºауiптiлiк кластары бойынша топыраº металдармен ластану к¸уiптiлiк кластары ба¹алау.

2. Топыраºты» ластануы туралы (3,4 ºосымша) ж¸не мектепке дейiнгi балалар мекемелерiн, т½р¹ын ¾йлер орналастыру м¾мкiндiгi туралы ºорытынды беру.

3. С²З-да балалар мекемелерiнi», т½р¹ын ¾йлер орналастыру¹а бола ма (1,5 км радиуста)?

4. Желдер мен зауыттан ºашыºтыºты ескере отырып т½р¹ын ¾йлердi сiз ºай жерге орналастыру керек деп санайсыз?

5. С²З ºандай жоспарлау шараларын ж¾ргiзу ºажет?

N3 åñåï.

´скемен ºор¹асын-мырыш комбинатынан 5 км ºашыºтыº жерлерде ауылшаруашылыº даºылдар ¼сiрiледi.

Билеушi желдi» ба¹ыты бойынша шы¹а рындылар к¼зi факелдi» 5 км ыº жа¹ынан 5 км жел жа¹ынан топыраº пен ¼сiмдiктерден зерзат алынды. Топыраºтар ж¸не ¼сiмдiктерде металдарды» мынадай концентрациялары байºалды:

Металдар	Топыраº, мг/кг
	Ûº æà¹ûíàí 5 êì		æåë æà¹ûíàí 5 êì		Ûº æà¹ûíàí 5 êì				æåë æà¹ûíàí 5 êì
	Òîïû-ðàº	ØÆÊ	Òîïû-ðàº	ØÆÊ	êàðò	ØÆÊ	îâåñ	ØÆÊ	êàðò	ѽëû
ºîð¹àñûí	600,0	32,0	30	32,0	15,0	0,5	0,5	0,5	0,2	0,1
Мырыш	500,0	110,0	80	110,0	40	10	0,50	50,0	5	20
Ìûñ	60	23,0	10	23,0	20	5,0	10	10,0	8	1
Кадмий	10	1,0	0,5	1,0	0,5	0,03	0,044	0,1	0,01	0,01
Никель	70	35,0	30	35,0	1	0,5	1,5	0,5	0,1	0,2

ѽðàºòàð.

1. Ауылшаруашылыº даºылдарды (3 ºосымша) ¼сiру ¾шiн ластану д¸режесi бойынша (категориялармен) топыраºты» ба¹алануын (ШЖК асуы бойыша) беру.

2. Топыраº ластануыны» де»гейiн жиынтыº к¼рсеткiшi (Z_æ) бойынша есептеп шы¹ару.

3. Жиынтыº к¼рсеткiш бойынша (Z_æ) т½р¹ындар денсаулы¹ы к¼рсеткiштерiнi» ¼згеру м¾мкiндiгiне (4 косымша) байланысты топыраºты» ластану ºауiптiлiгiнi» ба¹алануын беру.

4. Ластану д¸режесi туралы топыраººа ºорытынды беру. Ауылшаруашылыº даºылдар ¼сiру м¾мкiндiгi ¾шiн, ºандай гигиеналыº шаралар ºолдану керек?

N 4 åñåï.

´скемен т¾стi металлургия к¸сiп орындары орналасºан ауданда ºор¹асын-мырыш комбинатынан 1 км радиуста (С²З) ж¸не 20 км ауыр металдарды» химиялыº ж¾ктемесi топыраººа к¼бейгендiктен топыраº биоценозыны» на¹ыз ¼кiлдерi курт азай¹ан (шек патогендiк микрофлорасыны» антагонистерi).

Зерзат топыраº алу объектi	Ластану к¼рсеткiштерi (бактерия 1 г топыраºта)
	шек таяºташасы	Энтеро-коктар	Патоген.энтербактер.	Энтерови-рустар	Гельминт-тер
1. ´²МК С²З 1 км балабаº-ша	1000	50	+	+	+
2. ´²МК 1,5 км балабаºша	100	50	+	+	+
3. балалар ойын аланы 2 км	20	15	+	+	+
4. Ñ²Ç Åðòiñ ¼. 3 êì	12	10	-	-	-

ѽðàºòàð.

1. Ластану категориялары бойынша; таза ж¸не ластан¹ан (5 ºосымша) ²МК санитарлыº ºор¹ау зонасы (1 км радиуста) топыра¹ыны» эпидемиялыº ºауiптiлiк де»гейiн ба¹алау.

2. Бала баºшасы (´²МК1,5 км ºашыºтыºта) топыра¹ыны» эпидемиялыº ºауiптiлiк де»гейiн ба¹алау.

3. 4 ºосымша бойынша микроаудандарда¹ы балалар ойын ала»дары топыра¹ыны» эпидемиялыº ºауiптiлiк де»гейiн ба¹алау (2 км ´²МК-нан).

4. Ертiс ¼зенiнi» С²З (3 км ´²МК-нан) топыра¹ыны» эпидемиялыº ºауiптiлiк де»гейiн ба¹алау.

5. Топыра¹ы ºауiптi жерге ºорытынды беру. ²андай шаралар ж¾ргiзу ºажет?

N 5 åñåï.

´²МК-нан 10 км ºашыºтыºта жер ауылшаруашылыº даºылдар мен к¼к¼нiс ¼сiруге пайдпнылады.

Билеушi желдi» ба¹ыты бойынша шы¹арындылар к¼зi факелдi» 10 км ыº жа¹ынан 10 жел жа¹ынан топыраºтар мен ¼сiмдiктерден зерзат алынды.

Топыраºтарда ж¸не ¼сiмдiктерде металдарды» мынадай концентрациялар байºалды:

Метал-дар	Ûº æà¹û	Æåë æà¹û	Топыраº	Ûº æà¹û				Æåë æà¹û
	Топыраº	Топыраº	ØÆÊ	Помид	ØÆÊ	ʾí-áà¹ûñ	ØÆÊ	помид	ʾí-áà¹ûñ
ºîð¹àñûí	300	20	32	12	0,5	0,3	1,0	0,1	0,2
Мырыш	220	60	110	20	10	10	50	4,0	10
Ìûñ	30	8	23	15	10	5	10	7	0,5
Кадмий	5	0,3	1,0	0,3	0,03	0,02	0,1	0,02	0,02
Никель	50	25	35	0,5	0,5	1,0	0,5	1,0	1,0

ѽðàºòàð.

1. 2 ºосымша¹ы с¸йкес ШЖК асуы бойынша топыраº ластану де»гейi (категориялар) бойынша ба¹алануын беру.

2. Ластануды» жиынтыº к¼рсеткiшi (Z_æ) (3 косымша) бойынша топыраºты» ластану де»гейiн ба¹алау ж¸не есептеп шы¹ару.

3. Жиынтыº к¼рсеткiш бойынша (Z_æ) т½р¹ындар денсаулы¹ы к¼рсеткiштерiнi» ¼згеру м¾мкiндiгiне байланысты (5 ºосымша) топыраºты» ластану де»гейiн ба¹алауын беру.

4. Ауылшаруашылыº даºылдарды ¼сiру м¾мкiндiгi туралы ºорытынды беру.

5. ²андай шаралар ж¾ргiзу ºажет?

N 6 åñåï.

´²МК-нан 20 км ºашыºтыºта жер ауылшаруашылыº даºылдар мен к¼к¼нiс пайдаланылады.

Билеушi желдi» ба¹ыты шы¹арындылар к¼зi факелдi» 20 км ыº жа¹ынан 20 км жел жа¹ынан топыраºтар мен ¼сiмдiктерден зерзат алынды.

Топыраºтарда ж¸не ¼сiмдiктерде металдарды» мынадай концентрациялар байºалды:

Металдар	Ûº æà¹û	Æåë æà¹û	Òîïû-ðàº	Ûº æà¹û				Æåë æà¹û
	Òîïû-ðàº	Òîïû-ðàº	ØÆÊ	Êàð-òîï	ØÆÊ	Гречка	ØÆÊ	Êàð-òîï	Гречка
²îð¹àñûí	64	15	32	1	0,5	0,4	0,5	0,5	0,1
Мырыш	80	50	110	8	10	23	50	4,5	15
Ìûñ	20	15	23	6	5	8	15	30	1,5
Кадмий	0,5	0,2	1,0	0,001	0,03	0,005	0,04	0,008	0,001
Никель	30	25	35	0,4	0,5	0,3	0,5	0,1	0,005

ѽðàºòàð.

1. ШЖК асуы бойынша 2, 3 ºосымшалармен келiстi т¾рде ластану д¸режесi бойынша топыраºты ба¹алауды беру.

2. Ластануды» жиынтыº к¼рсеткiшi бойынша топыраº ластану де»гейiн ба¹алау ж¸не есептеп шы¹ару.

3. Жиынтыº к¼рсеткiш бойынша (Z_æ) т½р¹ындар денсаулы¹ы к¼рсеткiштерiнi» ¼згеру м¾мкiндiгiне байланысты (4 ºосымша) топыраºты» ластану к¸уiптiлiгiнi» ба¹алауын беру.

4. Ауылшаруашылыº даºылдарды ¼сiру м¾мкiндiгi туралы ºорытынды беру.

5. ²андай шаралар ж¾ргiзу ºажет?

N 7 åñåï.

Шы¹ыс ²азаºстан облысыны» селолыº аудандары (Самар, Курчум, Больше-Нарым) т¾стi металлургия ¼ндiрiсiнi» негiзгi шы¹арын дыларына» 150-200 км ºашыºтыºта орналасºан, антропогендiк ¸сер жоº. Бiраº б½л жерлерде таби¹и полиметалдыº аномалия т¾стi металдар кенi кездеседi, сондыºтан топыраºта ж¸не ¼сiмдiктектi жа¹ым ¼нiмдерiне кейбiр металдар к¼бiрек болады:

Зерттелетiн объектiлер	Таби¹и полиметалдыº зона
	²орша¹ан орта объектiлерiндегi металдар м¼лшерi
	Pb	ØÆÊ	Cu	ØÆÊ	Zn	ØÆÊ	Cd	ØÆÊ	Ni	ØÆÊ
	25	32	20	23	102,4	110	1,5	1,0	4,8	35
	0,01	0,03	0,5	1,0	0,3	1,0	0,001	0,001	0,01	0,1
	1,0	0,5	2,0	5,0	2,4	10,0	0,12	0,003	0,86	0,5
	0,6	0,5	3,9	10,0	16,0	50,0	0,07	0,1	0,85	0,5

ѽðàºòàð.

1. ШЖК-дан асуы бойынша 2, 3, 4 ºосымшалармен келiстiрiп ластану д¸режесi бойыеша топыраºты ба¹алауды беру.

2. Топыраºты» ластану де»гейi» жиынтыº к¼рсеткiш (Z_æ) бойынша есептеп шы¹ару.

1 ºосымша

Топыраººа т¾сетiн химиялыº заттарды, оларды» ауа¹а шы¹арындылары, су¹а тастандылары, ºалдыºтарды ºауiптiлiк кластарына келтiру

(ГОСТ 17.4.1.02-83 “Охрана природы. Почва. Классификация химических веществ для контроля загрязнения” Госстандарт, М. 1998)

²ауiптiлiк класстары	Химиялыº зат
I	Мышьяк, кадмий, сынап, ºор¹асын, селен, мырыш, фтор, бензапирен
II	Бор, кобальт, никель, молибден, медь, сурьма, хром
III	Барий, ванадий, вольфрам, марганец, стронций, ацетофенон