§2 Дәлелдеу

Сот дауында тараптардың айтысуы принципіне сәйкес, олар қажетті дәлелдемелер топтамасын ұсына отырып, өз ұсынымдарын (талаптарын) жекеше негіздеулері тиіс. Бұл қағида ҚР АІЖК 65-ші бабында нақтыланған, оған сәйкес, әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Осы ереже іске қатысушы үшінші тұлғаларға да таралады. ҚР АІЖК 66-шы бабына сәйкес, дәлелдемелерді тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар береді.

Дәлелдемелердің алғашқы кешенін талап арызға қоса тіркелген құжаттар құрайды. Іс материалдарымен танысқан соң жауапкер талап қоюшының ақпаратын жоққа шығаратын немесе күмән тудыратын өз дәлелдемелерін ұсына алады. Мысалы, талап қоюшы заем (қарыз алу) шартын талап арызымен қоса беріп, осы міндеттеме бойынша қарызды өндіріп беруді талап етеді. Ал талапкер өз кезегінде оның қарызды толық немесе жартылай төлегені туралы талап қоюшының қолхатын ұсына алады. Осылайша екі тарап та ақпарат қайнар көздерін таңдау еркіндігіне ие, бірақ ол ақпараттардан істің дұрыс шешілуіне ықпал ететін мән-жайлар анықталуы тиіс. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және іске қатысушы басқа да тұлғалардың талаптары мен қарсылықтарының негізінде, сот материалдық және іс жүргізу құқығының қолданылуға тиіс нормаларын ескере отырып анықтайды.

Қолда бар дәлелдемелік ақпарат ауқымы жеткіліксіз болуы мүмкін, мұндай жағдайда сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс шешу үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.

Тараптар сот өз бастамасы бойынша дәлелдеме жинамайтындығын ескерулері тиіс, бірақ тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді ұсыну қиындық келтірген жағдайда, сот олардың өтінімі бойынша дәлелдемелерді сұратып алдыруға жәрдемдеседі. Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде сол дәлелдемелер көрсетілуге, сондай-ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән-жайлар анықталатыны немесе бекерге шығарылатыны, дәлелдемені өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер және оның тұрған жері көрсетілуі тиіс.

Соттық дәлелдеу процесі азаматтық іс жүргізу нормаларымен реттелген. Бұл процесс істің нақты мән-жайларын анықтауға және азаматтық іс бойынша дұрыс шешім қабылдау үшін соттың бағалауына ұсынылған таным түрі болып табылады.

Дәлелдеу процесіне кезектілік тәртіп тән. Сотта анықталуы тиіс мән-жайлар тізімін айқындап алу азаматтық іс жүргізу теориясында дәлелдеу процесінің алғашқы кезеңі ретінде танылады. Егер азаматтық іс жүргізуде сот әрекетінің кезектілігі әр кезде қатаң сақталатын болса, бұл пікір орынды болар еді. Соттың ондай әрекеттері дәлелдемелер ауқымын анықтап алудан басталып, дәлелдемелерді жинау және тіркеуді құрайды. Шын мәнінде кез келген соттық процесс (істің санатына және қиындығына байланысты) өз динамикасымен ерекшеленеді. Кейбір жағдайларда талап қоюшының талаптарының өзгеруі мүмкін, немесе талап қоюшы алғашқы талаптық қуынымдарынан бас тартқан жағдайда дәлелдемелер жиналып болғанына қарамастан, қажетсіз болып қалуы мүмкін. Әрине, судьяның анықталуы тиіс мән-жайларды жинау ауқымын анықтауы және қажетті дәлелдемелерді жинау ауқымын белгілеуі бір кезеңге жинақталса, барынша қолайлы болар еді.

Судьяның айғақтар тізімін белгілеуі ойлану процесі болып табылады, оның нәтижесінде соттық дәлелдеу пәні және шектері анықталады. Дәлелдемелерді жинау және оларды іс жүргізу тәртібімен тіркеу (процессуалдық бекітуден өткізу) – соттың және іске қатысушы тұлғалардың белсенді әрекеті болып табылады.

Азаматтық процестегі дәлелдеудің келесі кезеңі – дәлелдемелерді зерттеу болып табылады. Бұл дәлелдеу кезеңінде тараптардың және үшінші тұлғалардың белсенділігі ерекше мәнге ие. Себебі, дәл осы дәлелдемелерді зерттеу барысында олар тек істе бар дәлелдемелер туралы толық мәлімет алып қана қоймай, оларға дау келтіре алады. Тараптар және іске қатысушы өзге тұлғалар бір-біріне, үшінші тұлғаларға, куәларға, сарапшыларға сұрақ қою нәтижесінде істе бар дәлелдемелердің сапасы мен негізділігін анықтау мүмкіндігіне ие болады.

Соңғы кезең ретінде – дәлелдемелерді бағалау кезеңі танылады, бұл әрекет тікелей соттың өкілеттігіне жатады, сотқа берілген ақпаратты оның бағалауы нәтижесінде сотта қойылған талаптардың негізділігі (негізсіздігі) анықталып, істің қорытындысы шығарылады.

Сот тек нақты топқа жататын дәлелдемелерді (мысалы, заттай дәлелдемелер, сараптамалық актілер және т.б.) ғана бағалап қоймай, сонымен қатар, іске қатысушы нақты тұлғаның әрекеттерін де бағалайды. Мысалы, жауапкер сотта істің шешіміне ықпал ететін тек жекелеген фактілерді ғана мойындауы мүмкін. Егер сот фактілерді тану істің мән-жайларын жасыру мақсатында немесе алдану, қорқыту, жәбірлеу немесе адастыру жолымен іске асырылғандығына күмән келтірсе, ондай мойындау қабылданбай, ол жөнінде сот ұйғарым шығарады. Бұл жағдайда фактілер жалпы негізде дәлелдеуге жатады.

Сот тарапынан соттық талқылауға қатысудан жалтарып жүрген тараптың тәртібі де бағаланады. Сотқа келуден бас тарту арқылы тұлға өзінде бар ақпаратты жасыру мақсатын көздеуі мүмкін. Сот мұндай жағдайда келесі іс жүргізу ережесін басшылыққа алады: егер тарап сотпен талап етілген ақпаратты ұсынудан жалтарса, ондағы бар мәліметтер оған қарсы тараптың мүддесіне қарсы бағытталған деп саналып, мойындалған болып танылады⁴⁷.

Дәлелдеу процесіндегі ғылыми-техникалық құралдар. Іске қатысушы адамдар – дәлелдемелерді жинау мақсатында, сондай-ақ сот оларды зерттеу және бағалау мақсатында ғылыми-техникалық құралдарды пайдалануға құқылы. Ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану кезінде арнайы дайындық қажет болса, жәрдем көрсету үшін сот маман шақыруы мүмкін.

Сот процесіне шақырылған маман сарапшымен ортақ белгілерге ие, себебі олардың екеуі де нақты саладан арнайы танымдық білімдері бар тұлғалар қатарына жатады. Сот процесіне сараптамалық мекемеде сарапшы болып қызмет ететін тұлға шақырылуы мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда сараптамалық мекеменің штаттық сарапшысы сот отырысына маман ретінде қатысуы мүмкін.

Сот талқылауындағы сарапшы мен маманның процессуалдық жағдайы арнайы білімдерімен немесе олардың сарапшылық немесе өзге де мекемеде атқаратын лауазымдарымен анықталмайды. Олардың қызметтік шектеулерін анықтау үшін қандай әрекеттерді жүзеге асыру үшін олардың сотқа шақырылғанын және оларға қандай іс жүргізу талаптары қойылатындығын ескеру қажет.

ҚР АІЖК 99-шы бабына сәйкес, сот ғылыми-техникалық құралдарды қолдануға консультациялар (түсіндірмелер) беру және көмектесу арқылы дәлелдемелерді жинауда, зерттеуде және бағалауда жәрдем көрсету мақсатында сот отырысына немесе іс жүргізу әрекеттеріне қатыстыру үшін істің нәтижесіне мүдделі емес, арнаулы білімі бар кәмелетке толған адамды маман ретінде тартуы мүмкін.

Заңнама маманды сот талқылауына қатысу үшін шақырудың баламалы нұсқаларына (негіздеріне) жол береді. Сот бұл әрекетті өз бастамасымен және тараптардың өтінуімен жүзеге асыра алады. Маманның шақырылуын сот ұйғарыммен рәсімдейді, бірақ ол ұйғарымда маманға сот процесінде қойылатын сұрақтар тізімін көрсету міндетті емес. Бұл сұрақтар (көбінесе кеңес беру сипатындағы) қажет болған реттерде сотпен және іске қатысушы тұлғалармен тікелей сот процесінде қойылуы мүмкін.

Іске қатысушы тұлғалар маман ретінде арнайы білімі бар нақты адамды шақыруды соттан сұрауға құқылы. Маман ретінде шақырылған адамның:

• өзінің шақырылу мақсатын білуге;

• егер арнаулы білімі болмаса, іс жүргізуге қатысудан бас тартуға;

• соттың рұқсатымен іс жүргізу әрекетіне қатысушыларға сұрақтар беруге;

• іс жүргізу әрекетіне қатысушылардың назарын дәлелдемелерді жинауға, зерттеуге және бағалауға жәрдем көрсету кезінде, ғылыми-техникалық құралдарды қолдану, сараптама тағайындау үшін материалдарды дайындау кезінде өзінің іс-әрекетіне байланысты мән-жайларға аударуға;

• өзі қатысқан іс жүргізу әрекетінің хаттамасымен, сондай-ақ сот отырысы хаттамасының тиісті бөлігімен танысуға және өзінің қатысуымен жүргізілген әрекеттердің барысы мен нәтижелері көрсетілуінің толымдығы мен дұрыстығына қатысты хаттамаға енгізілуге тиісті мәлімдемелер мен ескертпелер жасауға;

• соттың іс-әрекетіне шағым жасауға;

• өзінің іс жүргізу әрекеттеріне қатысуға байланысты өзіне келтірілген шығындарға өтем және іс бойынша іс жүргізуге қатысу оның қызметтік міндеттерінің шеңберіне кірмейтін болса, орындалған жұмыс үшін сыйақы алуға құқығы бар.

Азаматтық іс жүргізуге кез келген ғылыми-техникалық құралдар қолданыла бермейді. Арнайы білімі бар маман түрлі құралдарды (химикаттарды, газды) қолданудан және олардың сақталған орнына барудан туындайтын салдар туралы сотқа ескерту жасауы тиіс.

Іс жүргізу талаптарына сәйкес, ғылыми-техникалық құралдарды қолдануға келесі жағдайларда дәлелдеме құралы ретінде қолдануға жол беріледі:

1. заңда тікелей көзделсе немесе оның нормалары мен принциптеріне қайшы келмесе;

2. ғылымилығы жарамды болса;

3. іс бойынша іс жүргізудің тиімділігін қамтамасыз ететін болса;

4. қауіпсіз болса.

Ғылыми-техникалық құралдарды жасырын қолданудың нәтижесі, мұндай қолдануға заңмен жол берілетін жағдайларды қоспағанда, дәлелдеме ретінде пайдаланылмайды.

Азаматтық іс жүргізуде ғылыми-техникалық құралдардың қолданылғандығы тараптар берген анықтамамен немесе тиісті іс жүргізу әрекетінің хаттамасымен рәсімделеді. Ол құжаттарда сотта нақты қандай ғылыми-техникалық құрал қолданылғаны, оларды қолдану шарттары мен тәртібі, нақты объектілерге қатысты оларды қолдану нәтижелері көрсетілуі тиіс.

Ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану тәсілімен алынған құжаттар мен өзге материалдарды зерттеу, сақтау және оларға билік ету ҚР АІЖК 87-ші және 89-шы баптарымен көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.

⁴⁷Осы сұрақ Ресей Федерациясы азаматтық іс жүргізу заңнамасында да осылай реттелген. Қараңыз: Власов А.А. Гражданский процесс: учебное пособие. – М.: ЭКСМО, 2006. – С. 136.