§3 Тараптар

Өз мүдделерін көздеп талап қоюшы азаматтар мен заңды тұлғалар сотта талап қоюшылар (талапкерлер) болып табылады. Өздеріне қуыным талабы қойылған азаматтар мен заңды тұлғалар азаматтық істе жауапкерлер болып табылады.

Заңда көзделген жағдайларда заңды тұлғалар болып табылмайтын ұйымдар да азаматтық іс бойынша тараптар болуы мүмкін.

Басқа тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа жүргінуге құқығы бар адамдардың (тұлғалардың) арызын сот қабылдаған жағдайда мүдделері қозғалып іс басталған адамға сот пайда болған процесс туралы хабарлайды. Ол адам сотқа талап қоюшы ретінде қатысады. Азаматтық процесте мемлекет іс бойынша тараптардың бірі болуы мүмкін³¹.

Талап қоюшы ретінде іске қатысушы мүдделі тұлға өз бетінше өз талаптарын қалыптастыруға, негіздеуге және қорғауға құқылы. Ол талап арыз бергеннен кейін талаптың негіздемесін және нысанасын өзгертуге немесе талаптан толықтай және ішінара бас тартуға құқылы. Жауапкер талап қоюды тануға құқылы, ол екі тарап (талап қоюшы және жауапкер) іс бойынша бітімгершілік келісімге келуі мүмкін.

Талап қоюдың негіздемесі мен нысанасын өзгерту, талап қою талабының мөлшерін ұлғайту немесе азайту талап қоюшының жазбаша өтініш беру жолымен жүргізіледі. Талап қоюшының бұл іс жүргізушілік жағынан маңызды әрекеті соттың іс бойынша шешім қабылдағанына дейін жасалады.

Қойылған талаптарды жауапкер мойындаған жағдайда сот одан бұл жөнінде қолхат алады. Бітімгершілік келісімге келген жағдайда даулы құқықтық қатынастарға қатысушылардың осы келісім шарттарын мойындағаны жөніндегі екіжақты келісімі болуы шарт. Әдетте келісімнің бастамашысы ретінде сотта бір тарап әрекет етеді де, содан кейін олар жекелеген шарттарды талқылайды. Тараптармен қол жеткізілген бітімгершілік келісімге тараптар қол қояды және ол сотпен бекітіледі.

Соттың өз бастамасы бойынша талап қою нысанасын немесе негіздемесін өзгертуге құқығы жоқ. Егер бұл іс-әрекет заңға қайшы келсе немесе басқа біреулердің құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзатын болса, сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын³², жауапкердің талап қоюды тануын қабылдамайды және тараптардың бітімгершілік келісімін³³ бекітпейді.

Талап қою өндірісіндегі азаматтық іске бірнеше талап қоюшының немесе бірнеше жауапкердің қатысуы мүмкін. Мысалы, жер учаскесінің меншік иесі екі жеке жалға алушылармен, яғни екі тұлғамен бір жалға беру шартын жасады. Жалға беру мерзімі аяқталған соң жер иесі екі жауапкерге қарсы (жер учаскесін босату туралы) бір талап арызын бере алады. Яғни сот бұл жағдайда бір нысанадағы талап бойынша бір негіздерге сүйеніп, бірақ екі түрлі тұлғаға қарсы қозғалған істі қарай алады.

Бұл мысалда аталып өткен жалға алушылар өз тарапынан да сотқа жүгіне алады. Егер жалға беруші жалға беру шартының мерзімі аяқталғанға дейін өзге тұлғамен дәл сондай келісім жасаса, олар жер иесіне қарсы өз талаптарын қоя алады. Талап қоюшы жалға алушылар өздерінің бірлесіп қойған талабында даулы келісім шарттың ережелері олардың өздерінің құқықтарын шектейтіндіктен, ол келісімді заңсыз деп тану туралы талап қоюы мүмкін.

ҚР АІЖК 50-ші бабына сәйкес, талапты бірнеше талап қоюшы бірлесіп қоюы, немесе оның бірнеше жауапкерге қойылуы мүмкін. Талап қоюшылардың немесе жауапкерлердің әрқайсысы екінші тарапқа қатысты процесте дербес болады. Тараптар іс жүргізуді тиісінше тең талап қоюшылардың немесе тең жауапкерлердің біреуіне тапсыра алады.

Тәжірибеде талап қоюшы өз құқықтары нақты тұлға тарапынан бұзылғаны туралы өзіндік сенімде болып, оған материалдық және өзге де талаптарды қояды. Алайда бұл жағдайда талап қоюшы адал ниетпен адасуы мүмкін, ал жауапкердің бұл талап арызға мүлдем қатысы болмай шығуы да мүмкін. Егер мұндай талап мән-жайы бойынша қарастырылатын болса, сот шешімімен бұл қойылған талап қанағаттандырусыз қалдырылады.

Сот істі дайындау үстінде немесе бірінші сатыдағы сотта оны қарау кезінде талап бойынша жауап беруге тиісті емес адамға талап қойылып отырғанын анықтаса, істі қысқартпай талап қоюшының өтініші бойынша тиісті емес жауапкерді тиісті жауапкермен³⁴ ауыстыра алады. Тиісті емес жауапкерді ауыстырғаннан кейін істі дайындау және қарау басынан бастап жүргізіледі.

³¹Мемлекет мемлекеттік меншік объектісін жекешелендіруді заңсыз деп тануды талап етуші талап қоюшы ретінде көрініс табады. Егер азаматтық айналымда жасалған келісім шарттың ережелері көпшілік мүдделеріне нұқсан келтіретіндігі анықталса, онда мемлекет атынан сол келісім шартты заңсыз деп тану туралы талап сотқа жолдануы мүмкін. Мемлекетке қарсы қойылатын талаптардың түрлері ретінде тұлғаны заңсыз соттаумен немесе оны негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тартумен байланысты келтірілген зиянды өтеу туралы талап арыздарды келтіруге болады.

³²Егер талапкер талаптан бас тартуға жауапкер тарапынан көрсетілген қысым немесе оның дауға қатысы жоқ міндеттемелерді орындауға уәде етуі нәтижесінде шешім қабылдаса, сот ондай талапты қабылдай алмайды. дәл осындай негіздері бар талаптарды мойындау сотпен қабылданбауы тиіс.

³³Егер іске үшінші тұлға қатысса және ол екі тараптың даулы нысанға қатысты қуынымдарын мойындамайтын болса, ондай бітімгершілік келісім сот тарапынан бекітілмейді.

³⁴Мысалы, үй жануарларының тиістілігіне қатысты даулар бойынша тиісті емес жауапкерді ауыстыру жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, талап қоюшы азамат А-ға оның қорасында тұрған оның заңсыз иеленуіндегі малды қайтарып беруін талап етеді. Сотқа шақырылған азамат А даулы малдың шындығында да оның қорасында тұрғандығын, бірақ оның ол малға ешбір қатысы жоқ екендігін мәлімдейді. Оның пайдалануында азамат Б-мен ортақ мал ұстауға арналған орын бар, ал Б сол қуыным жасалып отырған малға иелік етіп жүргендігін айтты. Мұндай жағдайда тиісті емес жауапкерді ауыстыру талап қоюшының келісімімен жүзеге асырылады.