Тәжірибелік жұмыс 9. Электерондық кестені деректер қоры ретінде пайдалану

MS Excel-электрондық кестесі. Ұяшықтармен жұмыс. Формуланы пайдалану.

Мақсаты: Электрондық кестенің негізгі ұғымдарымен танысу, кестеге мәліметтер енгізу, кестені файл ретінде сақтау және жүктеу, редакциялау және пішімдеу (форматтау), матрицаларды өңдеуде EXCEL функцияларын пайдалану, матрицаларға арифметикалық амалдар қолдануды автоматтандыру, формулалармен және жиындармен (массивтермен), Excel-де қолданылатын функциялармен, сандардың форматтарымен, кестедегі ақпараттарды өзгертуден қорғау әрекеттерін орындау, кестені баспаға шығару әрекеттерін үйрену.

Электрондық кестенің жұмыс аймағы жолдар мен бағандардан тұрады. Жолдардың саны – 65536, ал бағандар саны – 256. Баған мен жолдың қиылысқан жерінде орналасқан тор ұяшық деп аталады.

Жол нөмірі – көлденең орналасқан қатарлардың сол жақ шетінде жазылған нөмірімен белгіленеді.

Ұяшық көрсеткіші – жұмыс істеуге дайын ағымдық ұяшықты көрсетіп тұрған тіктөртбұрышты таңба.

1. EXCEL программасын іске қосу

Тапсырма 1

Саймандар тақтасы мен форматтау саймандар тақтасының барлық батырмаларын

алып тастап, қайта орнына қойыңыз.

Тапсырма 2

Бос жол және бос қатар қосу жолдарын көрсетіңіз.

Жұмыс парағын қосу және оған атау беру жолдарын көрсетіңіз.

Әдістемелік нұсқау

Меню қатарынан ҚОЮ (Вставка) – Қатар (строка) немесе бағана (столбец) таңдаймыз.

Ағымдағы екпінді ұяшыққа курсорды қойып “Ctrl +”, “Ctrl + Shift +” батырмаларын басу арқылы бос бағана немесе бос жол қосуымызға болады.

Меню қатары ҚОЮ (Вставка) – Парақ (лист) белгішесін басамыз. Ал атау қою үшін Меню қатарындағы Формат – Парақ (лист) – атын өзгерту (переименовать) батырмасын таңдаймыз. Сол кезде атау қоюға арналған парағымыз белгілі болады, соны өшіріп пернетақта арқылы керекті атауды тереміз.

Тапсырма 3

Тышқанның көмегімен кесте бөліктері қалай беліленеді?

Тапсырма 4

Жұмыс кітабының 4-ші парағында:

а) 5-ші қатарды белгілеңіз.

ә) А, В, С бағаналарын белгілеңіз.

б) Жұмыс парағын белгілеңіз.

в) C4:F10 блогын пернелердің көмегімен белгілеңіз.

Excel программасында кесте жасау, толтыру, редакциялау және пішімдеу (форматтау)

Ұяшықтарды адрестеуді В1, А1:А9, С12 т.с.с. тәсілмен жазуға болады. Бұлай жазу ұяшықтарды салыстырмалы түрде адрестеу деп аталады, мұнда адрестер ағымдағы ұяшыққа салыстырмалы күйде беріледі.

Мысалы, А4 ұяшығына = A1+A2 формуласын енгізсек, электрондық кестеде нәтижеде А4 ұяшығына бұдан үш қатар жоғары орналасқан ұяшықтағы санды екі қатар жоғары орналасқан санға қосқандағы мән жазылады.

Егер =A1+A2 формуласын А4 ұяшығынан В4, С4 ұяшықтарына көшіріп жазсақ, сәйкес түрде =В1+В2, =С1+С2 деп көшіріледі.

Егер ұяшықты адрестеуді салыстырмалы емес нақты күйде бергіміз келсе, онда ұяшықты абсолютті түрде адрестеуіміз керек. Ол үшін ұяшық адресіне $ символы қосылып жазылуы керек. Мысалы: $G$4, $B42, 4D427 т.с.с.

Формуланы көшірген кезде оның кейбір элементтерін салыстырмалы адрестеу, ал кейбірін абсолютті адрестеу арқылы жазуға болады, бұл ұяшықты аралас түрдегі адрестеу деп аталады.

Аралас түрдегі адрестеу үшін $ символы өзгермейтін баған атауына немесе өзгермейтін жол нөмірінің алдына жазылады. Мысалы: $B4, AC$7 т.с.с.

Мәтін енгізу

Тапсырма 1 A1:E3 ұялар диопозонына төменде көрсетілген кестені теріңіз.

	A	B	C	D	E
1	Excel-дегі	Мәтін	м ә т і н	Мәтін	мӘтін
2	мәтінді
3	Туралау

Тапсырма 2

Жұмыс кітабының 2-ші парағының А1 ұясына мәтінді енгізіп төмендегідей етіп форматтаңыз:

EXCEL

ЭлектронДы процессорЫ

КЕСТЕ ТҮРІНДЕ БЕРІЛГЕН

МӘНДЕРДІ өңдеуге арналған.

Тапсырма 3 Жұмыс кітабының 3-ші парағында төмендегі кестені енгізіңіз:

ТОП СТУДЕНТТЕРІНІҢ ТІЗІМІ
р/с	Аты-жөні	Туылған жылы	Орташа балл
	Асқарұлы Б.	12.05.1982	7,0
	Сәрсембаев Б.А.	23.07.1981	8,0
3.	Салғараева Г.И.	01.12.1982	7,5
Топ бойынша орташа балл 7.5

Тапсырма 4 Жұмыс кітабының 4-ші парағында:

а) A1:A12 ұяларына қаңтардан бастап барлық ай аттарын жазыңыз.

ә) B1:G1 ұяларына екінші жартыжылдықтың барлық ай аттарын жазыңыз.

б) A13:G13 ұяларына апта күндерінің аттарын жазыңыз.

Сандық мәндерді енгізу және толтыру

Тапсырма 5 Жұмыс кітабының 5-ші парағында:

С1 ұясына 125,6 санын енгізіңіз. Осы ұяның мәнін C2, C3, С4, С5 ұяларына көшіріңіз және С1 ұясын сандық, С2 ұясын экспоненциалды, С3 ұясын мәтіндік, С4 ұясын мерзімдік, С5 ұясын бөлшек форматта (пішімде) бейнелеңіз;

1. Оң сандар жасыл түспен шығатындай, ал теріс сандар қызыл түспен, нөлдік сандар – көк, мәтіндік ақпараттар сары түспен шығатындай етіп С6 ұясына формат енгізіңіз.

2. A1:A10 ұяшықтарының диапазонын бөлшек сандармен толтырып, проценттік форматтқа қойыңыз.

3. A1:A10 ұяшықтар диапазонын D1:D10 ұяшықтар диапазонына көшіріп, мәндерін екі есеге үлкейтіп жазыңыз. Жаңа диапазон үшін бөлшек формат орнатыңыз;

4. Калькулятордың көмегімен орта мәнді, сандардың санын, мәндер саны және А1:А10 диапазонының ең кіші мәнін тауып, табылған мәндерді 15-ші қатарға жазыңыз.

Автотолтыруды қолданып кесте ұяшықтарын толтыру, берілгендерді қорғау

Тапсырма 1

1) А1 ұяшығына 2001 санын енгізу, А2 ұяшығына 2002 санын енгізіңіз. А1:А2 блогын белгілеңіз. Толтыру маркерін А10 ұяшығына дейін алып барыңыз.

2) С1 ұяшығына “Дүйсенбі” мәнін енгізіңіз; С2: «Сейсенбі» мәнін енгізіп, С1 және С2 ұяшықтарына курсорды қойып автотолтырудың көмегімен С7 ұяшыққа дейін апта атауларын енгізіңіз.

3) В1 ұяшығына “январь” мәнін, В2 ұяшығына “ферваль” мәнін енгізіп автотолтыру арқылы ай атауларын толтырып шығыңыз.

Тапсырма 2

1. Жұмыс кітабының 1-бетіндегі берілгендерді толық қорғаңыз, қорғалғанын тексеріңіз, сосын берілгендерден қорғауды алып тастаңыз.

2. Ұяшықтардағы берілгендерді жеке-жеке қорғаңыз, тексеріңіз, қорғауды алып тастаңыз.

Тапсырма 3

у=x²+1 функциясының [-10; 10] интервалындағы мәндерін автолтыру арқылы есептеңіз.

3.2-сурет

А1:В1 ұяшықтарын біріктіріп, берілген формуланы теріп жазамыз. А2 ұяшығына х-тің -10-нан 10-ға дейінгі сандарды жазамыз. В2 ұяшығына формула =A2^2+1 бойынша есептеп, келесі В3 ұяшығынан бастап автотолтыруды орындаймыз.

Студенттің өзіндік жұмысы

Тапсырма 1 Автолтыру арқылы “2006 жылының күн тізбесін” (Календарь) жасаңыз. Әр түрлі түске бояп, форматтаңыз (пішімдеңіз).

Тапсырма 2 Осы “2006 жылының күн тізбесін” жазған бетіңізді қорғаңыз, тексеріңіз.

Тапсырма 3 Нұсқада берілген тапсырмаларды орындаңыз:

Нұсқа	[A,B]	x[a;b] аралығындағы сандар тізбегінен табу керек
1	[-6;6]	Y=2*x Жұп сандар тізбегін
2	[-5;5]	Y=2*x+1 Тақ сандар тізбегін
3	[-20;5]	Y=x3 Кубтарының тізбегін
4	[-5;3]	х2/(х-5) өрнегінің мәндерін
5	[-7;7]	(2х+4)/(х2-3) өрнегінің мәндерін

Электрондық кестеде формулалар арқылы күрделі кестелер құру

Алгебра курсынан бәрімізге белгілі бірден 100-ге дейінгі бүтін сандар квадратын табу кестесінің көмегімен “абсолюттік” сілтеме түсінігін қарастырайық.

0-ДЕН 99-ҒА ДЕЙІНГІ БҮТІН САНДАРДЫҢ КВАДРАТТАРЫНЫҢ КЕСТЕСІ

Единицы Десятки	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9
0	0	1	4	9	16	25	36	49	64	81
10	100	121	144	169	196	225	256	289	324	361
20	400	441	484	529	576	625	676	729	784	841
30	900	961	1024	1089	1156	1225	1296	1369	1444	1521
40	1600	1681	1764	1849	1936	2025	2116	2209	2304	2401
50	2500	2601	2704	2809	2916	3025	3136	3249	3364	3481
60	3600	3721	3844	3969	4096	4225	4356	4489	4624	4761
70	4900	5041	5184	5329	5476	5625	5776	5929	6084	6241
80	6400	6561	6724	6889	7056	7225	7396	7569	7744	7921
90	8100	8281	8464	8649	8836	9025	9216	9409	9604	9801

Бағананы сандармен толтыру үшін Тип элементтер тобын басқару бөлімінде арифметикалық (арифметическая) ауыстырып қосқышын орнатамыз. Орналасу (Расположение) бөлімінде бағана (по столбцам) жолын таңдаймыз. Қадам (Шаг) – 1. Соңғы мән (Предельное значение) – 9.

1. ОК батырмасына басыңыз. А бағанасы 0, 10, 20, ... 90 сандарымен толтырылады.

Енді В4 ұясына Функция шебері (Мастер функции) көмегімен санның квадратын есептейтін формуланы енгізу керек. Санның квадраты жол және бағана тақырыптары қосындысының квадраты ретінде есептеледі. Демек, В4 ұясына А бағанасында көрсетілген ондықпен 3-жолдағы бірліктің қосындысын квадраттайтын СТЕПЕНЬ (POWER) формуласын жазу керек. Формуланы жазу үшін осы СТЕПЕНЬ (POWER) функциясын қолданамыз.

2. Тышқанды В4 ұясына апарып бір шертіп, ұяны белгілеңіз.

3. Саймандар тақтасындағы – Функция кірістіру (Вставка функции) батырмасын шертіңіз. Экранда Функция шебері (Мастер функций – шаг 1 из 2) сұхбат терезесі пайда болады.

4. Категориялар (Категории) тізімдер өрісінің ішінен Математикалық (Математические) жолын таңдау керек.

5. Функциялар (Функции) тізімінің ішінен СТЕПЕНЬ (POWER) функциясын таңдап, Ок батырмасын басыңыз. Функция шебері (Мастер функций – шаг 1 из 2) сұхбат терезесі жабылып, экранда СТЕПЕНЬ (POWER) функциясының параметрлерін енгізуге арналған формула тақтасы ашылады .

6. Число өрісіне В3+А4 өрнегін пернетақтадан теріп жазамыз (міндетті түрде ағылшын әріптерімен) немесе тышқанды В3 және А4 ұяларында бір-бір шертеміз, ал “+” белгісін пернетақтадан тереміз. Егер сұхбат терезесі қажет ұяларды жауып тұрса, онда оны тышқан көмегімен төмен тасымалдап қоюға болады. Степень өрісіне 2 санын жазып ОК батырмасын шертеміз.

7. В4 ұясында есептеу нәтижесі: 0, ал формула жолында =СТЕПЕНЬ((B3+A4);2) формуласы пайда болады. Енді осы формуланы басқа ұяларға тасымалдаймыз. Нәтижесі қандай болды?

С4 ұясынан кейінгі ұяларда сандар көрінбейді, себебі олар ұяға толық симай тұр. Ұяларды тышқан көмегімен кеңейтіңіз. Экранда көрінген сандар сәйкес сандардың квадратына тең емес. Себебі, біз формуланы жол бойымен оңға тасымалдаған кезде Excel формуланы жаңа орынға сәйкес автоматты түрде өзгертті. D4 ұясында 2 санының квадраты емес = D3+C4 формуласы бойынша есептелген санның квадраты жазылған. Дұрыс нәтиже алу үшін кейбір сілтемелерді “абсолюттік” түрде жазу керек, мысалы ондықтарды тек А бағанасынан, ал бірліктерді тек 3- жолдан алу керек. Бұл үшін “абсолюттік” дәлірек айтсақ, аралас сілтемелерді пайдалану керек.

Ұя сілтемесінің кез келген позициясын тұрақты ету үшін оның алдына $ белгісін жазу керек. Ұя сілтемесін тұрақты ету үшін $B$4 түрінде жазу керек. Тек жол нөмірі тұрақты болу үшін сілтемені B$4, ал тек бағана аты тұрақты болу үшін – $B4 түрінде жазамыз.

В4 ұясында жазылған формула басқа ұяларға дұрыс тасымалдануы үшін біз аралас сілтемені пайдалануымыз қажет.

8. Формуланы түзету үшін В4 ұясын белгілейміз. Мәтіндік курсорды Формула қатарына (Строка формул) орналастырып =СТЕПЕНЬ((B3+A4);2) формуласын түзетеміз. Формуладағы В3, А4 салыстырмалы сілтемелерін B$3, $A4 етіп аралас сілтемелерге алмастырамыз.

9. Формула жолында курсорды В3 адресінің алдына қойып, Ғ4 батырмасын шертіңіз. Сілтеме $B$3-ке ауысады. Ғ4 батырмасын тағы бір басыңыз, сілтеме B$3-ке ауысады.

10. Курсорды А4 сілтемесінің алдына орналастырып Ғ4 батырмасын 3 рет басыңыз. $A4 сілтемесі шығады.

11. Enter батырмасын басып редакциялауды аяқтаңыз. Формула =СТЕПЕНЬ((B$3+$A4);2) түріне өзгереді. Сонымен редакциялау режимінде Ғ4 батырмасын әр басқан сайын сілтеме түрі $B$3  B$3  $B3  B3 тізбегі бойынша өзгереді екен.

12. Формуланы кестенің қалған ұяларына толтыру маркері арқылы тасымалдаймыз (алдымен формуланы В4 ұясынан оңға қарай тасымалдап, тышқан батырмасын жібермей тұрып, осы жолды төмен қарай көшіреміз).

Енді кестені безендіруге кірісеміз:

• Кесте тақырыбы жазылған А1 ұясын белгілеп, Ғ2 батырмасын басыңыз. Редакциялау режимі іске қосылып, бұрын жазылған мәтін соңында курсор пайда болады.

• Бос орын пернесін бір басып, 0-ден 9-ға дейінгі бүтін сандар мәтінін енгізіп, Enter пернесін басыңыз.

• А1 ұясын қайта белгілеп алып: оның қарпін Times New Roman, мөлшерін 14 пт, сызылымын жартылай қарайтылған етіп тағайыңдаңыз.

• Кесте тақырыбын ұяларды біріктіріп ортаға орналастыру керек. Ол үшін А1:К1 диапазонындағы ұяларды белгілеп алып, Форматтау (Форматирование) саймандар тақтасындағы – Біріктіріп ортаға қою (Объединить и поместить в центре) батырмасын шерту керек.

• А4:А13 ұялар диапазонын белгілеп, Ctrl пернесін басып тұрып, В3:К3 ұялар диапазонын белгілейміз. Осы диапазондар үшін сызылымды – жартылай қарайтылған, туралауды – ортаға етіп тағайындаймыз.

• Бірліктер жолы мен ондықтар бағанасының тақырыбы жазылатын А3 ұясын белгілеңіз. Ұяны диагональ бойынша сызықпен бөліп, оның оң жағы мен төменіне сөздер жазу үшін алдымен 9 бос орын таңбасын енгізіңіз де, Бірліктер сөзін, одан кейін тағы бір бос орын қалдырып, Ондықтар мәтіндерін теріп жазып, Enter пернесін басыңыз.

• А3 ұясын қайта белгілеп, қаріп мөлшерін 8, сызылымын жартылай қарайтылған етіп тағайындаңыз.

• Менюден Формат – Ұя (Формат – Ячейки) командасын орындаңыз. Экранда Формат ячеек сұхбат терезесі ашылады.

• Туралау (Выравнивание) бөліміне тышқанды бір шертіп, қажет бөлімге ауысыңыз (4.5-сурет).

• Сөздерді тасымалдау (Переносить по словам) жалаушасын орнатыңыз.

• Шекаралар (Границы) ішкі бетінде тышқанды бір шертіп, қажет бөлімге ауысыңыз (4.6 сурет). Линия өрісінде сызық түрін таңдаймыз. Бізге үнсіз келісім бойынша тағайында­латын жіңішке сызықты алу қолайлы. Енді бұл сызық ұяның қай жиектеріне қажет екенін көрсету керек.

• Тышқанды батырмасында бір шертеміз. Диагональ сызық сұхбаттасу терезесінің ортасында орналасқан үлгіде пайда болады. ОК батырмасын шертіп, сұхбат терезесін жабамыз.

• А3 ұясында диагональ сызық пайда болады. Енді Единицы тақырыбы ұяның оң жақ жоғарғы бұрышында, ал Десятки – сол жақ төменгі бұрышында орналасуы үшін ұя мөлшерін өзгерту керек.

• Жолдың биіктігін өзгерту үшін тышқанды жол тақырыбының төменгі жағына орналастырып, тышқанның оң жақ батырмасын басамыз. Жанама менюден Высота строки жолын таңдап, ашылған терезеге: 24,00 санын енгіземіз.

• А бағанасының енін де дәл осылай етіп немесе Формат – Бағана – Ені (Формат – Столбец – Ширина) командасын орындап 11,14-ке өзгертіңіз.

• В:К бағаналарын белгілеп, Формат – Бағана – Ені (Формат – Столбец – Ширина) командасын орындаңыз. Бағаналар енін 6-ға өзгертіңіз.

Енді кесте тақырыбы мен ұяларға жақтаулар сызамыз.

• А3:К13 ұялар диапазонын белгілеңіз. Форматтау (Форматирование) саймандар тақтасын­дағы батырмасын шертіп, кестенің сыртқы жиектерін қалың, ал ішкілерін – жіңішке сызықтармен сызып шығыңыздар.

• Бірліктер жазылған 3-жолдың төменгі шекарасы мен ондықтар жазылған бағананың оң жақ шекарасын да қалың сызықтармен сызыңыздар. Ол үшін Форматтау (Форматирование) саймандар тақтасын немесе Формат – Ұя – Шекаралар (Формат – Ячейки – Граница) командасын пайдалану керек.

• Кестені дискіге жазып сақтаңыздар.

Функциямен жұмыс. Матрицаларды өңдеуде EXCEL функцияларын қолдану

Ф ункция шеберiн шақыру үшiн: Саймандар панелiнде арнайы батырма – функция шеберi бар. Функция шеберiн шақыру арқылы EXCEL стандартты функциялар тiзiмiн оқуға және қолдануға мүмкiндiк бар.

1-тәсiл. Стандартты саймандар панелiнiң Функция шеберi батырмасын қосу арқылы;

2-тәсiл. Енгiзу – Функция…(Вставка-Функция) командасын орындау арқылы.

Матрицалармен жұмыс iстеуге арналған EXCEL–дiң стандартты функцияларын оқып-үйрену арқылы матрицаның анықтауышын табу, санға көбейту, транспонирлеу, екi матрицаның қосындысын, айырмасын, көбейтiндiсiн табу, керi матрицаны табу жұмыстарын автоматтандыруға болады.

Матрицалармен жұмыста қолданылатын стандартты функциялар:

МОПРЕД – матрицаның анықтауышын табу;

ТРАНСП – матрицаны транспонирлеу.

Матрицаны транспонирлеу – оның баған элементтерiн жолға, ал жол элементтерiн бағанға орналасатындай етiп ауыстыру;

МОБР –матрицаға керi матрицаны табу.

Матрицаға керi матрицаны табу үшiн, алдымен матрицаның анықтауышын табу қажет.

МУМНОЖ –екi матрицаны көбейту.

Тапсырма 1 х =1,2, y =3 және z =1,5 болғанда, төмендегі формулалардың сандық мәндерін есептеңіздер:

1) , 2) , 3) ,

Тапсырма 2 Матрицаның анықтауышын табу.

А=

Берiлген матрицаның анықтауышын табу керек.

Тапсырма 3 Матрицаны санға көбейту.

А=

Тапсырма 4 Матрицалардың қосындысын (айырмасын) табу.

A= B=

А және В матрицаларының қосындысын табу.

Тапсырма 5 Матрицаға керi матрицаны табу.

А= -матрицаға керi матрицаны анықтау.

Тапсырма 6 Төменде берілген кестені толтырыңыздар:

4 тоқсандағы сүт тағамдарының сатылу кестесі

	Қазан	Қараша	Желтоқсан	Орташа мән (кг)	Бағалардың қосындысы
Сүт	55	65	70
Май	320	340	355
Қаймақ	250	273	305
Ірімшік	150	164	175
Барлығы (кг)