1523. Выйшла ў свет паэма Міколы Гусоўскага «Песня пра зубра»

Звестак пра выдатнага беларускага паэта-лацініста Міколу Гусоўскага захавалася надзвычай мала. Дакладна невядомыя ні гады жыцця, ні месца нараджэння і вучэння, ні ягоны апошні зямны прыстанак, але бясспрэчна тое, што ён добра ведаў жыццё, характар, звычаі і гісторыю беларусаў, быў патрыётам Вялікага Княства Літоўскага.

Гісторыкі літаратуры лічаць, што будучы паэт мог з'явіцца на свет у сям'і вялікакнязеўскага палясоўшчыка або паляўнічага. Згадваючы юнацтва, Гусоўскі пісаў:

Змалку ад бацькі вучыўся ў бясконцых абходах

Крокам нячутным ступаць, каб нішто не шурхнула...

Колькі патоў ён, бывала, зганяў з мяне ў зімнюю сцюжу,

Коп'і шыбаць прымушаючы з бегу наводмаш!

Колькі нагледзеўся смерці, наслухаўся енку

У пушчах, пакуль мяне, сына, вучыў палясоўшчык.*

* Урыўкі з «Песні пра зубра» падаюцца ў перакладзе Язэпа Семяжона.

Граматай Мікола авалодаў у кафедральнай або царкоўна-прыходскай школе, а потым удасканальваў веды ў Вільні, Польшчы і ў Італіі. Запісы ў дакументах Кракаўскай і Балонскай альма-матэр дазваляюць выказаць меркаванне, што Гусоўскі вучыўся ў гэтых славутых эўрапейскіх універсітэтах.

Лёс звёў паэта з біскупам Эразмам Вітэліусам, які зрабіўся ягоным апекуном і сябрам. Блізкасць да вялікага князя Аляксандра і бліскучыя здольнасці дазволілі Вітэліусу заняць пасаду сакратара вялікакняскай канцылярыі. Эразм быў вядомы пры эўрапейскіх дварах дыпламат, няраз узначальваў адказныя пасольскія місіі. У 1518 годзе пасольства Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага на чале з Вітэліусам выехала ў Рым. Мецэнат узяў з сабою паэта, для якога падарожжа сталася шчаслівым.

Паслы мелі на мэце схіліць папу да стварэння альянсу хрысціянскіх краінаў супроць Асманскай імперыі (Турэччыны) і яе васалаў - крымскіх татараў, якія ледзь не штогод учынялі спусташальныя набегі на землі Княства і Кароны. Папа Леў Х быў тонкі знаўца паэзіі і мастацтва, а таксама любіў паляванне. Пад уплывам аповядаў біскупа Вітэліуса пра пушчы далёкай радзімы папа пажадаў мець праўдзівы паэтычны твор пра паляванне на ляснога волата зубра. Мецэнат даручыў выканаць просьбу Міколу Гусоўскаму.

Пісаць на замову самога папы было вялікім гонарам, аднак паэта натхняла не толькі магчымасць здабыць эўрапейскую славу, але і імкненне паслужыць Бацькаўшчыне - сказаць свету пра яе гісторыю, яе веліч і славу, заклікаць дапамагчы ёй перад небяспекаю з усходу.

Створаная ў 1522 годзе на лаціне, тагачаснай міжнароднай мове літаратуры і навукі, паэма Гусоўскага атрымала назоў «Песня пра аблічча, дзікасць зубра і паляванне на яго», або, скарочана, проста «Песня пра зубра». Валадар беларускіх пушчаў з паэтавай ліры стаў вобразам і сімвалам роднай зямлі. Мікола з Гусава стварыў велічны гімн свайму краю, яго прыродзе, мужнай і прыгожай душы народа. Ён зняпраўдзіў пашыраныя тады ў Эўропе міфы пра дзікасць сваіх суайчыннікаў, паказаў Княства як эўрапейскі бастыён змагання з турэцка-татарскай пагрозаю.

Войны вядзём мы за ўвесь безудзельны свяшчэнны

Брацкі саюз хрысціянства з навалай з усходу.

Вораг страшэнны адольвае нас і зламысна

Рэжа пад корань наш род і вучэнне Хрыстова

У душах народаў на ўсіх заняволеных землях.

Там, дзе арда саранчой прапаўзе, застануцца

Толькі асмолкі ды печышчы, попел ды косці,

Зграі варон ды чароды сабак адзічэлых.

Бог барані, калі нас перамогуць прышэльцы!

Лепш ужо смерць нам усім без пары, чым такая

Доля - жыццё пад'ярэмнае ў цяжкай няволі.

У 1522 годзе, калі стваралася «Песня пра зубра», у Італію прыйшла чума. Яе страшны ўраджай быў такі вялікі, што ў Рыме не хапала трунаў і нябожчыкаў кідалі проста ў Тыбр. Пошасць забрала жыццё Эразма Вітэліуса, не пашкадавала і папу Льва Х. Гусоўскі з абурэннем глядзеў на тое, як у сталіцы хрысціянства адраджаюцца паганскія звычаі і прыносяць ахвяры даўнейшым багам. Гэтым часам ён піша свой выдатны верш-малітву «Да святога Себасцяна», дзе заклікае неба спыніць чумную пошасць і ўратаваць даведзеных да роспачы людзей.

Застаўшыся без магутных апекуноў, паэт страціў магчымасць выдаць сваю паэму ў Вечным горадзе. Па небяспечных эўрапейскіх дарогах едзе ў Кракаў, разлічваючы на дапамогу вялікай княгіні літоўскай і каралевы польскай адукаванай італьянкі Боны Сфорца. З яе падтрымкаю ў кастрычніку 1523 года ён выдаў сваю адзіную прыжыццёвую кнігу, куды ўвайшлі «Песня пра зубра» і напісаныя ў Рыме вершы. У прысвячэнні каралеве Боне паэт пісаў: «Дзяржава абапіраецца больш на мужнасць духу, чым на сілу цела, пра што сведчаць як грэкі, так і рымляне. Яны былі наймагутнейшымі якраз тады, калі квітнелі навукі і мастацтва».

Гусоўскі звяртаўся да валадароў з просьбаю ўзяць пад сваю абарону ўсіх таленавітых людзей, каб яны маглі працаваць на карысць дзяржавы, не думаючы пра кавалак хлеба. Гэты заклік застаўся непачуты. Кароль і прыдворныя хутка забыліся пра выдатнага паэта. Апошнія свае гады ён пражыў у нястачы, пакутуючы ад хваробаў і адзіноты.

Эўрапейская слава і прызнанне прыйшлі да Міколы Гусоўскага толькі праз чатыры стагоддзі. «Песня пра зубра» была перакладзеная на польскую, летувіскую, расейскую ды іншыя мовы. Па-беларуску яе перастварылі Язэп Семяжон, Уладзімір Шатон і Наталля Арсеннева. У 1980 годзе, калі адзначалася 500-годдзе паэта, ЮНЕСКО ўключыла яго імя ў каляндар міжнародных датаў выдатных дзеячоў славянскае культуры!

Уладзімір АРЛОЎ