Тлумачальны слоўнік

АБЫВАЦЕЛІ (абываталі) — пастаянныя жыхары пэўнай мясцовасці. У 16— 18 ст. у прававых актах Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай так называлі шляхціцаў.

АДУКАЦЫЙНАЯ КАМІСІЯ (Э д у к а цыйная камісія) — установа па кіраўніцтве народнай асветай у Рэчы Паспалітай з сярэдзіны 18 ст.

АКАНОМ — к і р а ў н і к маёнтка.

АКЦЯБРЫСТЫ («Саюз 17 кастрычніка») — партыя буйных памешчыкаў і гандлёвапрамысловай буржуазіі ў Расійскай імперыі, створаная ў лістападзе 1905 пасля апублікавання царскага маніфеста 17 кастрычніка (рус. октября, адсюль і назва>.

АЛІГАРХІЯ — палітычнае і эканамічнае панаванне групы найб. магутных асоб, рэжым, пры якім палітычная ўлада належыць вузкай групе найбольш багатых асоб.

АМАЛЬГАМА — сумесь, злучэнне чагонебудзь разнароднага.

АМБІВАЛЕНТНАСЦЬ — дваістасць, супярэчлівасць пачуццяў, эмоцый, якія адчувае чалавек да аднаго і таго ж аб'екта.

АНАБАПТЫСГЫ — адна з пльшяў рэлігійнай рэфармацыі, пераважна ў Германіі.

АНАФЕМА — адлучэнне ад царквы; пракляцце.

АНТАБЛЕМЕНТ у архітэктуры — бэлечнае перакрыцце пралёта або завяршэнне сцяны.

АНТАЛОГІЯ — 1) раздзел філасофіі, які вывучае фундаментальныя прынцыпы найб. агульнай сутнасці і катэгорыі існуючага. 2) Зборнік літаратурнамастацкіх твораў розных аўтараў.

АНТРАПАЦЭНТРЬІЗМ — рэлігійнаідэалістычны погляд, паводле якога чалавек — цэнтр сусвету і канчатковая мэта ўсёй светабудовы.

АНТРЭПРЭНЁР — уладальнік ці арандатар прыватнага відовішчнага прадпрыемства, найчасцей — тэатра.

АНТЫДОТУМ — проціяддзе.

АНТЫКВА — лацінскі шрыфт прамавугольнай вуглаватай формы.

АНТЫНОМІЯ — супярэчнасць паміж двума палажэннямі, якія ўзаемна выключаюпь адно аднаго.

АНТЫТРЫНІТАРЫІ — прыхільнікі хрысціянскай «ерасі», якая абвяргае догмат пра божую тройцу — 3 іпастасі Бога (Богайцец, Богсын, Бог Дух Святы).

АПАФЕГМАТЫ — старажытныя зборнікі трапных і павучальных выслоўяў або павучальных апавяданняў.

АПОКРЫФ — твор з біблейскім сюжэтам, змест якога не зусім адпавядае афіцыйнаму веравучэнню і не ўключаны царкоўнікамі ў канон.

АРДЫНАТАР — уласнік ардынацыі.

АРДЫНАЦЫЯ — непадзельная і неадчужальная ўласнасць пэўнага магнацкага роду ў Рэчы Паспалітай.

АРТАДОКСІЯ — кірунак, якога няўхільна прытрымліваецца пэўнае вучэнне, светапогляд.

АРФАЭПІЯ — раздзел лінгвістыкі, які вывучае правільнае літаратурнае вымаўленне.

АРХІБІСКУП — старшы біскуп, адна з вышэйшых ступеняў у іерархіі каталіцкай царквы.

АРХІДЫЯКАН — старшы дыякан, тытул святара пры храме, які валодае пэўнымі правамі нагляду за прыходскімі святарамі.

АРХІЕРЭЙ — агульная назва вышэншых праваслаўных свяшчэннаслужыцеляў (епіскап, архіепіскап, мітрапаліт).

АРХІМАНДРЫТ — старшы манаскі сан 2й ступені свяшчэнства (перад епіскапам); звычайна гэты сан мае настаяцель мужчынскага манастыра, рэктар духоўнай навучальнай установы.

АРЫФМАЛОГІЯ — чыстая матэматыка.

АРЭАЛ — вобласць пашырэння на зямной паверхні якойнебудзь з'явы, відаў жывёл, раслін і інш.

АСВЕТНІЦТВА — эпоха; ідэалагічная плынь і філасофская канцэпцыя, прыхільнікі якой ■ зыходзілі з прыярытэту асветы, навукі і розуму ў жыцці асобы, грамадства, дзяржавы.

АСКЕЗА — лад жыцця, які адпавядае патрабаванням аскетызму (крайняя ступень устрымання і адрачэння ад жыццёвых даброт).

АСТРАМЕТРЫЯ — раздзел астраноміі, які займаецца вызначэннем дакладнага месцазнаходжання нябесных цел і іх змен з цягам часу.

АСТЭАЛОГІЯ — раздзел анатоміі, які вывучае будову і форму касцей у сувязі з іх функцыямі.

АТАМІЗМ — вучэнне аб перарывістай дыскрэтнай будове матэрыі.

АТЭІЗМ — бязбожжа; гістарычна разнастайныя формы адмаўлення абвяржэння рэлігійных уяўленняў і культаў, сцвярджае самакаштоўнасць быцця свету і чалавека.

АЎДЫТАРЫЯТ (палявы аўдытар ы я т ) — надзвычайная судовая ўстанова, якая разглядала справы ўдзельнікаў нацыянальнавызваленчага руху ў 1847— 48 у Польшчы, Літве і на Беларусі.

АЎТАКЕФАЛІЯ — самастойная царква, арганізацыйна незалежная ад аднайменнай царкоўнай арганізацыі, што знаходзіцца ўнутры або за межамі гэтай краіны.

АЎТАРЫТАРЫЗМ — антыдэмакратычная сістэма палітычнага панавання; антыправавая канцэпцыя і практыка ўладарання; рэжым беззаконня, гвалтоўнай улады, не. абмежаванай правам, найчасцей звязанай з дыктатурай. адной асобы.

БАКАЛАЎР — 1я вучоная ступень у многіх заходнееўрапейскіх краінах.

БАРОКА — стыль у еўрапейскім мастацтве, які змяніў у 16 ст. стыль рэнесансу; вылучаўся дэкаратыўнасцю і пьшшасцю.

БЕЛАЕ ДУХАВЕНСТВА — ніжэйшыя служыцелі праваслаўнай царквы ў прыходскіх цэрквах; складаецца з жанатых асоб (у адрозненне ад чорнага духавенст

ва вышэйшага і манахаў, якім не дазваляўся шлюб).

«БЕЛЫЯ» — кансерватыўналіберальная партыя ў нацыянальнавызваленчым руху напярэдадні і ў час паўстання 1863—64 у Польшчы, на Беларусі і ў Літве. Выступалі супраць узброенага паўстання народа, спадзяваліся праз палітычныя камбінацыі дамагчыся ўступак ад царскіх улад і аднаўлення Рэчы Паспалітай у межах 1772 г.

БЛАГАЧЫННЫ — памочнік епіскапа ў праваслаўнай царкве, які наглядаў за духавенствам некалькіх цэркваў ці манастыроў.

БЛАНКІЗМ — плынь у французскім рэвалюцыйным руху, звязаная з імем Л.А.Бланкі, які адмаўляў класавую барацьбу.

БРАЦТВЫ — нацыянальнарэлігійныя арганізацыі беларускага і ўкраінскага насельніцтва ў 16—18 ст.; праваслаўныя і уніяцкія брацтвы існавалі пры цэрквах і манастырах, каталіцкія — пры касцёлах і кляштарах.

БУРМІСТР, бургамістр — выбарная асоба, якая ўзначальвала мясцовае са­макіраванне ў гарадах, дзе дзейнічала магдэбургскае права.

БУСОЛЬ — вугламерная прылада, якая служыць для вымярэння машітнага азімута на мясцовасці; выкарыстоўваецца пры кіраванні артылерыйскім агнём.

ВАЛОКА — 1) зямельная мера на Беларусі ў 15 — пачатку 20 ст. 2) Адзінка абкладання сялян Вялікага княства Літоўскага феадальнымі павіннасцямі ў 16— 18 ст.

ВІЗІТАТАР — інспектар. ВОЙСКІ, вайсковы — ад'ютант гетмана.

ВОЙТ — службовая асоба ў Вялікім княстве Літоўскім, якая ўзначальвала мясцовае кіраванне або самакіраванне.

ГАЛОЎНАЯ , ШКОЛА ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА — назва ў 1773— 96 Віленскай акадэміі, заснаванай у 1579; у 1796—1803 — Галоўная Віленская школа, з 1803 — Віленскі універсітэт.

ГАМІЛЕТЫКА — раздзел багаслоўя, у якім разглядаюцца тэарэтычныя і практычныя пытанні царкоўнай пропаведзі.

ГАНЗЕЙСКІ САЮЗ — гандлёвы і палітычны саюз паўночных нямецкіх гарадоў на чале з г. Любек у 14—16 ст.

ГАРАДЗЁЛЬСКАЯ УНІЯ 1413 — саюз Вялікага княства Літоўскага з Польшчай.

ГАРАДНІЧЫ — 1) начальнік горада ці замка на Беларусі ў 15—18 ст. 2) У царскай Расіі (да 1862) кіраўнік гарадской адміністрацыі.

ГЕАГНОЗІЯ, гістарычная геал о г і я — навука, якая вывучае помнікі жыцця на Зямлі.

ГЕКЗАМЕТР — вершаваны памер антычнай сістэмы вершаскладання.

ГЕНЕАЛОГІЯ — радавод; дапаможная гістарычная дысцыпліна, якая вывучае паходжанне і роднасныя сувязі гістарычных асоб, радоў, прозвішчаў; галіна ведаў па складанні радаводаў.

ГЕРМЕНЁЎТЫКА, экзегетыка — тэорыя, практыка і мастацтва тлумачэння тэксту старажытных літаратурных твораў (класічнай старажытнасці', Бібліі і да т.п.).

ГЕТМАН — начальнік войска ў Вялікім княстве Літоўскім і ў Польшчы ў 15—18

ст. (вялікі каронны, літоўскі, яго намеснік — польны), на Украіне ў 16—17 ст. — начальнік рэестравых казакоў.

ГІМНАЗІЯ — сярэдняя агульнаадукацыйная навучальная ўстанова.

ГЛАГОЛІЦА — адна з дзвюх старажытных славянскіх азбук у 10—11 ст.; ад кірыліцы адрознівалася формаю літар.

ГНАСЕАЛОГІЯ — тэорыя пазнання; раздзел філасофіі, які вывучае крыніцы

сродкі і ўмовы праўдзівасці навуковага пазнання.

ГНАСТЬІЦЬІЗМ — рэлігійнафіласофская плынь ранняга хрысціянства, якая ўяўляе мешаніну з хрысціянскіх рэлігійных догматаў, грэчаскай ідэалістычнай філасофіі і ўсходніх рэлігій.

ГРАВІМЕТРЫЯ — навука пра вымярэнне сілы цяжару ў розных пунктах паверхні зямлі, планет і іх спадарожнікаў.

ГРАТЭСК (у мастацтве, тэатры, літаратуры) — выявы людзей або прадметаў у перабольшаным, пачварнакамічным выглядзе, дзе кантрастна спалучаецца рэальнае і фантастычнае, трагічнае і камічнае, прыгожае і агіднае.

ГРОСМАЙСТАР — кіраўнік духоўнарыцарскага ордэна ў сярэднявеччы.

ГУГЕНОТЫ — прыхільнікі кальвінізму ў Францыі ў 16—18 ст.

ДАГМАТЫЗМ — мысленне застылымі нязменнымі формуламі без уліку канкрэтных умоў, месца і часу.

ДВАІСТАЯ ІСЦІНА — канцэпцыя ў сярэдневяковай філасофіі, паводле якой да,пускаецца супярэчнасць паміж філасофскай ісцінай і ісцінай тэалогіі.

ДЗЕДЗІЧЫ — асобы, якія атрымалі ў спадчыну маёнткі ад дзядоў і прадзедаў.

ДЗЯМІДАЎСКАЯ ПРЭМІЯ — ганаровая навуковая ўзнагарода на сродкі П.М.Дзямідава, якую прысуджала Пецярбургская акадэмія навук у 1832—65 за апублікаваныя працы па навуцы, тэхніцы, мастацтве.

ДРАГАМАН — перакладчык пры дыпламатычных прадстаўніцтвах і консульствах на Усходзе.

ДРЭВАРЫТ — гравюра на дрэве.

ДУАЛІЗМ — філасофскае вучэнне, якое зыходзіць з прызнання двух пачаткаў — духа і матэрыі; дваістасць.

ДЫДАКТЫКА — раздзел педагогікі, які выкладае тэарэтычныя асновы адукацыі і навучання.

ДЫСІДЭНТ — раскрльнік, які адступае ад догматаў пануючай царквы; у Рэчы Паспалітай так называлі і праваслаўных.

ДЫСТРЫКТ — адміністрацыйная і судовая акруга ў некаторых краінах.

ДЫЯЛЁКТЫКА — вучэнне пра найболып агульныя законы развіцця прыроды, грамадства і мыслення; пра заканамерныя сувязі, станаўленне і развіццё быцця, пазнання і метад мыслення, заснаваны на гэтым вучэнні.

ДЫЯРЫУШ — жанр гістарычнадакументальнай прозы ў старажытнай беларускай літаратуры, у якім падзеі жыцця выкладаліся ў храналагічнай паслядоўнасці; дзённік.

ДЭНАЦЫЯНАЛІЗАЦЫЯ — страта нацыянальных асаблівасцей у культуры, мове і да т.п.

ДЭПАРТАМЕНТ — назва аддзела ў вышэйшых адміністрацыйных і судовых установах у дарэвалюцыйнай Расіі.

ДЭСПАТЫЗМ — форма самадзяржаўнай неабмежаванай нічым улады.

ЕЗУІТЫ — члены манаскага каталіцкага ордэна «Таварыства Ісуса», заснаванага ў 1534 І.Лаёлам для барацьбы з Рэфармацыяй.

ЕПАРХІЯ — царкоўнаадміністрацыйная адзінка на чале з архіерэем (епіскапам) у праваслаўных цэрквах.

ЕШЫБОТ — вышэйшая яўрэйская школа, заснаваная для вывучэння талмуда. Упершыню паявіліся ў Вавілоне, потым у Егіпце, адкуль перайшлі ў Іспанію, Францыю, Германію, з 1550 у Польшчу, на Беларусь.

ЖАЛЬНІК — могільнік 13—18 ст., дзе кожная магіла абкладзена камянямі.

ЖОНД НАРАДОВЫ — цэнтральны калегіяльны орган паўстанцкай улады ў час нацыянальнавызваленчага руху ў 1830— 31, 1846 і 1863—64.

ЖЫЦІЕ — від рэлігійнай літаратуры; апавяданне пра жыццё духоўнай ці свецкай асобы, кананізаванай хрысціянскай царквой.

ЗАСЦЁНАК — паселішча хутарскога тыпу дробнай шляхты, якая арандавала землі за межамі (за сценамі, адсюль і назва) надзельных і абшчынных зямель.

ЗЯМЯНЕ — катэгорыя ваеннаслужылага насельніцтва ў Вялікім княстве Літоўскім; тое, што і шляхта.

ІЕРАМАНАХ — манахсвятар.

ІКАНАБОРСТВА — сацыяльнапалітычны і рэлігійны рух у Візантыі ў 8—9 ст., накіраваны супраць культу абразоў.

ІМАНЕНТНЫ — унутрана ўласцівы якомунебудзь прадмету ці з'яве, што вынікае з іх прыроды.

ІНКАРПАРАЦЫЯ — далучэнне, уключэнне чагонебудзь у адно цэлае, аб'яднанне.

ШАЛОГІЯ — навука пра каня, яго анатомію, фізіялогію і інш.

КААД'ЮТАР — духоўны сан у каталіцкай царкве, намеснік кіраўніка епархіі.

КАБАЛІСТЫКА — ненавуковыя высновы, зробленыя на падставе выпадковых прыкмет або штучна падабраных фактаў.

КАДЭТЫ — выхаванцы кадэцкага корпуса — закрытай сярэдняй ваеннанавучальнай установы для падлеткаў.

КАЗАННЕ — прамова святара ў канцы літургіі; від царкоўнарэлігійнай прапаведніцкай літаратуры.

КАЛЁГІУМ — езуіцкая навучальная ўстанова ў Вялікім княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай.

КАЛЁЖСКІ АСЭСАР — грамадзянскі чын 8га класа ў дарэвалюцыйнай Расіі.

КАЛЕЖСКІ РЭГІСТРАТАР — самы малодшы цывільны чын 14га класа ў дарэвалюцыйный Расіі.

КАЛІЗІЯ — сутыкненне супрацьлеглых сіл, поглядаў, імкненняў, інтарэсаў.

КАЛЬВАРЫЯ — каталіцкія могілкі.

КАЛЬВІНІЗМ — адно з пратэстанцкіх вучэнняў, якое ўзнікла ў 16 ст. ў Швейцарыі (ад прозвішча ЖКальвіна).

КАМЕРГЕР — прыдворнае званне старшага рангу ў заходнееўрапейскіх манархічных дзяржавах і ў царскай Расіі.

КАМОРНІКТАКСАТАР — землямер, землеўпарадчык.

КАМПЕДЫУМ — сціслы выклад асноўных палажэнняў якойнебудзь навукі.

КАНВЕНТ — сход.

КАНВІКТ — пансіён, інтэрнат.

КАНГРЭГАЦЫЯ (у каталіцкай царкве) — 1) аб'яднанне манаскіх суполак, якія падпарадкоўваліся пэўнаму статуту. 2) Рэлігійная арганізацыя (брацтва), якой кіруе манаскі ордэн.

КАНОН — царкоўнае ўстанаўленне, правіла.

КАНОНІК — у каталіцкай царкве святар, які падпарадкоўваецца пэўнаму статуту, але не дае манаскага зароку.

КАНСІСТОРЫЯ — 1) у праваслаўнай царкве ўстанова пры архіерэі з царкоўнаадміністрацыйнымі і царкоўнасудовымі функцыямі. 2) У каталіцкай царкве нарада пры папе рымскім. 3) У пратэстантызме царкоўнаадміністрацыйны орган.

КАНСТЫТУЦЫЯ — 1) асноўны закон дзяржавы. 2) Пастанова вальнага сойма Рэчы Паспалітай.

КАНТАР — царкоўны пеўчы ў пратэстанцкіх цэрквах і сінагогах.

КАНФЁСІЯ — веравызнанне, прыналежнасць да пэўнай рэлігіі.

КАНЦЛЕР — у Вялікім княстве Літоўскім начальнік канцылярыі вялікага князя, хавальнік вялікай дзяржаўнай пячаткі.

КАНЮШЫ — службовая асоба, якая адказвала за велікакняжацкія табуны і стайні, пазней ганаровы тытул у Вялікім княстве Літоўскім.

КАПЕЛАН — 1) святар каталіцкай капліцыкапэлы. 2) Святар у арміі.

КАПІТУЛ — 1) калегія святароў пры біскупе ў каталіцкай царкве. 2) Агульны сход членаў манаскага або духоўнарыцарскага ордэна.

КАПУЦЫН — член каталіцкага манаскага ордэна, заснаванага ў 16 ст. як адгалінаванне ордэна францысканцаў.

КАРДЫНАЛ — вышэйшае (пасля папы) духоўнае званне ў каталіцкай царкве.

КАРМЕЛІТЫ — члены каталіцкага манаскага ордэна, заснаванага ў час крыжацкіх паходаў у 12 ст. ў Палесціне на гары Кармель (адсюль назва).

КАРПАРАЦЫЯ — таварыства, саюз, групоўка асоб, аб'яднаных агульнасцю прафесійных або саслоўных інтарэсаў.

КАРТЭЗІЯНСТВА — кірунак у філасофіі і прыродазнаўстве 17—18 ст., тэарэтычнай крыніцай якога былі ідэі французскага філосафадуаліста Р.Дэкарта (лацінізаванае імя Сагіезіпз Картэзій, адсюль і назва).

КАСМАЛОГІЯ — галіна навукі, якая вывучае Сусвет як цэлае і касмічныя сістэмы як яго часткі.

КАСМАПАЛІТЫЗМ — ідэалогія сусветнага грамадзянства ў эпоху Адраджэння і Асветніцтва, накіраван'ая супраць феадальнай раздробленасці і вызвалення асобы ад феадальных пут.

КАТЭХІЗІС — кароткае выкладанне хрысціянскага веравучэння ў форме пытанняў і адказаў.

КАШТАЛЯН — камендант замка, памочнік ваяводы ў Вялікім ₍ княстве Літоўскім.

КІРЫЛІЦА — адна з дзвюх (разам з глаголіцай) славянскіх азбук.

КІПРЭГЕЛЬ — геадэзічны інструмент.

КЛІР — агульнае найменне служыцеляў якойнебудзь царквы.

КЛЮЧНІК — службовая асоба ў Вялікім княстве Літоўскім; выконваў функцыі вартаўніка, замыкаў на ноч гарадскую браму і зберагаў ключы ад яе.

КЛЯШТАР — каталіцкі манастыр.

КОНТРРЭФАРМАЦЫЯ — царкоўнапалітычны рух у Еўропе сярэдзіны 16—17 ст. на чале з папствам, накіраваны супраць Рэфармацыі.

КОНТЭРФЁКТ (польск.) — партрэт; карціна.

КРАЙЧЫ — службовая асоба, якая наразала (кроіла) закускі і адказвала за сервіроўку стала вялікага князя; пазней ганаровае званне ў Вялікім княстве Літоўскім.

КРЫТЫЦЫЗМ — крытычная філасофія, асновай якой з'яўляецца крытыка пазнавальных здольнасцей чалавека.

КРЫТЬІЧНЫ РЭАЛІЗМ — кірунак у мастацтве.

КРЭАЦЫЯНІЗМ — кірунак у прыродазнаўстве, паводле якога ўзнікненне Сусвету, Зямлі і жыцця ёсць вынік «божага тварэння».

КСІЛАГРАФІЯ — гравіраванне па дрэве.

КУРФЮРСТ — у Свяшчэннай Рымскай імперыі князь (духоўны ці свецкі), за якім было замацавана права выбіраць імператара.

ЛАНКАСТЭРСКАЯ ШКОЛА — навучальная ўстанова з метадам узаемнага навучання; настаўнікі прыцягвалі да выкладання найбольш падрыхтаваных вучняў старэйшых класаў.

ЛАТЭН — археалагічная культура кельцкіх плямён у заходняй і цэнтральнай Еўропе (5 ст. да н.э. — 1 ст. н.э.).

ЛАЎНІК — 1) прысяжны засядацель, член магістрата ў гарадах з магдэбургскім правам у Вялікім княстве Літоўскім. 2) Службовая асоба ў вёсцы, уведзеная паводле «Уставы на валокі» 1557.

«ЛЕГАЛЬНЫ МАРКСІЗМ» — ідэйная плынь расійскай інтэлігенцыі ў 1890я гады.

ЛЕКСІКАГРАФІЯ — раздзел мовазнаўства, што займаецца тэорыяй і практыкай складання слоўнікаў.

ЛІБЕРУМ ВЕТА — звычай у праве Рэчы Паспалітай, паводле якога ўсякі дэпутат сойма ці сойміка мог выказаць нязгоду з любой пастановай, што азначала спыненне пасяджэння і скасоўвала ўсе рашэнні, прьшятыя на гэтым пасяджэнні.

ЛІТУРГІЯ — хрысціянскае набажэнства (у праваслаўных — абедня, у католікаў — меса), у час якога адбываецца прычашчэнне.

ЛІЦЭЙ — у дарэвалюцыйнай Расіі прывілеяваная навучальная ўстанова, якая рыхтавала вышэйшых дзяржаўных чыноўнікаў.

МАГІСТР — 1) найвышэйшая службовая асоба ў духоўнарыцарскім ордэне. 2) Вучоная ступень у англаамерыканскай і дарэвалюцыйнай расійскай сістэме вышэйшай адукацыі.

МАГІСТРАТ — выбарны адміністрацыйны і судовы орган самакіравання ў гарадах з магдэбургскім правам Вялікага княства Літоўскага.

МАКСІМА — кароткае выслоўе, якое ў дакладнай форме фармулюе маральнае ці жыццёвае правіла.

МАНІЗМ — спосаб разгляду разнастайнасці з'яў, зыходзячы з адзінай асновы (субстанцыі) усяго існуючага.

МАРГІНЕС — поле на старонках кнігі, рукапісу.

МАРКГРАФ — уладар феадальнага княства (маркграфства) у сярэдневяковай Германіі.

МАРШАЛАК — 1) вышэйшая службовая асоба ў Вялікім княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай. 2) Назва павятовага і губернскага прадвадзіцеля дваранства пасля далучэння Беларусі да Расіі.

МАСОНЫ — члены рэлігійнафіласофскага таварыства, што ўзнікла ў 18 ст. ў Англіі, пазней пашырыла сетку сваіх ячэек (ложаў) і ў іншых краінах свету.

МАСТАЎНІЧЫ — службовая асоба, якая сачыла за станам дарог, мастоў, грэбляў у Вялікім княстве Літоўскім.

МАТРЫКУЛ — афіцыйны спіс асоб пэўнага стану (напр., студэнтаў універсітэта, шляхецкіх прозвішчаў). МЕДЗЯРЫТ — гравюра на медзі. МЕЛАС — меладычны пачатак музыкі ў старажытнай Грэцыі.

МЕНТАЛІТЭТ — склад розуму; псіхалогія, светаўспрыманне, светаадчуванне.

МЕСІЯНІЗМ — рэлігійная вера ў прышэсце Месіі — выратавальніка, які павінен з'явіцца з неба для ўсталявання «царства божага» на Зямлі.

МЕТАФІЗІКА — спосаб мыслення, які ў процілегласць дыялектыцы лічыць сутнасць рэчаў, прадметаў і з'яў нязменнымі.

МЁТРЫКА ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА — дзяржаўны архіў Вялікага княства Літоўскага 14—18 ст.

МЁЧНІК — службовая асоба, якая адказвала за ўзбраенне велікакняжацкага войска, пазней ганаровае званне ў Вялікім княстве Літоўскім.

МІМЁСІС — тэрмін старажытнай грэчаскай філасофіі, які характарызуе сутнасць чалавечай творчасці, у т.л. мастацтва, як перайманне рэчаіснасці навакольнага свету.

МІНІСТР — кіраўнік міністэрства, член урада. У гэтым выданні пратэстанцкі святар.

МІТРАПАЛІТ — вышэйшы сан праваслаўных і каталіцкіх епіскапаў (біскупаў).

НАБІЛІТАЦЫЯ — наданне права на высакародства, што давала доступ да найвышэйшых дзяржаўных пасад.

НАВІЦЫЯТ — выпрабавальны тэрмін, царкоўнае паслушэнства.

НАЙВЫШЭЙШАЯ ЛІТОЎСКАЯ РАДА — рэвалюцыйны ўрад Літвы і Беларусі ў час паўстання 1794.

НАМЁСНІК — у Вялікім княстве Літоўскім прадстаўнік вялікага князя, якому належала ўся адміністрацыйнагаспадарчая і судовая ўлада на тэрыторыі былых самастойных княстваў.

НАМІНАЛІЗМ — кірунак сярэдневяковай схаластычнай філасофіі, які ў процілегласць рэалізму адмаўляў рэальнае існаванне агульных паняццяў.

НАТУРФІЛАСОФІЯ — філасофія прыроды, абстрактнае тлумачэнне прыроды, якая разглядалася ў яе цэласнасці.

НЕСЦЯЖАЦЕЛЬСТВА — рэлігійнапалітычная плынь у рускай дзяржаве канца 15 — пачатку 16 ст.; прапаведванне аскетызму.

НІВЕЛІР — прылада для вызначэння адносных вышынь розных пунктаў зямной паверхні.

НІРВАНА — паняцце ў будыйскай рэлігіі, якое азначае найвышэйшы стан і найвышэйшую мэту чалавечага імкнення — паўнату ўнутранага быцця, адсутнасць жаданняў, абсалютную адлучанасць ад навакольнага свету. >

НОЎМЕН (у філасофіі Канта) — непазнавальная «рэч у сабе».

НУНЦЫЙ — папскі пасол.

ПАДКАМОРЫ — у Вялікім княстве Літоўскім службовая асоба, якая разглядала спрэчкі ў падкаморскім судзе.

ПАДКАНЦЛЕР — службовая асоба ў Вялікім княстве Літоўскім; намеснік канцлера.

ПАДЛОЎЧЫ — службовая асоба ў Вялікім княстве Літоўскім; намеснік лоўчага.

ПАДСКАРБІ — вышэйшая службовая асоба ў Вялікім княстве Літоўскім: загадваў дзяржаўным скарбам.

ПАДСТАРОСТА — намеснік старосты.

ПАДСУДАК — памочнік суддзі ў Вялікім княстве Літоўскім.

ПАЗОВА (позва, позыў да п р а в а ) — пісьмовы выклік у суд у Вялікім княстве Літоўскім.

ПАЛЕАГРАФІЯ — гісторыкафілалагічная дысцыпліна, якая вывучае развіццё пісьменства.

ПАНЕГІРЫК — літаратурны жанр: хвалебная прамова ці літаратурны твор (ода).

ПАНСЛАВІЗМ — ідэя аб'яднання славянскіх народаў пад вяршэнствам рускага цара ў канцы 18 — пачатку 20 ст.

ПАНТЭІЗМ — рэлігійнае і філасофскае вучэнне, якое атаясамлівае Бога і сусветнае цэлае.

ПАНЫРАДА — найвышэйшы орган дзяржаўнай улады ў Вялікім княстве Літоўскім.

ПАРАЛАГІЗМ — тэрмін логікі, які абазначае ўсякі лжывы доказ; сінонім сафізму.

ПАСОЛ соймавы — дэпутат, прадстаўнік павятовай шляхты Вялікага княства Літоўскага на агульным (вальным) сойме.

ПАСПАЛІТАЕ РУШЭННЕ — усеагульная мабілізацыя, апалчэнне, агульны паход у Вялікім княстве Літоўскім.

ПАТРЫСТЫКА — сукупнасць тэалагічных, філасофскіх і палітыкасацыялагічных дактрын хрысціянскіх мысліцеляў 2— 8 ст., т. зв. айцоў царквы.

ПАТРЫЯРХ — найвышэйшая духоўная асоба ў цраваслаўнай царкве.

ПАТЭНЦЫЯ — наяўнасць сіл, матэрыяльных сродкаў і іншых магчымасцей, неабходных для якіхнебудзь дзеянняў.

ПАЎПЕРЬІЗМ — галеча працоўных мас яквынік узрастаючай эксплуатацыі.

ПАФАС — гарачае пачуцце, уздым.

ПАЭТЫКА — раздзел літаратуры, што вывучае структуру літаратурных твораў і сістэму эстэтычных сродкаў, якія ў іх выкарыстоўваюцца; сістэма мастацкіх сродкаў, характэрных для паэта, кірунку, эпохі.

ПЕРЫПАТЭТЫКІ — вучні або паслядоўнікі школы Арыстоцеля — найбуйнейшага цэнтра антычнай навукі.

ПІСАР — у Вялікім княстве Літоўскім службовая асоба, якая вяла справаводства ў дзяржаўных установах.

ПІЯРЫ — члены каталіцкага манаскага ордэна, заснаванага ў 1597 у Рыме. У Польшчы і Вялікім княстве Літоўскім паявіліся ў 1642, мелі тут свае школы.

ПЛУТАКРАТЫЯ — дзяржаўны лад, пры якім палітычная ўлада фармальна і фактычна належыць вярхам пануючых класаў.

ПНЕЎМАТАЛОПЯ — раздзел метафізікі, які складаецца з тэалогіі, псіхалогіі і касмалогіі (паводле Б.Дабшэвіча).

ПРАВА НАРОДАЎ — галіна рымскага права, якая склалася на аснове звычаяў, у працэсе зносін Рыма з іншымі народамі і міжнароднага выкарыстання.

ПРАВІДЭНЦЫЯЛІЗМ — тэалагічнае вытлумачэнне гістарычнага працэсу як ажыццяўлення задумы Бога.

ПРАВІНЦЫЯ — адміністрацыйнатэрытарыяльная адзінка ў Расійскай імперыі ў 18 ст.

ПРАГІМНАЗІЯ — 4класная навучальная ўстанова ў дарэвалюцыйнай Расіі.

ПРАГМАТЫЗМ — суб'ектыўнаідэалістычнае філасофскае вучэнне, якое атаясамлівае рэчаіснасць з «вопытам», што задавальняе суб'ектыўныя інтарэсы асобы.

ПРАГМАТЫКА — кірунак семіётыкі, які вывучае адносіны паміж знакавымі сістэмамі і тымі, хто імі карыстаецца.

ПРАЗЕКТАР — урач патолагаанатамічнага аддзялення бальніцы.

ПРАКУРАТАР — прафесійны юрыст, прадстаўнік, давераная асоба.

ПРАМЯНІСТЫЯ — легальная патрыятычная арганізацыя студэнтаў Віленскага універсітэта ў 1820я гады.

ПРАПЕДЭЎТЫКА — уводзіны да якойнебудзь навукі, падрыхтоўчы ўступны курс.

ПРАСОДЫЯ — лінгвістычная сістэма вымаўлення націскных і ненаціскных, доўгіх і кароткіх складоў у мове.

ПРАТАПОП — старшы праваслаўны святар.

ПРАЦЭС 193х — адзін з буйнейшьіх палітычных судовых працэсаў у Расіі, які адбыўся 30.10.1877—4.2.1878 у Пецярбургу над часткай удзельнікаў «хаджэння ў народ».

ПРЫВІЛЕЙ — у Вялікім княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай заканадаўчы акт, якім вялікія князі ці каралі надавалі асаблівыя правы пануючаму класу, пэўным рэгіёнам, гарадам, асобам.

ПРЫСЯЖНЫ ПАВЁРАНЫ — адвакат на дзяржаўнай службе пры акруговым судзе або судовай палаце ў Расіі ў 1864—1917 г.

ПРЬІТЧА — маральнае або рэлігійнае павучанне; малы дыдактычналітаратурны жанр.

ПРЭДЫКАТ — лагічны выказнік; тое, што ў суджэнні выказваецца пра суб'екта.

ПРЭЛАТ —і назва вышэйшага духоўнага саноўніка ў каталіцкіх і пратэстанцкіх цэрквах.

ПРЭСВІТЭР — святар; у пратэстантызме — выбраны кіраўнік абшчыны, які кіруе ёю разам з пастарам.

ПРЭФЁКТ — выкладчык багаслоўя.

ПФАЛЬЦГРАФ — у Франкскай сярэдневяковай дзяржаве — каралеўскі суддзя; у Германіі — уладарны князь.

РДДА ВЯЛІКАГА КНЯСТВА

ЛІТОЎСКАГА, панырада — найвышэйшы орган дзяржаўнай улады ў Вялікім княстве Літоўскім.

РАКАКО — стылявы кірунак у еўрапейскім мастацтве 1й паловы 18 ст., у якім панаваў грацыёзны, вычварны арнаментальны рытм.

РАЦЫЯНАЛІЗМ — філасофскі кірунак, які прызнае розум асновай пазнання.

рбтМІСТР — камандзір пешай або коннай роты ў войску Вялікага княства Літоўскага.

РЫГАРЬІЗМ — строгае правядзенне якоганебудзь прынцыпу ў дзеянне, паводзіны і думку.

РЫТОРЫКА — навука пра аратарскае мастацтва.

РЭАЛЬНАЕ ВУЧЫЛІШЧА — сярэдняя навучальная ўстанова ў дарэвалюцыйнай Расіі, у якой даваўся значны аб'ём ведаў па прыродазнаўчых навуках (матэматыцы, фізіцы, біялогіі).

РЭГЕНТ — 1) кіраўнік царкоўнага хору. 2) Асоба, якая ажыццяўляе ўладу ў дзяржаве ў выпадку вакантнасці прастола, малалецтва, хваробы манарха.

РЭНЕСАНС, Адраджэнне — перыяд у культурным і ідэйным развіцці краін Заходняй і Цэнтральнай Еўропы 14—16 ст.

РЭФАРМАЦЫЯ — шырокі грамадскі рух у Заходняй і Цэнтральнай Еўропе 16 ст., які меў антыфеадальны і антыкаталіцкі характар.

РЭФЕРЭНДАРЫЙ — саноўнік у Вялікім княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай.

РЭФЛЕКСІЯ — 1) роздум, аналіз уласнага псіхічнага стану. 2) Форма тэарэтычнай дзейнасці чалавека, накіраваная на асэнсаванне ўласных дзеянняў і іх законаў.

САКРАЛЬНЫ — свяшчэнны, рытуальны; тое, што адносіцца да рэлігійных культаў і рытуалаў.

САНСКРЫТ — літаратурная мова старажытнай Індыі.

САПРАЎДНЫ СТАЦКІ САВЁТНІК — цывільны чын 4га класа ў дарэвалюцыйнай Расіі.

САЦЫНІЯНСТВА — рэлігійнафіласофскі рух 16 — 1й паловы 17 ст. ў Польшчы і Вялікім княстве Літоўскім; заснавальнік Ф.Соцын (адсюль назва).

СЕКУЛЯРЫЗАЦЫЯ — 1) вызваленне грамадскай і індывідуальнай свядомасці ад уплыву рэлігіі. 2) Ператварэнне дзяржавай царкоўнай уласнасці ў свецкую.

СЕМ ВОЛЬНЫХ НАВЎК, «с е м в о л ь ных мастацтваў» — вучэбныя прадметы сярэдневяковай школы і падрыхтоўчых факультэтаў універсітэтаў: гра

матыка, рыторыка, дыялектыка, арыфметыка, геаметрыя, астраномія і музыка.

СЕМАНТЫКА — раздзел мовазнаўства, які вывучае значэнне слоў.

СЕМАСІЯЛОГІЯ — раздзел мовазнаўства, які вывучае значэнне слоў і выразаў і змену гэтых значэнняў.

СЕМІЕТЫКА — комплекс навуковых тэорый, што вывучаюць розныя ўласцівасці знакавых сістэм.

СЕМІНАРЫЯ — сярэдняя спецыяльная навучальная ўстанова для падрыхтоўкі настаўнікаў пачатковых школ (настаўніцкая семінарыя) або служыцеляў царквы .(духоўная семінарыя).

СЕНСУАЛІЗМ — кірунак у тэорыі пазнання, паводле якога асновай і галоўнай формай пазнання з'яўляецца пачуццёвасць.

СЕНТЫМЕНТАЛІЗМ — плынь у еўрапейскай і амерыканскай літаратуры і мастацтве 2й паловы 18 — пачатку 19 ст.,

якая абвяшчала культ натуральнага пачуцця, прыроды, ідэалізавала патрыярхальнасць.

СЕНТЭНЦЫЯ — выслоўе маральнага характару, павучанне.

СЕПАРАТЫЗМ — імкненне да аддзялення, адасаблення.

СІГНЕТ — друкарская або выдавецкая марка на кнізе; знак на творы мастацтва, які азначае прыналежнасць яго пэўнаму мастаку.

СІЛАГІЗМ — форма дэдуктыўнай лагічнай пабудовы; разважанне, якое складаецца з дзвюх пасылак і высновы.

СІНКРЭТЫЗМ у філасофіі — змяшанне, неправамернае зліццё разнародных элементаў, супярэчных поглядаў, не сумяшчальных адзін з адным.

СКАТЫЗМ — філасофская школа 14—15 ст., што аб'ядноўвала вучняў і паслядоўнікаў Дунса Скота. Адметнай рысай яго вучэння былі палажэнні пра адназначнасць быцця і пра фармальнае адрозненне.

СКЕПТЫЦЬІЗМ — філасофская пазіцыя, якая вылучаецца сумненнем у існаванні якоганебудзь надзейнага крытэрыя ісціны; у 16—18 ст. сінонім вальнадумства, крытыкі рэлігійных і філасофскіх догм.

СОЙМ, с е й м — саслоўнапрадстаўнічы орган у Вялікім княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай.

СОЛТЫС — сельскі стараста ў Польшчы.

СТАІЦЫЗМ — 1) кірунак антычнай філасофіі, прадстаўнікі якога вагаліся паміж матэрыялізмам і ідэалізмам, ураўноўвалі ўсіх людзей (вольных і рабоў, грэкаў і варвараў, мужчын і жанчын). 2) Стойкасць і мужнасць у жыццёвых выпрабаваннях.

СТАРОСТА — службовая асоба, якая кіравала адміністрацыйнай акругай у Вялікім княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай.

СТАЦКІ САВЕТНІК — цывільны чын 5га класа ў царскай Расіі.

СТОЛЬНІК — дварцовы, які адказваў за сервіроўху стала вялікага князя, пазней прыдворны чын у Вялікім княстве Літоўскім.

СТРАЖНІК — службовая асоба ў войску Вялікага княства Літоўскага.

СТЫХАР — царкоўнае адзенне рэлігійных служак і святароў.

СТЭХІЯЛбгіЯ — навука аб хімічных злучэннях.

СУБРЭТКА — сцэнічнае амплуа; у камедыях 17—19 ст. бойкая, дасціпная служанка, давераная асоба, пасвячоная ў сакрэты сваёй гаспадыні.

СУГЕСТЬІЎНАСЦЬ у п а э з і і — уздзеянне на ўяўленні, эмоцыі і падсвядомасць чытача праз аддаленыя тэматычныя, вобразныя, рытмічныя, гукавыя асацыяцыі.

СУПЕРІНТЭНДАНТ — у пратэстантаў духоўная асоба, якая ўзначальвае царкоўную акругу.

СУФРАГАН — біскуп без епархіі.

СФРАГІСТЫКА — дапаможная гістарычная дысцыпліна, якая вывучае пячаткі і іх гісторыю.

СХАЛАСТЫКА — сярэдневяковая рэлігійная філасофія, заснаваная на спалучэнні царкоўных догматаў з рацыяналістычнай методыкай; характэрная фармальналагічнымі праблемамі і хітрыкамі, абстрактнымі і беспрадметнымі разважаннямі.

СХІЗМА — тэрмін, якім абазначаўся раскол у хрысціянскай царкве; у Рэчы Паспалітай схізматыкамі называлі праваслаўных.

ТАЛЕРАНТНАСЦЬ — цярпімасць да чужых поглядаў, паводзін, веравызнання.

ТАЛМУД — збор дагматычных, рэлігійнаэтычных і прававых палажэнняў іудаізму, што склаліся ў 4 ст. да н.э. — 5 ст. н.э.

ТАМІЗМ — вучэнне Фамы (лацінскае Тота, адсюль назва) Аквінскага і заснаваны ім кірунак каталіцкай філасофіі, які спалучаў хрысціянскія догмы з метадам Арыстоцеля; у 13 ст. заняў пануючае становішча ў схаластыцы.

ТАСТАМЕНТ — завяшчанне, распараджэнне пра асабістую маёмасць на выпадак смерці.

ТАТАЛІТАРЬІЗМ — дзяржаўны лад, пры якім у краіне знішчаны дэмакратычныя свабоды, а ўся ўлада засяроджана ў руках якойнебудзь адной групы (групоўкі), партыі.

ТРАВЕСЦІ — сцэнічнае амплуа актрысы, якая выконвае ролі падлеткаў, хлопчыкаў, дзяўчынак, а таксама роля, якая патрабуе пераапранання актрысы ў мужчынскае адзенне.

ТРАНСЦЭНДЭНТАЛЬНЫ ў с х а л а с т ы ц ы — гранічна агульнае паняцце.

ТРЫБУНАЛ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА — вышэйшы апеляцыйны суд дзяржавы.

ТРЫЯНГУЛЯЦЫЯ — вымярэнне мясцовасці праз геадэзічныя пункты; метад стварэння апорнай геадэзічнай сеткі і градусных вымярэнняў.

ТЫРАНІЯ — форма дзяржаўнай улады, устаноўленай шляхам насілля і заснаванай на аднаасобным праўленні.

ТЭІЗМ — рэлігійны светапогляд, які зыходзіць з разумення Бога як абсалютнай асобы, якая існуе паза сусветам, ва­

лодае абсалютным розумам і воляй, стварыла сусвет і кіруе ім.

ТЭОЛАГ — багаслоў.

ЎНІЯ — 1) саюз дзяржаў. 2) Аб'яднанне праваслаўнай і каталіцкай цэркваў пад вяршэнствам рымскага .папы пры заха

ванні традыцыйных праваслаўных абрадаў і набажэнства.

ФАРЭЙТАР — фурман, які кіруе шматконнай запрэжкай, седзя'чы на адным з коней.

ФАЦЭЦЬІЯ — жанр кароткага апавя дання тыпу анекдота; вядомы ў заходнееўрапейскай літаратуры з 12—13 ст.

ФІЗІЯКРАТЫ — прадстаўнікі класічнай палітэканоміі 2й паловы 18 ст. ў Францыі, прыхільнікі свабоднага гандлю.

ФІЛАГЕНЕЗ — працэс гістарычнага развіцця свету арганізмаў, іх відаў, родаў, сямействаў, класаў, тыпаў.

ФІЛАМАТЫ — тайная арганізацыя студэнтаў Віленскага універсітэта ў 1817—23; спалучала ідэі асветніцтва з нацыянальнавызваленчымі імкненнямі.

ФІЛАНТРОПІЯ — дабрачыннасць, дапамога немаёмным.

ФІЛАРЭТЫ — філіял арганізацыі філаматаў.

ФУНДАЦЫЯ — ахвяраванне (зямельных угоддзяў, грошай, каштоўнасцей) манастырам, цэрквам і іншым установам; дарунак.

ФУНДУШ — фонд.

ХАСІДЫЗМ — рэлігійнамістычная плынь у іудаізме, што ўзнікла ў 1й палове 18 ст. сярод бяднейшых слаёў яўрэйскага насельніцтва Валыні, Падолля, Галіцыі, як выраз пратэсту супраць засілля ў абшчынах равінаў і багацеяў.

ХАРУГВА — 1) баявы сцяг у войсках Вялікага княства Літоўскага. 2) Вайсковая адзінка (полк) у Вялікім княстве Літоўскім.

ХАРУНЖЫ, х а р у ж ы — службовая асоба ў Вялікім княстве Літоўскім; хавальнік дзяржаўнага або павятовага сцяга; вёў улік і мабілізацыю ваеннаабавязаных.

ХІЛІЯЗМ — рэлігійнамістычнае вучэнне пра тысячагадовае зямное «цараванне» Хрыста, якое павінна настаць перад «канцом свету».

ЦАДЗІКІЗМ — гл. Хасідызм.

ЦЕРАСПАЛОСІЦА — размяшчэнне зямельных участкаў адной гаспадаркі палосамі ўперамежку з чужымі ўчасткамі.

ЦІВУН — службовая асоба дваровай або мясцовай адміністрацыі ў Вялікім княстве Літоўскім.

ЧАШНІК — дварцовы ці прыдворны чын, які адказваў за напіткі, што падаваліся да велікакняжацкага стала ў Вялікім княстве Літоўскім 15—16 ст.

ЧЫНШ — грашовы або натуральны пабор з феадальназалежных сялян на карысць землеўласніка ў ВяАікім княстве Літоўскім 14—18 ст.

ЧЫРВОНЫЯ — дэмакратычная плынь у нацыянальнавызваленчым руху ў Польшчы, Літве і на Беларусі напярэдадні і ў час паўстання 1863—64.

ЧЭЛЯДЗЬ — залежнае насельніцтва; слугі і работнікі, якія жылі пры дварах феадалаў у Вялікім княстве Літоўскім.

ШЛЯХТА — прывілеяванае саслоўе ў Польшчы, Літве, на Беларусі і Украіне ў 13 — пачатку 20 ст.

ШУБРАЎЦЫ — члены літаратурнаграмадскага таварыства ліберальнаасветніцкага кірунку, якое існавала ў Вільні ў 1817—22.

ЭГАІЗМ — самалюбства; паводзіны, якія цалкам вызначаюцца думкай пра ўласную карысць і выгаду.

ЭКЗАТЭРЬІЧНЫ — у рэлігійных абрадах тое, што прызначана для ўсіх, у т.л. і для непасвячоных.

ЭКЗЭГЁТЫКА — гл. Герменеўтыка.

ЭКЛЁКТЫКА ўмастацтве — фармальнае злучэнне розных стыляў.

ЭКУМЕНІЗМ — рэлігійны рух (пераважна ў пратэстантызме) з мэтай стварэння сусветнага аб'яднання цэркваў.

ЭЛЁГІЯ — лірычны верш, прасякнуты журботнымі настроямі.

ЭМПІРЫЗМ — вучэнне, якое прызнае дослед адзіным сродкам пазнання.

ЭПАС утэорыі літаратуры — апавядальны жанр (апавяданне, аповесць, раман, эпапея).

ЭПІГРАФІКА — дапаможная гістарычная дысцыпліна, якая займаецца вывучэннем старажытных надпісаў на камянях, скалах, на гліняных, металічных і іншых вырабах.

ЭПІКУРЭІЗМ — вучэнне старажытнага грэчаскага філосафа Эпікура, заснаванае на разумным імкненні чалавека да шчасця.

ЭПІТАЛАМА — вясельны верш, песня, якія выконваюць на шлюбных урачыстасцях.

ЭРЦГЕРЦАГ — тытул аўстрыйскіх прынцаў.

ЭТНАС — народ, нацыянальная супольнасць; від устойлівай групоўкі людзей, які ўзнік гістарычна (племя, народнасць, нацыя).

ЭТЫМАЛОГІЯ — раздзел мовазнаўства, які займаецца вывучэннем першапачатковай словаўтваральнай структуры слова і высвятленнем элементаў яго старажытнага значэння.

ЭТЫЯЛОГІЯ — вучэнне аб прычынах захворвання.

ЭЎДЭМАНІЗМ — этычны кірунак, які лічыць шчасце, асалоду найвышэйшай мэтай чалавечага жыцця.

ЯНСЕНІЗМ — рэлігійнафіласофская плынь у каталіцызме, пачатак якой паклаў у 17 ст. галандскі багаслоў У.Янсеній.

Рэзка супрацьпастаўляючы сапраўды веруючых мноству тых, хто фармальна прымаў царкоўнае вучэнне, ён сцвярджаў, што Хрыстос праліў сваю кроў не за ўсіх людзей.

ЯСАК — у Расіі 15—20 ст. натуральны падатак з народаў Сібіры і Поўначы, пераважна пушнінай. Склаў Г.А.Маслыка.

ЗМЕСТ

Прадмова

Эпоха Полацкага і Тураўскага княстваў

Эпоха Вялікага княства Літоўскага .....................37

Эпоха Рэчы Паспалітай ...........................161

Беларусь у складзе Расійскай імперыі .................335

Урыўкі і фрагменты з твораў мысліцеляў і асветнікаў .......615

Ля вытокаў нацыянальнага Адраджэння (пасляслоўе) ........647

Тлумачальны слоўнік ............................655

Імянны паказальнік .............................665