Аляксандр

Вялікі князь Вялікага княства Літоўскага ў 1492—1506, кароль польскі ў 1501 —1506. Нарадзіўся ў Кракаве. Сын Казіміра IV, унук Ягайлы. Жанаты з дачкой маскоўскага вялікага князя Івана III Аленай. Выбранне яго на польскі трон (1501) азначала аднаўленне перапыненай амаль на 10 гадоў персанальнай уніі паміж Полыпчай i ЛітоўскаБеларускай дзяржавай. У выніку паражэння ў войнах з Вялікім княствам Маскоўскім (1492—94, 1500— 03) вымушаны быў прызнаць пераход пад уладу маскоўскага князя зямель Вялікага княства Літоўскага ў вярхоўях Акі, Дзясны, Дняпра i на Сажы з гарадамі Чарнігаў, Вязьма, Бранск, Дарагабуж, Любеч, Пуціўль, Мцэнск, Ноўгарад Северскі, Сярпейск, Рыльск, Гомель i інш. Саюзнік Маскоўскай дзяржавы крымскі хан МенгліГірэй неаднаразова спусташаў гарады Вялікага княства Літоўскага на Валыні i ў Галіцыі, а таксама Брэст. Аднак у жніўні 1506 беларускалітоўскае вой­ска на чале з М.Глінскім ушчэнт разбіла татарскае войска пад Клецкам.

Гісторыкі называюць А. заканадаўцам. У 1492 ён даў феадалам сваёй дзяржавы прывілей, якім абавязаўся не прымаць важных рашэнняў без згоды велікакняжацкай рады. Тэты акт, які ўвайшоў у гісторыю як Аляксандраў прывілей, далей развіваў ідэі, закладзеныя ў прывілеі 1447 Казіміра IV, аб абмежаванні ўлады вялікага князя панамірадай, што выбіраліся з асяроддзя феадалаў. Ён замацаваў прынцыпы міжнароднай палітыкі дзяржавы, вызначыў асновы цывільнага i крымінальнага права. Фактычна гэта была своеасаблівая канстытуцыя Вялікага княства Літоўскага. Па ўказанні А. Петракоўскі (1503 i 1504) i Радамскі (1505) соймы займаліся зборам i пераглядам усіх узаканенняў, выдадзеных яго папярэднікамі. Былі прыняты таксама пастановы, паводле якіх усе былыя каралеўскія i велікакняжацкія маёнткі аб'яўляліся ўласнасцю рэспублікі i вялікія князі (каралі) не мелі права ні дарыць ix, ні аддаваць у заклад без згоды сойма. У 1505 A. увёў Радамскую канстытуцыю, якая яшчэ болын пашырыла правы шляхты. У сваім статуце 1505 ён абяцаў за сябе i за сваіх пераемнікаў не рабіць нічога новага ў кіраванні дзяр­жавай без усеагульнай згоды сойма. Менавіта з гэтага часу Каралеўства Польскае i Вялікае княства Літоўскае пачалі называцца рэспублікай — Рэччу Паспалітай. Пахаваны А. у Вільні.

Літ.: Любавский М.К. Очерк исто­рии ЛитовскоРусского государства до Люблинской унии включительно. 2 изд. ^{м 1915} І.П.Хаўратовіч,

АМЕЛЬЯНОВІЧ Васіль Мікалаевіч, гл. Цяпінскі Васіль Мікалаевіч

АНІСІФАР

(? — 1592 ці 1594)

Мітрапаліт кіеўскі, галіцкі i ўсяе Русі ў 1579—89. Сапраўднае прозвішча Дзевачка. Правіў праваслаўнай царквой у Вялікім княстве Літоўскім, у т.л. i на Беларусі, у перыяд цяжкага ўнутранага крызісу, наступу каталіцызму, пратэстантаў i прыхільнікаў царкоўнай уніі. Пасля 1568 — архімандрыт Лаўрышаўскага манастыра. У 1579 абраны мітрапалітам i жыў пераважна ў Новагародку (Навагрудку). 3 імем А. звязана выданне ў Віленскай друкарні Мамонічаў «Службоўніка» (1583). Ад караля Рэчы Паспалітай Стафана Баторыя атрымаў у пажыццёвае валоданне i кіраванне Віленскі Святатраецкі манастыр, у 1584 — права зацвердзіць пры манастыры праваслаўнае брацтва, у 1585 — пацвярджэнне прывілея Жыгімонта I Старога аб незалежнай юрысдыкцыі праваслаўнай царквы, a ў 1586 — дазвол адзначаць праваслаўныя царкоўныя святы паводле юліянскага ка­лендаре. Па яе хадайніцтве кароль Рэ­чы Паспалітай Жыгімонт III Ваза забараніў у 1589 пасля смерці духоўнай асобы аддаваць яе маёмасць свецкім уладам, i спадчыну сталі перадаваць пераемніку пасады. У ліпені 1589 канстанцінопальскім патрыярхам А. скінуты, a мітрапалітам прызначаны прыхільнік царкоўнай уніі М.Рагоза. У 1590 A. адмовіўся ад правоў на Святатраецкі манастыр, але застаўся архімандрытам Лаўрышаўскага манастыра, дзе i памёр. М.В.Мікалаеў.