Ля вытокаў нацыянальнага адраджэння

У канцы 20 ст. гісторыя дала Беларусі і беларусам новую магчымасць і рэальную перспектыву стаць гаспадарамі свайго лёсу. 3 часу ўтварэння незалежнай Рэспублікі Беларусь вызначальнымі кірункамі грамадскага развіцця сталі арыентацыя на каштоўнасці агульначалавечай значымасці, пераадоленне ідэалагічнага і эканамічнага ізаляцыянізму, сцвярджэнне прынцыпаў дэмакратызму, стварэнне прававой дзяржавы і сацыяльна арыентаванай эканомікі. А каб выйсці са стану нацыянальнага анабіёзу і стаць нацыяй, якой у поўнай ступені ўласціва ўсведамленне ўласнай годнасці і самастойнага прызначэння, наспела неабходнасць больш поўнага і глыбокага асваення пластоў свайго мінулага, свайго гістарычнага падмурка ва ўсіх галінах, асабліва духоўнай.

Увесь папярэдні гістарычнакультурны і грамадскапалітычны шлях Беларусі аб'ектыўна сведчыць пра яе арганічную ўключанасць у рэчышча найважнейшых працэсаў, уласцівых еўрапейскай супольнасці народаў. Антыфеадальны і дэмакратычнавызваленчы рух быў тыповай адзнакай у жыцці ўсіх еўрапейскіх народаў. Ён арганічна ўключаў у сябе фарміраванне нацыянальнай свядомасці, развіццё нацыянальных культур, складанне нацыянальнай дзяржаўнасці. Народам Заходняй Еўропы на гэта спатрэбілася амаль 4 стагоддзі. Падобныя тэндэнцыі грамадскага развіцця ўласцівы і еўрапейскаму Усходу. Але тут яны заўсёды былі кампраміснымі, недастаткова выразнымі, стрымліваліся абсалютысцкай уладай, укаранёнасцю феадальнапатрыярхальных асноў, варожых фарміраванню асобы і развіццю падначаленых народаў. >

Духоўнакультурнае станаўленне Беларусі пазначана яскравымі сведчаннямі глыбокага ўспрыняцця гуманістычнай ідэалогіі — пашырэннем у канцы 15—16 ст. ідэй Адраджэння, у 2й палове 18—пачатку 19 ст, — філасофіі і ідэалогіі Асветніцтва, узнікненнем у 19 ст. дэмакратычнага вызваленчага руху, фарміраваннем ідэалогіі нацыянальнага адраджэння і развіцця. Але драматычныя абставіны гіста­рычнага лёсу і само геапалітычнае становішча Беларусі на сумежжы заходняга і ўсходняга арэалаў еўрапейскай цывілізацыі, ператварэнне яе этнічнапрыроднай прасторы ў поле пастаяннага змагання паміж моцнымі суседнімі дзяржавамі не давалі магчымасці здзейсніць ідэю незалежнасці, нягледзячы на існаванне ў 13—17 ст. Беларускалітоўскай дзяржавы, абвяшчэнне ў 1918 Беларускай Народнай Рэспублікі, а ў 1919 г. Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі.

Вяртанне да сваіх духоўных вытокаў, як і ўсведамленне характару свайго індывідуальнага гістарычнага шляху, звязана з непасрэдным далучэннем да ўсяго багацця агульначалавечай культуры. Прыняцце Беларуссю

хрысціянства стала пачаткам новай культурнагістарычнай эпохі. Менавіта на светапоглядным падмурку хрысціянства ўзніклі старажытныя беларуская культура і філасофская думка. Перадумовай іх фарміравання былі шырокія культурныя сувязі з Візантыяй, Балгарыяй і заходнееўрапейскімі краінамі. Гэты фактар адкрытасці і свабоднага ўзаемадачынення культур розных народаў уласцівы для ўсёй эпохі фарміравання і развіцця старабеларускай культуры 10—17 ст.

Універсалізм хрысціянскага гуманізму, пазбаўлены саслоўных, карпаратыўных, класавых і групавых абмежаванняў, быў прыцягальным і абумовіў яго духоўную ўплывовасць. Гэта сусветная гуманістычная тэндэнцыя дастаткова хутка замацавалася ў старажытнабеларускай культуры і набыла адзнакі ўстойлівай нацыянальнай традыцыі, вызначыла яе ўзнёслы ўнутраны пафас і натуральнае імкненне да адухоўлення рэчаіснасці і чалавека. Маральная сіла ідэйнай традыцыі выразна выявілася ўжо ў самаадданай культурнаасветніцкай дзейнасці і творчасці Кірылы Тураўскага і Ефрасінні Полацкай, крыніцай натхнення якіх было народжанае хрысціянствам імкненне да сцвярджэння ў жыцці высокіх ідэальных мэт.

Глеба гуманізму жывіла і высокі ўздым беларускай культуры ў эпоху Адраджэння і рэфармацыі 16—17 ст., калі інтэнсіўна развіваліся розныя сферы нацыянальнай духоўнай творчасці — літаратура, выяўленчае мастацтва, архітэктура, мова, летапісанне, грамадскапалітычная, прававая і філасофская думка, беларускае кнігадрукаванне, заснавальнікам якога быў выдатны асветнік і мысліцель Францішак Скарына. Яго шматгранная энцыклапедычная дзейнасць дала пачатак развіццю ў нацыяльнай культуры і філасофскай думцы трывалай асветніцкагуманістычнай плыні, стала ўзорам высакароднага служэння сваёй Айчыне, ідэалам свабоды, узаемаразумення паміж людзьмі і народамі.

Асветніцтва Ф.Скарыны несла яскравыя прыкметы рэнесансавай эпохі, уласцівы ёй дух крытыцызму і тэндэнцыю да абгрунтавання неабходнасці свабоднага развіцця чалавечай асобы. Канкрэтная рэалізацыя гэтай патрэбы і наданне дзейснага імпульсу рэальным працэсам эмансіпацыі заканамерна бачыліся ім у далучэнні шырокіх пластоў грамадства да агульначалавечых культурных здабыткаў.

Гуманістычная хрысціянская традыцыя Беларусі развівалася і ўмацоўвалася на працягу многіх стагоддзяў і стала адным з найбольш важных духоўных здабыткаў нацыянальнай духоўнай культуры, Рупліва працавалі на культурнай ніве выдатныя беларускія асветнікі 16—17 ст. Сымон Будны, Васіль Цяпінскі, Мялецій Сматрыцкі, Сімяон Полацкі і інш. Немалаважным у падтрымцы і развіцці гэтых традыцый быў удзел выдатных дзяржаўных мужоў — вялікіх князёў, палкаводцаў, мецэнатаў, дзейнасць якіх спрыяла ўсталяванню агульнадзяржаўных прававых. асветных і культурных прынцыпаў у краіне. Аднак разрыў паміж высокай кніжнай хрысціянскай культурай, носьбітамі якой яны з'яўляліся, і наяўнасцю т. зв. культуры калектыўнага мыслення выявіўся ў шэрагу фактараў, што з цягам часу прывяло да заняпаду старабеларускай культуры. Таму сёння такім актуальным стала ўсведамленне яе сутнасці і маральнавыхаваўчай накіраванасці.

Упэўненасць у магчымасцях чалавечага розуму як надзейнага сродку пазнання рэчаіснасці — глеба і вьіток рацыяналізму, які параўнаўча рана выявіўся ў старабеларускай культуры. Імкненне да філасофскага, рацыяналістычнага асэнсавання рэчаіснасці хутка набыло ўласцівую яму тэарэтычную форму аргументацыі і выкладання. Пра гэта пераканаўча сведчыць наяўнасць якасна адметных этапаў і стадый фарміравання старабеларускай культуры, Яшчэ на пачатковым этапе культурнага асветніцтва вядомы мысліцель і пісьменнік 12 ст. Клімент Смаляціч наперакор артадаксальным прыхільнікам рэлігійных догматаў

яскрава дэманстраваў узоры рацыяналістычнага асэнсавання светапоглядных уяўленняў з выкарыстаннем антычнай філасофскай спадчыны. Новыя абрысы і формы рацыяналізм паступова набываў з канца 14 ст., у перыяд узмацнення протарэнесансавых тэндэнцый, што найбольш поўна выявілася ў эпоху гуманістычнага і рэфармацыйнага руху 16—17 ст. У творчасці Ф.Скарыны, М.Гусоўскага, С.Буднага, В.Цяпінскага і іншых асветнікаўгуманістаў рацыяналізм, свабода думкі ўсебакова вывяраліся высокімі маральнымі крытэрыямі і ідэаламі Адраджэння і гарманічна спалучаліся з імі.

Менавіта ў рэфармацыйным асяроддзі вядуцца рацыяналістычныя пошукі і ўзнімаюцца праблемы нацыянальнага самавызначэння, гучаць заклікі да шанавання і развіцця ўласных нацыянальных духоўных каштоўнасцей як асновы захавання самастойнасці народа. В.Цяпінскі быў першым, хто ўзняў голас у абарону беларускай мовы, культуры нацыянальнай школы, і яму па праву належыць пачэсная роля выразніка гістарычнай неабходнасці свабоднага і незалежнага нацыянальнага развіцця.

Калі ў творчасці энцыклапедычна адукаванага пісьменніка і мысліцеля 17 ст. Сімяона Полацкага элементы рацыяналізму не выходзілі за межы рэлігійнаправідэнцыялісцкага светапогляду, то дзейнасць К.Лышчынскага сведчыла пра рэдкі для той эпохі крок разрыву з пануючымі ўяўленнямі і адкрытае сцвярджэнне прынцыпаў свабоднага філасофскага рацыяналізму.

Пошук рацыяналістычных сродкаў асэнсавання рэчаіснасці быў шляхам падрыхтоўкі і ўсталявання аб'ектыўнага навуковага пазнання, шляхам да новага светапогляду, што прывяло ў эпоху Асветніцтва (канец 18—пачатак 19 ст.) да інтэнсіўнага развіцця прыродазнаўчых ведаў і сцвярджэння магчымасцей у раскрыцці таямніц прыроды і грамадства. Філасофія і

ідэалогія Асветніцтва абудзілі цікавасць да жыцця і культуры розных народаў, іх духоўнанацыянальнай індывідуальнасці, што спрыяла разгортванню этнанацыянальнай ідэнтыфікацыі і фарміраванню нацыянальнай самасвядомасці.

Маральны пафас хрысціянскага гуманізму і сцвярджэнне ім духоўнай суверэннасці чалавека непазбежна скіроўваліся на праблему ўпарадкавання сацыяльнапалітычных адносін.У хрысціянскім жыццевучэнні мараль і маральнасць разглядаліся як нормы і законы чалавечага жыцця, адпаведныя ідэям дабра і справядлівасці. «Прирожены закон» Ф.Скарыны ўжо грунтуецца на універсальным маральным прынцыпе, паводле якога чалавек павінен паводзіць сябе ў адносінах да іншых так, як ён сам хацеў бы, каб яны паводзілі сябе ў адносінах да яго. Неабходнасць жа «закону напісанага», паводле Ф.Скарыны, выклікана шматлікімі парушэннямі «закону прыроджанага», права прызначана абараняць чалавека і грамадзянскую супольнасць ад рабаўніцтва, несправядлівасці і знявагі.

Пільная ўвага Ф.Скарыны да праблемы нарматыўнаправавога ўладкавання грамадскага жыцця, яго імкненне сцвердзіць высокае маральнагуманістычнае прызначэнне права спрыялі развіццю палітыкаправавой думкі Беларусі, што было звязана з патрэбамі заканадаўчай практыкі 16 ст. і яе тэарэтычным абгрунтаваннем. Паяўленне Статутаў Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566 і асабліва Статута 1588, які складзены пад кіраўніцтвам Л.Сапегі, было падзеямі выключнай важнасці і дасягненнем грамадскай нацыянальнай думкі. У тлумачэнні Л.Сапегі сутнасці права адчуваюцца тыповыя рэнесансавагуманістычныя тэндэнцыі. Гэта найперш рацыяналістычнае разуменне прыроды прававых норм, якія былі «правдивым розсудком а мудрым умыслу человечего бачання», скіраваны на маральныя мэты і прынцыпы, на неабходнасць усталявання ў грамадстве дабрачыннасці і справядлівасці. Прапанаваная Л.Сапегам агульная трактоўка права як створанага дзяржавай судовага парадку для абароны грамадства ад насілля і свавольства, аховы добрай славы, здароўя і маёмасці кожнага чалавека была прасякнута ідэямі дэмакратызму. Усталяванне ў дзяржаве права і законнасці атаясамлівалася Л.Сапегам з грамадзянскай вольнасцю і свабодай для чалавека. 3 пачуццём патрыятычнай гордасці ён адзначаў, што кожнаму народу сорамна сваё права не ведаць, асабліва нам, «которые не обчым яким языком, але своим власным права списаные маем». 3 цягам часу традыцыя статутаў пашырыла свае гістарычныя абсягі, уключыла высокую адухоўленасць памкненняў мысліцеляў эпохі Асветніцтва ў рэфармаванне грамадства з улікам натуральных правоў чалавека на жыццё і свабоду, узбагацілася каштоўнасцямі сацыяльнай і нацыянальнай роў­насці, выпрацаванымі ідэолагамі нацыянальнага вызвалення.

Складаныя абставіны палітычнага становішча Вялікага княства Літоўскага, якое, баронячыся ад агрэсіі з усходу, вымушана было пайсці на федэратыўнае аб'яднанне з Польшчай (1569), абцяжарваліся ідэалагічнымі супярэчнасцямі, звязанымі з пашырэннем каталіцызму на беларускіх землях, разгортваннем антырэфармацыйнага руху, а потым і заключэннем Брэсцкай царкоўнай уніі 1596. Атмасфера вострай ідэалагічнарэлігійнай барацьбы вызначыла духоўнае аблічча ўсяго 17 ст. і абумовіла драматычныя калізіі жыцця і творчасці Мялеція Сматрыцкага, Лаўрэнція і Стэфана Зізаніяў, Афанасія Філіповіча, Сімяона Полацкага. Іх імёнамі старабеларуская культура як духоўнасветапоглядная з'ява і самабытная форма творчасці завяршала свой гістарычны шлях. Гэты працэс быў паскораны дэнацыяналізацый вярхоў беларускага грамадства, яго вышэйшых адукаваных пластоў, што трагічна адбілася на далейшым лёсе народа. 18—пачатак 19 ст. быў на Беларусі часам сумеснага існавання і своеасаблівага ўзаемадзеяння разнастайных духоўных тэндэнцый — ад схаластычных да аб'ектыўнарацыяналістычных, якія спрыялі ідэалогіі Асветніцтва. Менавіта ў асветніцкім асяроддзі выспявалі ідэі беларускага нацыянальнага адраджэння.

На працягу 19 ст. з гістарычнай непазбежнасцю развіваліся і ўзмацняліся тэндэнцыі дэмакратычнага вызваленчага руху, этнакультурнай кансалідацыі беларускага народа, фарміравання беларускай нацыі. Пачынаецца эпо­ха нацыянальнага Адраджэння, станаўлення і развіцця новай беларускай культуры. Гэтая эпоха натхніла на самаадданую творчую і рэвалюцыйную дзейнасць славутую плеяду выразнікаў карэнных нацыянальных інтарэсаў бе­ларускага народа — Вінцэнта ДунінаМарцінкевіча, Кастуся Каліноўскага, Францішка Багушэвіча, Янку Лучыну, народнікаўгоманаўцаў, Адама Гурыновіча, Цётку, Янку Купалу, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, Анто­на Луцкевіча, Власта Ластоўскага, Максіма Гарэцкага і многіх інш, Сваёй творчай дзейнасцю яны сцвярджалі карэнныя ідэі і прынцып нацыянальнай свядомасці — разуменне ўласнага гістарычнага шляху беларускага народа. Іх гістарычнае, культурнее і этнатэрытарыяльнае абгрунтаванне рэальнай суверэннасці, сама­

стойнасці беларускага народа да сённяшняга дня захоўваюць сваю'актуальнасць і застаюцца духоўным падмуркам сучаснай нацыянальнай свядомасці беларусаў. У адрозненне ад старабеларускай культуры, якая абапіралася на універсальныя светапоглядныя здабыткі хрысціянства, новая беларуская культура ўзнікла на трывалай фальклорнай аснове і была пераважна сялянскай па сваіх каранях. Яна мела выразны канкрэтнасацыяльны кірунак і змест, была прасякнута ідэямі свабоды і сацыяльнай роўнасці, што і абумовіла характар яе гуманізму — народніцкага, нацыянальнавызваленчага. Пакладзеныя ў падмурак новай бела

рускай культуры каштоўнасці сапраўднага, паўнакроўнага жыцця, свабоды, працы чалавека былі тыповымі гуманістычнымі каштоўнасцямі эпохі вызваленчага дэмакратычнага руху, эпохі разняволення нацый, фарміравання чалавечай асобы.

Духоўныя традыцыі — гэта крышталізацыя найважнейшых здабыткаў той культуры, якая была спадарожнікам і вынікам намаганняў народа, яго лепшых прадстаўнікоў у мінулыя часы. Адначасова гэта прадбачанне сённяшняга і будучага. Зараз яны могуць надзейна абапірацца на гуманістычныя традыцыі, прасякнутыя стваральным пафасам, праслаўленнем духоўнай сутнасці чалавека, на дасягненні культуры, заснаванай на павазе да права і законнасці, на рашучым непрыняцці дэспатызму, прымусу і гвалтоўнасці, на плён культуры свабоднага чалавечага розуму, на вызваленчы пафас дэмакратычных ідэй роўнасці і незалежнасці ўсіх народаў, іх суверэнных правоў на ўласнае самавызначэнне і развіццё.

Этычны універсалізм старабеларускай культуры і сацыяльная гуманістычная накіраванасць нацыянальнай культуры Новага часу сёння павінны быць адноўлены ва ўсім багацці іх зместу і разнастайнасці форм, набыць новую форму універсальнасці, культурнай усеагульнасці. Такія намаганні могуць быць плённымі толькі ў кірунку выпрацоўкі гуманістычных дэмакратычных здабыткаў — палітычных, грамадзянскіх, духоўных. Галоўнымі сярод іх з'яўляюцца ўсведамленне сутнасці свабоды як найважнейшай вартасці грамадскага быцця, сцвярджэнне каштоўнасці чалавека як галоўнай мэты намаганняў і клопату нацыянальнай дзяржавы, усіх грамадскіх інстытутаў насуперак пануючай у таталітарным грамадстве абсалютнай перавагі агульнадзяржаўнага над індывідуальным. Праблема заключаецца ў тым, каб рэалізаваць гуманістычныя стваральныя патэнцыі нацыянальнай грамадскай свядомасці, садзейнічаць яе развіццю, забяспечваючы тым самым агульны прагрэс беларускай дзяржавы і беларускага народа.

А.С.Майхровіч, доктар філасофскіх навук.