Глава V

Гасудару больш за ўсё патрэбна справядлівасць — самая прыгожая з усіх дабрачыннасцей

Ва ўсіх сваіх дзеяннях гасудар павінен паводзіць сябе так, каб усё жыццё было зладжанай гармоніяй дабрачыннасцяў. I мне здаецца, што справядлівасці тут належыць першае месца. Гэта ж таго, хто ёю надзелены, менавіта таму называюць добрым i прыстойным чалавекам. Справядлівасць зводзіцца галоўным чынам да таго, каб ніхто не цярпеў шкоды, а, наадварот, той, хто мае патрэбу ў дапамозе, хутка атрымаў яе... Гэта чалавечая супольнасць, мір i спакой паміж людзьмі будуць захаваны максімальна, калі кожны атрымае магчымасць быць цэлым i здаровым, i шчасце адных не будзе будавацца на няшчасці другіх. Толькі тыя, хто ўсяляк імкнецца да назапашвання багаццяў, хто траціць ix на ўзвядзенне дарагіх пабудоў або на шыкоўнае жыццё з усімі задавальненнямі i выхвальны паказ свай раскошы, не так ужо легка могуць стрымацца ад нанясення крыўды i часта запускаюць свае рукі ў маёмасць тых, хто ім падпарадкоўваецца. Прагнасць, што імкнецца атрымаць як мага больш, цягне сляпыя чалавечыя розумы на чу­жое дабро i ператварае тое, што набыта працай іншых, у сваю ўласнасць. Урэшце чалавек, забыўшыся пра ўсякую чалавечнасць, выраджаецца ў дзікага звера i люта рве чалавечую супольнасць, у якой усе ўзаемазвязаны. Ад гэтакай чумы гасудару трэба быць як мага да­лей. I ён павінен не толькі стрымліваць сябе ад нанясення крыўды іншым, але таксама стрымліваць прагнасць сваіх пракуратараў, якія кіруюць яго маёМасцю i вядуць яго спра­вы. Дык жа той, хто можа, але не перашкаджае здзяйсненню несправядлівасці, ён вінаваты ў такой жа ступені, як бы сам рабава^ маёмасць грамадзян i спусташаў ix багацце.

... Гасудару не трэба паддавацца пачуццям любві або нянавісці да кагонебудзь, калі неабходна дзейнічаць хутка i настойліва, каб уратаваць больш слабых ад несправядлівасці. ... Ён павінен усведамляць, што народжаны не для ўласнага ўзбагачэння. Усе багацці, якімі ён распараджаецца, яму належыць накіроўваць на карысць грамадства i дзяржавы. Большай пахвалы ў справядлівасці годны той, хто захоўвае непарушнасць устанаўленняў i законаў краіны, i, паколькі ў ix закладзены даброты дзяржавы, не дазваляе ніякаму ліхадзею парушаць ix. ... Але перш за ўсё трэба ахоўваць тыя законы, якія забяспечваюць у дзяржаве ўсеагульны спакой, замацаваны гэтымі зако­нам^ яе ніткамі, i ўсімі ўхвалены дзеля таго, каб кожны жыў ціха i мірна, без усялякага страху перад небяспекай. Бо там, дзе адпушчаны цуглі для нястрымных людзей настолькі, што адны беспакарана ўчыняюць над другімі ўсё, што ім уздумаецца, — то гэта ўжо не дзяржава, не грамадства, а зграя разбойнікаў ці нейкая жывадзёрня, дзе кожны грызе кожнага.

... Не менш ён абавязаны клапаціцца i аб тым, каб сярод людзей захоўваўся давер, які некаторыя мудрацы зусім правільна называлі фундаментам справядлівасці. Ніколі не зможа ўсталявацца трывалы мір i трывалае грамадст­ва сярод тых людзей, якія не прытрымліваюцца пастаянства ў сваіх словах i справах i, старанна працуючы языком, зусім не клапоцяцца, што да яго патрэбна далучыць яшчэ i давер.

Друкуецца па кн.: Памятники философской мыс­ли Белоруссии XVII — первой половины XVIII в. Мн., 1991. С. 49—51 (пер. на бел. мову Г.А.Маслыкі).

ЗАЛУСКІ ЛУКА

АГУЛЬНАЯ ФІЛАСОФІЯ

Частка першая. Этыка

Пра шчасце

3. Акадэмікі i перыпатэтыкі мяркуюць, што адны даброты ўласцівы душы (гэта мастацтва,навукі, мудрасць i іншыя дабрачыннасці), другія — целу (гэта здароўе, сіла, прыгажосць), іншыя ж — вонкавыя (гэта багацце, слава, пашана, улада). Аднак больш суровая Стоя не дапускае, каб даброты цела i вонка­выя дабрачыннасці ўваходзілі ў гэты пералік. Кіраўнік Стоі (Зянон з Кіціёна) зусім справядліва гневаецца на стваральніка ліцэя (Арыстоцеля Стагірыта) за тое, што ён лічыў, нібыта адсутнасць знатнасці, багацця, нашчадкаў, высакароднага паходжання i прыгажосці шкодзіць шчасцю, i што не можа быць шчаслівым той, хто брыдкі з твару, невысакародны, адзінокі i бяздзетны. Наўрад ці такія меркаванні можна лічыць велікадушнымі i мужнымі, якімі б ісціннымі яны ні былі. Абыякавым я хутчэй бы назваў усё гэта, а не дабротамі. Адны з ix маюць перавагу i высокую каштоўнасць, як, напрыклад, разважнасць розуму; другія ж пазбаўлены каштоўнасці, як тупасць i хваравітасць; іншыя ж ні тое ні дру­гое, i ix не павялічыш i не зменшыш, як, на­прыклад, паходку.

4. Звычайна прынята падзяляць даброты на ганаровыя, карысныя i прыемныя. Яны павінны быць падзелены тройчы, каб першыя былі тыя, на што накіравана жаданне, быццам да мяжы, якой стане жаданая рэч сама па сабе — гэтыя мы называем ганаровымі. Другімі ж будуць тыя, што выступаюць як бы сродкам, дзякуючы чаму дасягаецца нешта — гэтыя мы называем карыснымі. I ўрэшце, трэцімі будзе тое, што накіроўвае рух; гэткімі з'яўляюцца спакой i задавальненне, якія насТаюць пасля дасягнення мэты; такія даброты называюцца прыемнымі.

5, Даброты i выбраная мэта — матэрыяльна або фундаментальна для тварэння адно i тое ж. Бо тое не з'яўляецца дабротамі, што не мяркуецца як мэта хоць бы атрыбутыўна. Таму сродкі ні ў якой меры не з'яўляюцца мэтай, але існуюць дзеля мэты, якой будзе шчасце чалавека як яго найвышэйшая асалода i канчатковая мэта, У тым жа, што шчасце ча­лавека заключаецца ў дасягненні найвышэйшай асалоды, ніхто да гэтага часу не сумняваўся. Я жадаў бы, аднак, звярнуць тваю ўвагу на тое, што я тут не разважаю як філосаф i разглядаю чалавека ў тым толькі стане, які мы лічым станам чыстай прыроды (і які яму ўласцівы ад прыроды інтэлектуальнай), а небольш высокім, пакідаючы гэты ўзвышаны стан тэалагічнаму разгляду,

6. Даброты, якія прыносяць чалавеку найвышэйшую асалоду, абавязкова павінны быць стабільнымі, яны не павінны залежаць ад зменлівага, поўнага выпадковасцей, а выпадковасці адбываюцца без папярэдняга розуму, i чалавеку трэба дабівацца сваіх даброт праз розум. Няшчасныя тыя, хто сваё шчасце давяраюць зямлі ці скарбонцы... Чалавек у значнай ступені мыслячая, а не пачуццёвая істота, i душа аб розуме чалавека сведчыць больщ, чым цела; дык жа i аб прыродзе рэчы болын кажа форма, чым матэрыял. Таму хай я буду зняволеным, прыкаваны да ложка, пакутаваць ад ліхаманкі, a ўсё ж у лепшай сваёй частцы я чысты i магу быць шчаслівым...

9. Адшукванне дзяржаўных пасад вядзе цябе да ганаровых званняў, але зусім не да шчасця... Небяспечная рэч — гонар, i тым больш небяспечная, чым ён вышэй,

Друкуецца па кн.: Памятники философской мыс­ли Белоруссии XVII—первой половины XVIII в. Мн., 1991. С. 94—95 (пер. на бел. мову Г.А.Маслыкі)

ЗІЗАНІЙ СТАФАН

«ГРАММАТІКА СЛОВЕНСКА...»

Урывак з «Паслання старанным вучням ўсім аматарам славянскай мовы, мілагучнай i распаўсюджанай...»

Як пішуць філосафы, ва ўсякай навуцы ёсць два бакі: ведаць належнае i расказваць, гэта значыць — недастаткова толькі ведаць патрэбны прадмет, але неабходна пра яго i іншым паведамляць. Гэта i дзве місіі навукі, якія i я, займаючыся навуковай працай, лічыў вельмі неабходнымі, Перш за ўсё дзеля любві да братоў сваіх я рашыўся на справу звыш маіх сіл — зноў напісаць i выпусціць з друку пер­шую сярод сямі навук — граматыку найласкавейшай нам славянскай мовы, добра вывучыўшы якую кожны можа ўпэўнена чытаць i без сумнення разумець кнігі на славянскай мове i правільна пісаць, паколькі яна (граматыка) ключ да разумения, яна пазбаўляе ад двухсэнсоўнасці i развейвае ўсякія сумненні i ў той жа час упрыгожвае i асвятляе чалавечы розум. Дзякуючы ёй рыторыка i славеснасць разам з чыстай філасофіяй i прыродазнаўчым багаслоўем стварае словы, без якіх не здзейсніць надежным чынам ніякай справы. Дарэчы, калі хто i чытае без ведання граматыкі, то зза шматлікіх сумненняў, напэўна, не перакананы ў правільным разуменні. Па той жа прычыне кепска кожнаму, хто не навучыўся чытаць, бо, як піша Катон, чытаць без разумен­ия — значыць выклікаць да сябе пагарду i кпіны, а каб не даваць для гэтага падставы, грунтоўна бярыцеся за навуку i спаборнічайце адзін з адным у дабрачыннай працы. Адкінуўшы зайздрасць i нянавісць прэч, прыхільна прыміце маю сціплую працу i, аддаўшы хвалу Богу, накіроўвайце сябе на большее...

Друкуецца па кн.: Антология педагогической мысли Белорусской ССР. М., 1986. С. 108 (пер. на бел. мову Г.А.Маслыкі).