Урыўкі I фрагменты 3 твораў мысліцеляў I асветнікаў адам рэйнальд

СТАТУТ СЛУЦКАЙ ШКОЛЫ СА «ЗВАРОТА ДА ЧЫТАЧА»

...У гэтай школы ёсць усё, што неабходна для дасягнення найвышэйшай ступені ўдасканалення. Тое, што іншым ліцэям здабыло славу i значэнне, ёсць у дастатку i ў нас. Чысціня неба, урадлівасць глебы, багацце лясоў, садоў, рэк, лугоў у гэтым ласкавым клімаце настолькі вялікія, што можна падумаць, быццам шчодрымі рукамі самой приро­ды, музамі i грацыямі ўсё гэта ад самага пачатку было выхавана i ўпрыгожана. Да гэтага трэба дадаць таленавітасць жыхароў..., якая ні ў чым не саступае хараству i замілаванню мясцовасці. Вельмі чалавечныя ix адносіны да чужаземцаў... i яны гатовы ў любы час i ў лю­бым месцы прыйсці на дапамогу як вучням, так i настаўнікам. Гэтую гуманнасць насельніцтва яшчэ больш дапаўняюць іншыя незлічоныя годнасці, якімі добрае неба абдарыла гэты край. У такіх умовах легка развіваюцца вялікія таленты, a ім часцей за ўсё спадарожнічаюць бязлітасныя багіні Галеча або Беднасць...

У школе ажыццяўляецца рух наперад не толькі для знешніх даброт жыцця, але, галоўным чынам, да ўнутранага, духоўнага развіцця. Да гэтага заклікае стараннасць вучоных: яны трывала стаяць на дазорнай школьнай вежы, пастаянна рупліва i зорка сочаць за бестурботнай i санлівай моладдзю, клапоцячыся аб яе карысці... Прыходзьце ж усе, каму дарагая радзіма, хто правільна ацэньвае мэтанакіраванасць сваіх учынкаў! Нікому не за­крыты шлях! Адчынены дзверы, што вядуць да нашых грацый i муз, для ўсіх сумленных i шчырых людзей. Узрост, становішча, веравызнанне не маюць для нас ніякай розніцы. Месца на гэтых школьных зэдлях прадстаўляецца бедняку не менш, чым Крэзу, католіку не менш, чым прыхільніку Рэфармацыі. I ўрэшце,хай нікога не адштурхне ад нашага napora разыходжанне ў рэлігіі, хай не адарве ад валодання даступным шчасцем зза беспадстаўнага страху... Мы ўжо даўно навучаны вопытам, што рэлігія — предмет пераканання, а не насілля, i што замахваюцца на нябесныя замкі з безразважнай дзёрзкасцю тыя, хто распаўсюджвае зман сваёй веры на свядомасць i на закон...

Друкуецца па кн.: Антология педагогической мысли Белорусской ССР. М., 1986. С. 95 (пер. на бел. мову Г.А.Маслыкі).

АЛІЗАРОЎСКІ ААРОН

ПРА ПАЛІТЫЧНУЮ СУПОЛЬНАСЦЬ ЛЮДЗЕЙ Кніга II. Грамадства

Глава VII. Аб законах

Закон, як яго вызначае Саламон, ёсць святло i шлях жыцця.

1. Як кажа святы Фама (Аквінскі), тэта нор­ма i мера, якімі або кіруюцца, або ix не зневажаюць, а таксама прадпісанне практычнага розуму да кіраўніцтва дзеяннямі людзей.

2. Як кажуць іншыя, закон з'яўляецца рупліўцам найвышэйшай мудрасці, ахоўнікам сумленнасці, крыніцай выхавання, тварцом правасуддзя, вынаходцам i знаўцам сумленных нораваў, правіцелем гарадоў, вестуном справядлівасці, настаўнікам жыцця i душой усёй дзяржавы. Усе кнігі мудрацоў усхваляюць дзяржаўныя законы, калі яны справядлівыя i адпавядаюць законам прыроды i найвышэйшага розуму, калі яны нешматлікія i ясныя для разумения. Каб ажыццяўлялася ix прызначэнне, якім з'яўляецца дабрачыннасць дзяржаў, законы недастаткова запісаць на паперы i ў кнігах, ix трэба выконваць на практыцы.

Далей (як кажуць юрысты) пад пастаянным кантролем павінны знаходзіцца ўсе законы наогул i асабліва тыя, парушэнне якіх прычыняе дзяржаве самую вялікую шкоду...

Друкуецца па кн.: Памятники философской мыс­ли Белоруссии XVII — первой половины XVIII в. Мн., 1991. С. 131—139 (пер. на бел. мову Г.А.Маслыкі).

БОХВІЦ ФЛАРЫЯН

3 КНІГІ«ДУМКІ АБ ВЫХАВАННІ ЧАЛАВЕКА»

Выхаванне павінна фарміраваць маладых людзей для таго, каб у будучым яны сталі грамадзянамі, здольнымі да розных відаў дзейнасці, якой будуць займацца адпаведна са сваімі прыроджанымі здольнасцямі або па збегу акалічнасцей.

Час маладосці трэба прысвяціць вучобе, фарміраванню i падрыхтоўцы сябе да заняцця пэўнага месца ў ланцугу дзеянняў, карысных грамадскаму арганізму. Вучыцца трэба не толькі ў маладосці, але i ўсё жыцё, узбагачаючы памяць i практыкуючы розум. Гэта ісціна, у якой у наш час ужо ніхто не сумняваецца, нягледзячы на лямант фанатыкаў. Аднак узнікае пытанне: чаму вучыцца, якой адукацыі прысвяціць маладосць? Адказ, прынамсі, на сённяшні дзень можна атрымаць вельмі легка, a менавіта: шкада маладосці на вывучэнне толькі адной чужаземшчыны, на вывучэнне толькі ўсяго французскага, вельмі яшчэ любімага, на ўрывачныя веды, нахапаныя з замежнай літаратуры, заснаванай на мастацтве раісчуліць пачуцці выдуманымі вобразамі, недарэчнымі ў сваёй неадпаведнасці прыродзе i жыццю. Шкада здароўя i прыроднай сціпласці маладых людзей, страчаных на вывучэнне модных замежных танцаў i салонных манер, што выклікаюць пажадлівасць.

...Калі мяне спытаюць яшчэ раз: якім па­вшей быць гэты шлях? Замест адказу я б кожнаму параіў, каб ён сам шукаў адказ на гэта пытанне. Кожны хоча даведацца, што яму трэ­ба рабіць на гэтым свеце, каб адпавядаць мэце свайго існавання. Кожны жадае распаўсюджваць веды як мага шырэй, пакінуць па сабе па­мяць у выглядзе прыгожых здзяйсненняў. Не кожны, праўда, гатовы на ахвяры ў выглядзе працы i нягод, якімі аплачваецца святло навук i маральная годнасць. Але кожны чалавек без выключэння, калі б гэта набывалася легка, хацеў бы мець вялікія веды i добрае імя.

Такім чынам, гэта паўсюднае імкненне i ёсць адказ: ... трэба вучыцца таму, што сапраўды развівае нашы веды, што робіць нас карыснымі грамадству на розных пасадах i ў розных жыццёвых абставінах; нам трэба ву

чыцца таму, што цікавіць чалавецтва, што растлумачвае сэнс яго існавання.

Друкуецца па кн.: Антология педагогической мысли Белорусской ССР. М., 1986. С. 170—71. (Пер. на бел. мову Г.А.Маслыкі.)

БУДНЫ СЫМОН

АБ СВЕЦКАЙ УЛАДЗЕ 3 ПАСВЯЧЭННЯ (урывак)

Перша за ўсё трэба асцерагацца, каб зайздрасць, сварка або якоенебудзь іншае пачуццё не давялі нас да запальчывасці, бо слушная тая думка, хоць i філасофская, што пачуцці шкодзяць разважанню (affectus officiunt indiсіо). Такія пачуцці ўсе мы ганьбім, але сказаць па праўдзе, рэдка хто ix можа стрымліваць. Лютэр i яго прыхільнікі ганьбілі ix у папы i яго лісліўцаў, але самі паводзілі сябе не лепш супраць Цвінглі, Эхалампадыуса i яго вучняў, калі абзывалі ix прыналежнікамі (sacramentazzami), летуценнікаміутапістамі (szwermerami), асламі, сабакамі i іншымі непристой­ным! словамі, i, што яшчэ горш, Лютэр асудзіў ix як ерэтыкоў. Хоць яны па ўзаемнай згодзе на сінодах некалькі разоў выказваліся за тое, каб лічыць адзін аднаго братамі i гэта пісьмова пацвярджалі, аднак гэтыя абяцанні i пісанні доўга не пратрымаліся: у хуткім часе Лютэр ca сваімі прыхільнікамі асудзіў гэтых набож­ных людзей як нявартых звання братоў. Так, у спрэчцы непристойна паступіў гэты святы муж, які валодаў ад Бога такім вялікім дара

ваннем, што асабіста выкрыў папу i яго памылкі,

... А што рабілі мілыя цвінгліяне? Маючы рацыю ў сваёй спрэчцы з Лютэрам i яго вучнямі, яны паводзілі сябе прыстойна, ціха, цярпліва да таго часу, пакуль не распачалі спрэчкі з катабаптыстамі (catobaptistos) адносна другога прычасця, выявіўшы пры гэтым яшчэ боль­шую жорсткасць. Апошнія ў выніку сваёй некультурнасці (хоць я ix не ва ўсім апраўдваю) не змаглі падмацаваць свае погляды Свяшчэнным пісаннем; цвінгліяне ж сТалі прыносіць ix у ахвяру Нептуну i распраўляцца з імі шляхам розных відаў пакарання. Такім жа ў далейшым аказаўся i Кальвін, муж высокаадукаваны i ў асабістым жыцці вельмі сціплы. Ён ганьбіў жорсткасць як папы, так i лютэран, але сам не быў пазбаўлены таго, за што ён ганьбіў іншых: Мігеля Сервета ён асудзіў як ерэтыка за тое, што той пісаў i выступаў супраць траістасці Бога, i падбухторваў жэнеўскія ўлады да таго, каб яго спаліць. Прыхільнікі Сервета былі злосныя на Кальвіна за гэта (сапраўды ім не было за што яго дзякаваць) i празвалі яго другім папам. Але самі яны, як толькі ўсемагутны Бог даў ім магчымасць умацавацца праз нейкага Паруту ў Маравіі, нашага любага Гжэгажа Паўла ў Полынчы i Францыска Давіда ў Венгрыі, узяліся за тое самае, у чым папракалі Кальвіна. Яны накінуліся на нас i на навуку, якую мы выкарыстоўваем, ca з'едлівымі пісаннямі i нават асудзілі нас як ерэтыкоў. Калі б яны змаглі, то нас зусім бы зжылі з гэтага свету i выгналі з гэтай дзяржавы. Калі хто сумняваецца, хай чытае кнігі Пятра з Ганёндза, якія ён выдаў супраць нас напярэдадні сваёй смерці (дзе нас называе эбіянітамі), i там пабачыць, што я не памыляюся i не паклёпнічаю.

... Трэба, каб у нас ужо была свабода весці гутарку пра боскія справы не толькі вучоным, але i простым людзям, не толькі настаўнікам, але i вучням, не толькі пастырам, але i авечкам або слухачам, не толькі багатым, але i бедным — абы было правільна, каб ва ўсіх нашых царкоўных зборах (zborzech) была свабо­да размаўляць пра святыя справы, пра справы выратавання, веданне якіх неабходна ўсім вернікам. А была ж некалі такая свабода ў той ізраільскай абшчыны, а затым i ў хрысціянскай.

... Дзе няма гэтай свабоды, там яшчэ пануе калі не папства, то папскае рабства.

... Паглядзім, ці ёсць гэта свабода ў нас у абшчыне. Калі па праўдзе, то я яе зусім не бачу. Гэта не патрабуе доказаў i добра відаць на прыкладзе той свабоды, якую мы маем па пытанні ўлады (urzebu): можа вернік займаць пасаду ці не. Пасля таго, як двое або трое паміж сабой вырашылі, што на падставе кніг Пятра Гёзкі з Ганёндза гэта недапушчальна, яны ўжо не прыслухоўваюцца ні да чыіх па­рад (хай будзе гэта прарок або апостал) i не дапускаюць да прычасця тых, хто разумев інакш. Яны выганяюць ix са сваіх сходаў, не

даказаўшы памылковасці поглядаў

(прыхільнікаў свецкай улады). Друкуецца па кн.: Из истории философской и об­

щественнополитической мысли Белоруссии. Мн., 1962. С. 69—70 (пер. на бел. мову Г.А.Маслыкі).

ВОЛАН

ПРА ГАСУДАРА I ЎЛАСЦІВЫЯ ЯМУ ДАБРАЧЫННАСЦІ