Ян са свіслачы,

гл. Ходзька Ян

ЯНКОЎСКІ (Jankowski) Плакід (псеўд. John of Dycalp; 20.9.1810—11.3.1872)

Пісьменнік. Нарадзіўся ў в. Вайская Камянецкага раёна. У 1818—24 вучыўся ў Свіслацкай гімназіі, Брэсцкай школе базыльян, у 1830 скончыў Віленскі універсітэт. Выкладаў у Жыровіцкай духоўнай семінарыі. Быў уніяцкім, потым праваслаўным святаром. 3 1858 жыў у Жыровічах. Пісаў на польскай i рускай мовах. Аўтар кніг прозы «Засценак» (1841), «Хвіля» (1842), «Апавяданні» (1843), «Складзеная аповесць» (1843, з Ю.І.Крашэўскім), «Універсітэцкія ўспаміны» (1849), «Крыніцы» (1853), «Адась» (1856), «Фанабэрыя пана старосты Канеўскага» (1873), камедыі «Прадчуван

не» (1842), нататкаў «Пра Ігната Шыдлоўскага» (1898) i інш. У газеце «Вйленский вестник», альманаху « Rocznik literacki» («Літаратурны штогоднік»), часопісах «Литовские епархиальные ведомости», «Ondyna Druskienickich zrуdeі» («Андына») надрукаваны яго працы «Пушкін на Елісейскіх палях» i «Разалія Шэйнер» (1844), «Мясцовыя забабоны i прымхі» (1863), «Сялянская праўда» (1865), «Карэспандэнцыі з Слоніма» (1867). Творчасць Я. жанрава разнастайная, багатая эстэтычнымі адценнямі гумару, але ідэйна супярэчлівая. У творах спалучаюцца анахранізм аўтарскага светаўспрымання i разам з тым спачуванне беларускаму селяніну, прыхільнасць да старых традыцый i адначасова крытыка шляхты, вернападданніцкая русафільская

пазіцыя i мясцовы патрыятызм. У 1842 Я. намагаўся арганізаваць выданне аль­манаха «Літвіны». На польскую мову перакладаў творы У.Шэкспіра, І.Гётэ, А.Манцоні i інш.

Літ.: Charkiewicz W. Placyd Jan­kowski (John of Dycalp): Zycie i tworczosc. Wilno, 1928.

20. Г. Маслыка

ЯНУШКЕВІЧ Адольф Міхал Валяр'ян Юліян (9.6.1803— 6.6.1857)

Падарожнік, пісьменнік. Нарадзіўся ў Нясвіжы. Брат Я.Янушкевіча. Вучыўся ў дамініканскай школе ў Нясвіжы, у 1823 скончыў філалагічны факультэт Віленскага універсітэта. Быў членам таварыства блакітных (блізкія да філарэтаў). У 1823—26 жыў у Камянцы, быў дэпутатам цывільнай пала­ты ў Галоўным судзе. Падарожнічаў па Італіі, Германіі, Францыі, сустракаўся з А.Міцкевічам, Ю.Славацкім (падаў яму ідэю напісаць рэвалюцыйнапатрыятычны верш «Песня літоўскага легіёна» як водгук на паўстанне 1830— 31; напісаны ў 1831), І.Гётэ. У 1830 вярнуўся на радзіму. У час паўстання 1830—31 быў адным з кіраўнікоў легіёна Літвы, Валыні, Падоліі i Украіны. У. 1832 сасланы ў Сібір. Падарожнічаў па Сібіры, Казахстане, Кіргізіі. У 1856 вярнуўся на Беларусь у маёнтак бацькоў Дзягільна (Дзяржынскі раён). У студэнцкія гады пісаў на польскай мове сентыментальныя вершы (дума «Мелітон i Эвеліна», 1821), у ссылцы перакладаў «Гісторыю заваявання Англіі нарманамі» А.Цьера. Яго падарожныя нататкі сабраў брат Яўстафій, выдаў Ф.Вратноўскі пад назвай «Жыццё Адольфа Янушкевіча i яго лісты з кіргізскіх стэпаў» (кн. 1— 2, Парыж, 1861). У дзённікавых запісах i лістах раскрыўся яго талент апавядальніка i сумленнага даследчыка. У ix апісаў побыт казахаў, ix духоўную культуру, выступаў як абаронца казахаў ад самавольства баяў i царскай адміністрацыі. Я. паслужыў прататыпам рэвалюцыянера Адольфа ў паэме Міцкевіча «Дзяды».

Тв.: Рус. пер. — Дневники и письма из путешествия по казахским степям. АлмаАта, 1966.

Літ.: Мальдзіс А. Падарожжа ў XIX стагоддзе. Мн., 1969. С. 138—143.

ЯНУШКЕВІЧ (Januszkiewicz) Яўстафій (26.11.1805—1874)

Кнігавыдавец, публіцыст, мемуарыст. Нарадзіўся ў в. Прусы Салігорскага раёна. Брат А.Янушкевіча. Вучыўся ў дамініканскай школе ў Нясвіжы, скончыў Віленскі універсітэт. 3

1826 адвакат, сакратар камісіі па спадчыне Радзівілаў, уваходзіў у склад рэдакцыі часопіса «Dziennik Wileсski» («Віленскі дзённік»). Адзін з арганізатараў паўстання 1830—31 на тэрыторыі Ашмянскага, Слуцкага i Навагрудскага паветаў. Пасля задушэння паўстання эмігрыраваў у Францыю, дзе ўдзельнічаў у заснаванні польскай эмігранцкай прэсы ў Парыжы, у выданні твораў А.Міцкевіча, З.Красінскага, Ю.Славацкага, І.Лялевеля, рабіў выпіскі для лекцый Міцкевіча па гісторыі славянскіх літаратур, стэнаграфаваў ix. Аўтар «Успамінаў з часу аблогі Парыжа» (1871), «Нататак i ўспамінаў пра жыццё А.Міцкевіча» (1859), «Апошніх хвілін Іаахіма Лялевеля» (1861). Славацкі прысвяціў яму вершы «3 ліста да кнігара», «Мой Яўстаф».

ЯНЧУК Мікалай Андрэевіч [17(29) 11.1859—6.12.1921]

Вучоныславіст (этнограф, фалькларыст, антраполаг, літаратуразнавец), пісьменнік. Нарадзіўся ў в. Корніца Седлецкага ваяводства (Полынча). У 1885 скончыў Маскоўскі універсітэт i працаваў настаўнікам. 3 1892 памочнік бібліятэкара Румянцаўскага музея, хавальнік Дашкаўскага этнаграфічнага музея ў Маскве. У 1889—1903 сакратар аддзела этнаграфіі Таварыства аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі i этнаграфіі пры Маскоўскім універсітэце, заснавальнік i кіраўнік (з 1901) музычнаэтнаграфічнай камісіі пры аддзеле. Адзін з заснавальнікаў i рэдактараў часопіса «Этнографическое обозрение», дзе друкавалася шмат беларускіх матэрыялаў. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі чытаў курс бе­ларускай i ўкраінскай літаратур у Маскоўскім універсітэце, удзельнічаў у рабоце камісіі па арганізацыі Белару­скага універсітэта, у 1921 прафесар кафедры беларускай літаратуры i этнаграфіі БДУ. Вывучаў побыт i народ­ную творчасць усходніх славян. Адзін з першых на навуковай аснове збіраў i вывучаў беларускі музычны фальклор i даў аб'ектыўную эстэтычную ацэнку беларускаму песеннаму меласу. У этнаграфічнафальклорнай працы «Маларускае вяселле 'ў Корніцкім прыходзе Канстанцінаўскага павета Седлецкай губерні» (1886) шмат звестак для

параўнальнага вывучэння побыту беларусаў i ўкраінцаў, апісанні вясельных абрадаў нярэдка суправаджаюцца тлумачэннямі. У працу ўключана 35 запісаў мелодый народных песень (9 вясельных, астатнія лірычныя, жартоўныя). У каментарыях да ix прыведзены звесткі па матэрыяльнай культу­ры жыхароў Корніцы. У 1886 Я. наладзіў экспедыцыю ў Мінскуто губ. для этнаграфічных i антрапалагічных даследаванняў. Па матэрыялах экспедыцыі напісаў працу «Па Мінскай губерні» (1889), дзе адлюстраваў жыццё беларусаў, ix духоўную культуру (пераважна вераванні), у дадатку змясціў 158 беларускіх народных песень (пераважна абрадавых) i 33 нотныя запісы песенных мелодый. Вёў арганізацыйную работу па вывучэнні Беларусі, перапісваўся з многімі беларусазнаўцамі. Разам з М.М.Харузіным склаў «Праграму для збірання этнаграфічных звестак» (1887), якая складалася з 10 раздзелаў i ахоплівала найважнейшыя галіны побыту народа, яго абрады, звычаі, вераванні i забабоны. У «Этнаграфічным нарысе Беларусі» (1918—20) зрабіў выснову, што беларускі народ па сваёй культуры стаіць на адным узроўні з суседнімі народамі i мае права на самастойнае існаванне. Аўтар прац па антрапалогіі (сярод ix «Некаторыя даныя да пытання аб антрапалагічным тыпе беларусаў», 1890), літаратуразнаўстве, мастацкім перакладзе, апрацовак народных песень, у т.л. беларускіх, арыгінальных музыч­ных твораў. Літаратурныя творы пісаў на рускай мове i палескай гаворцы.

Тв.: А.К.Киркор: Краткий очерк жизни и деятельности. М., 1888; О мнимонародных белорусских песнях исторического и мифологического содержания // Сборник Харьковского историкофилологического общества. Харьков, 1909. Т. 8; у кн.: Александровіч С.Х., Александровіч В.С. Беларуская літаратура XIX — пачатку XX ст.: Хрэстаматыя крытыч. матэрыялаў. Мн., 1978.

Літ.: Шаров Н.В. Н.А.Янчук // Труды БГУ. 1922. №2—3; Бандарчык В.К. Псторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. Мн., 1964; Петровская Г.А. Не погас­ла звезда: Жизненный и творческий путь Н.А.Янчука. Мн., 1987; Нісневіч С. Да гісторыі збірання, вывучэння i выкарыстання беларускіх народных напеваў // Музыка нашых дзён. Мн., 1971.

ЯРАШЭВІЧ Іосіф Бенядзіктавіч (1793—1.2.1860)

Беларускі i польскі гісторык, этно­граф, юрыст. Нарадзіўся ў г.БельскПадляскі Беластоцкага ваяводства. У 1815 скончыў Віленскі універсітэт. У 1815—26 выкладаў у Крамянецкім ліцэі (Цярнопальская вобл.). Прафесар права Віленскага універсітэта (1826— 31). Пісаў на польскай мове. Друкаваўся ў часопісе «Athenaeum» («Атэнэум»), «Pami№tnik Warszawski» («Варшаўскі дзённік») i інш. Аўтар навуковых прац «Пра ўплыў хрысціянскай рэлігіі на цывілізацыю славян» (1826), «Пра стан цывілізацыі Літвы перад i пасля заснавання акадэміі», «Вобраз Літвы з пункту гледжання цывілізацыі ад найстаражытнейшых часоў да канца XVIII стагоддзя» (т. 1—3, 1844—45), «Матэрыялы да статыстыкі i этнаграфіі Гродзенскай губерні: Бельскі павет» (1848), публікацыі пра Бельск, Драгічын, Супрасль i інш. Апіраючыся на звесткі М.Стрыйкоўскага, А.С.Нарушэвіча, Т.Нарбута, вывучаў паходжанне плямён, што жылі на Беларусі, фальклор i этнаграфію беларускага насельніцтва. У сваіх працах часта зыходзіў з паланізатарскіх пазіцый.

Г.А.Каханоўскі.

ЯСЕВІЧ Казімір Антонавіч (1813—88)

Мастак, педагог. Нарадзіўся ў шляхецкай сям'і ў Віленскай губ. 3 дзяцінства захапіўся жывапісам, зай­маўся ім пад кіраўніцтвам вопытнага настаўніка, a дасягнуўшы 18гадовага ўзросту, сам быў прызначаны выкладчыкам малявання ў губернскай гімназіі i гарадскім вучылішчы ў Магілёве. У 1833 паступіў у Акадэмію мастацтваў, якую скончыў у 1836 са званием вольнага мастака, а за натурны партрэт каноніка Гінцілы адзначаны сярэбраным медалём. У 1859 за мастацкія творы, шматгадовую працу ў галіне жывапісу i выхаванне шэрага мастакоў атрымаў званне акадэміка. Нягледзячы на недастатковую матэрыяльную забяспечанасць сваёй вялікай сям'і, Я. на працягу 30 гадоў бясплатна здаваў сваю кватэру для заняткаў вучылішчу жывапісу, а таксама ўтрымліваў за свой кошт 3 вучняў акадэміі. Сам Я. выкладаў маляванне ў дзвюх пецярбургскіх гімназіях. Акрамя партрэтнага жывапісу Я. займаўся рэстаўрацыяй ста­рых карцін (аднаўляў карціны ў Эрмітажы, у палацах членаў царскай сям'і, у галерэях вядомых калекцыянераў), маляваў абразы для храмаў. 3 яго твораў найболып адметныя карціны «Тая, што напалохала птушак», «Марскі бераг» i «Ноч пры месячным асвятленні». Апошнія гады свайго жыцця адышоў ад заняткаў мастацтвам. Памёр у вялікай нястачы.

ЯСІНСКІ Юзаф

(2я палова 18 ст. — 1833)

Медык, антраполаг, асветнікгуманіст. Паходзіў з Беларусі. Скончыў медыцынскую школу ў Гродне, потым Віленскі універсітэт (1789). Меў навуковую ступень доктара філасофіі, медыцыны i хірургіі. Працаваў урачом у магнатаў Абуховічаў, пасля ў Навагрудку, дзе i памёр. Я. аўтар кнігі «Антрапалогія пра фізічныя i маральныя ўласцівасці чалавека» (напісана ў 1810, выдадзена ў 1817 у Вільні). Ён адзін з першых на Беларусі выклаў антрапалогію як вучэнне пра чалавека цалкам з выкарыстаннем анатоміі, фізіялогіі, медыцыны, філасофіі. Быў прыхільнікам віленскай эвалюцыйнай школы i лічыў, што фізічнае i біялагічнае існаванне чалавека падпарадкавана натуральнаарганічнаму цыклу. Пры вытлумачэнні эвалюцыі ўсяго жывога застаўся на пазіцыі паміж дэізмам i прыродазнаўчым навуковым матэры­ялізмам. У трактоўцы праблемы гра­мадства i маралі ўспрыняў шэраг ідэй Асветніцтва, у тым ліку дагаворную тэорыю паходжання дзяржавы, нату­ральнее права i інш. Паводле яго сцвярджэння, маральныя, грамадзянскія i палітычныя законы вынікаюць з натуральнага права. Мараль разглядаў як валявую сферу. Таму дабро, зробленае пад прымусам, ён не адносіў да ісцінна маральнага. Найвышэйшым кантралёрам маралі лічыў Бога, без ідэй якога немагчыма сумленне. Веды таксама не гарантуюць выключэння зла, маральнасць падтрымлівае толькі наяўнасць вышэйшага суддзі — Бога. Услед за Ж.Ж. Русо ён адрозніваў звычаі ад законаў (першыя ўласцівы нецывілізаваным народам, другія — асветным) i пагаджаўся з Мантэск'е, што законы болыц уласцівы сферы дзяржаўнай i грамадскай, a звычаі — асобаснай. Імкненне людзей да супрацоўніцтва i сумеснага жыцця Я. тлумачыў не толькі натуральным жаданнем цесных сувязей, але i страхам перад сіламі знішчэння, бо страх заўчаснай смерці ўласцівы ім таксама, як i вышэйшым жывёлам.

Літ.: Идеи гуманизма в общественнополитической и философской мысли Бело­руссии (дооктябрьский период). Мн., 1977. С. 136—138.

ЯСТРЖЭМБСКІ Іван Фердынанд Львовіч (1814 — пасля 1883)

Эканаміст, рэвалюцыянерпетрашэвец. Паходзіў з дваран Мінскай губ. Скончыў Харкаўскі універсітэт (1841), выкладаў палітэканомію i статыстыку ў Інстытуце корпуса інжынераў шляхоў зносін i Тэхналагічным інстытуце ў Пецярбургу. 3 восені 1848 удзельнік гуртка петрашэўцаў — групы маладых утапічных сацыялістаў i дэмакратаў, якія імкнуліся да перабудовы самаўладнай i прыгонніцкай Расіі. На сходах гуртка Я. чытаў лекцыі па палітэканоміі, у якіх крытыкаваў антынавуковую тэорыю народанасельніцтва Т.Р.Мальтуса, прапагандаваў ідэі Ш.Фур'е i іншых перадавых заходнееўрапейскіх эканамістаў. На фарміраванне яго філасофскіх поглядаў уплываў А.І.Герцэн. У галіне палітэканоміі па асобных палажэннях ён прытрымліваўся тэорыі Ф.Ж.Б.Сея, лічачы зямлю, працу i капітал крыніцамі багацця i вартасці. Крытыкаваў польскага эканаміста Цяшкоўскага за яго сцвярджэнне, быццам крэдыт можа прынесці палёгку i ўратаванне ад нарастаючага пауперизму народа. Стаяў за свабодны гандаль, падтрымліваючы ў гэтым А.Сміта i Д.Рыкардо. Прызнаваў уплыў прамысловасці на рост дабрабыту i моцы дзяржавы, аднак галоўным адмоўным вынікам прамысловага развіцця лічыў утварэнне пралетарыяту. Менавіта пауперизм, на яго думку, абумовіў пашырэнне сацыялістычных i камуністычных ідэй на Захадзе. Паводле Я., «вопыт i тэорыя даказалі немагчымасць перамагчы паўперызм рознымі мерамі, якія прапаноўвалі палітыкаэканомы: грамадская дабрачыннасць, ашчадныя касы, тэхнічная адукацыя». Да сацыялістаў Я. адносіў тых, хто прапанаваў палепшыць становішча працоўных без ліквідацыі прыватнай уласнасці. Ён пісаў пра неабходнасць замены свабоднай канкурэнцыі салідарнасцю інтарэсаў розных класаў i ўсталявання гармоніі паміж імі, крытыкаваў П.Прудона за яго патрабаванне ліквідаваць зямельную ўласнасць i аддаваў перавагу вучэнню Фур'е, які прыватную ўласнасць пакідаў у недатыкальнасці. Як i большасць петрашэўцаў, ён адхіляў сістэму камунізму, які адмаўляў усякую

ўласнасць. Разам з тым Я. крытыкаваў капіталізм за тое, што ён выклікае збядненне пэўных слаёў насельніцтва. Наконт тэорыі народанасельніцтва Мальтуса выказаў думку, што сродкі, прапанаваныя для вырашэння гэтай праблемы, бесчалавечныя. Наогул жа эканамічныя патрабаванні Я. не выходзілі за межы задач буржуазнага развіцця Расіі i адлюстроўвалі асаблівасць расійскага вызваленчага руху, калі ва ўмовах абвастрэння крызісу прыгонніцтва дваранская рэвалюцыйнасць саступіла месца разначынскай.

2.5.1848 Я. быў арыштаваны i зняволены ў Петрапаўлаўскую крэпасць. 3.1.1850 прыгавораны да смяротнай ка­ры, але ў той жа дзень паводле канфірмацыі на Сямёнаўскім пляцы ў Пецярбургу пакаранне заменена на 6 гадоў катаргі. Сасланы ў Табольскую губ. У 1857 яму дазволена вярнуцца на радзіму, але да 1872 быў пад наглядам паліцыі. У 2й палове 1850х гадоў як інжынер удзельнічаў у будаўніцтве шашы Масква—Варшава на тэрыторыі Магілёўскай губ. Аўтар мемуараў.

Тв.: Мемуар петрашевца // Минувшие оды. 1908. №1.

Ліш.: Б у с ь к о В.Н. Экономическая мысль Белоруссии середины XIX — нача­ла XX в.: Очерки. Мн., 1990. С. 15—16.

СанктПецярбург. Петра паўлаўская крэпасць.