Шчарбовічвечар

Людамір Людвіг (1842—?)

Педагог, публіцыст. Паходзіў з Мінскай губерні. Вышэйшую адукацыю атрымаў у Маскоўскім універсітэце. Быў выкладчыкам гімназій у розных гарадах Полыпчы. Галоўныя яго творы: «Еўрыпіджанчынаненавіснік» (1868), «Парменід — філосаф з Элеі» (1869), «Мастацтва кахання, даследаванне рымскай літаратуры» (1872), «Пытанні i кірункі» (1874), «Некалькі праблем» (1875).

ШЫМАНОЎСКІ Аляксандр Нічыпаравіч (1850—1918)

Этнограф i фалькларыст. Нарадзіўся ў в. Чэрнін Светлагорскага раёна. Скончыў Мазырскую гімназію i Пецярбургскі універсітэт (1874). 3 1874 працаваў настаўнікам у Кішынёве. Аўтар рукапіснага зборніка «Мінская губерня i яе народная творчасць у сувяз! з апісаннем народных свят i абрадаў» (1898, зберагаецца ў архіве Расійскага геаграфічнага таварыства ў СанктПецярбургу), у якім сабраны каштоўны матэрыял па беларускай фалькларыстыцы i этнаграфіі, выкладзены погляды Ш. на народную твор­часць. У зборнік уключаны разнастайныя па тэматыцы песні: бытавыя, салдацкія, гістарычныя, жніўныя, карагодныя, пра каханне; абрадавыя i каляндарнаабрадавыя песні прыводзяцца разам з апісаннем абрадаў i каляндарных свят. Шырока прадстаўлены казкі, павер'і, загадкі, прыказкі, гаспадарчаэтнаграфічныя назвы i інш. У кнізе шмат унікальных твораў, лепшыя з ix запісаны з захаваннем асаблівасцей беларускай мовы. Выдаў кнігу «А.С.Пушкін. Аб знаходжанні яго у Кішынёве ў сувязі з папярэднім i апошнім жыццём» (Кішынёў, 1900).

Літ.: С к i р д а н В.І. Па слядах збіральніка фальклору // Полымя. 1977. №3.

ШЫМКЕВІЧ Фёдар Спірыдонавіч [16(28).2.1802 — 3(15).4.1843]

Мовазнавец, педагог. Нарадзіўся ў Магілёве. У 1827 скончыў Кіеўскую духоўную акадэмію. Стварыў першы ў гісторыі айчыннай лексікаграфіі этымалагічны слоўнік рускай мовы «Караняслоў рускай мовы, параўнаны з усімі найгалоўнейшымі славянскімі гаворкамі i з дваццаццю чатырма замежнымі мовамі» (ч. 1—2, 1842). Даследаваў старарускія летапісы i іншыя помнікі рускай, беларускай i ўкраінскай моў i літаратур, вынікам чаго сталі яго працы «Погляд на расійскія летапісы ў філалагічных адносінах» (надрукаваны пад псеўданімам Фёдар Касцеша), «Апісанне рукапісаў, якія знаходзяцца ў бібліятэцы Кіеўскай акадэміі» (абедзве 1830). Сярод рукапіснай спадчыны Ш. слоўнікі бела­рускай, украінскай, сербахарвацкай, верхнялужыцкай, гоцкай i славенскай моў, «Нямецкая граматыка» i інш.

ШЭЙН Павел Васілевіч [1826—14(27).8.1900]

Этнограф i фалькларыст, педагог. Нарадзіўся ў Магілёве. Вучыўся ў нямецкім вучылішчы пры лютэранскай царкве св. Міхаіла ў Маскве. 3 1851 працаваў выкладчыкам у розных павятовых вучылішчах i гімназіях Тулы, Віцебска (1865—73), Калугі i інш. 3 1881 у Пецярбургу. Збіральніцкую дзейнасць пачаў у сярэдзіне 1850х гадоў. Выдаў напісаную пад уплывам міфалагічнай школы «Праграму для збірання помнікаў народнай творчасці» (Віцебск, 1867) — адну з першых спе

цыяльных фальклорных праграм у Расіі — i разаслаў яе па Беларусь Меў шырокую сетку карэспандэнтаў, сярод якіх былі А.Я.Багданові'ч, Я.Ф.Харскі', Ю.Ф. Крачкоўскі, Я.Лучына, М.Я.Мкіфароўскі, З.Ф.Радчанка i інш. Зрабіў некалькі паездак па Беларусі, самую вялікую ў 1877. Найболын поўны беларускі матэрыял прадстаўлены ў кнізе «Матэрыялы для вывучэння побыту i мовы рускага насельніцтва ПаўночнаЗаходняга краю» (т. 1—3, 1887—1902). У кнізе змешчаны апісанні хрэсьбін, калядных, масленічных, купальскіх, жніўных, вясельных, пахавальных абрадаў беларусаў з песнямі i фальклорнымі тэкстамі, міфалагічныя i бытавыя казкі пра жывёл, легенды, паданні, анекдоты, прыказкі, прымаўкі, загадкі, звесткі пра матэрыяльную культуру беларусаў (жыллё, адзенне, ежу, заняткі) i інш. Складальнік зборнікаў «Рускія народныя песні» (1870), «Беларускія народныя песні...» (1874), «ВелікарОс у сваіх песнях, абрадах, звычаях, вераваннях, казках, легендах i да т.п.» (т. 1, вып. 1—2, 1898—1902). Тэксты адметныя высокімі паэтычнымі якасцямі, многія вылучаюцца сацыяльнай вастрынёй. Архіў Ш. зберагаецца ў Архіве Акадэміі навук у СанктПецярбургу.

Літ.': Новиков Н.В. П.В.Шейн. Мн., 1972.

ШЭМЕШ Адам (1808—64)

Жывапісецпартрэтыст i мастацтвазнавец. Нарадзіўся ў Слуцкім пав. Мінскай губ. ў сям'і старасты. Мастацкую адукацыю атрымаў у Віленскім універсітэце (1826—31). Пасля заканчэння яго вярнуўся ў Мінск. Тут актыўна займаўся творчай i грамадскай дзейнасцю. У гэтыя гады ім напісаны партрэты У.Сыракомлі i С.Манюшкі . Паводле сцвярджэння гісторыка М.Балінскага, у гэты час Ш. ствараў гістарычныя i бытавыя кампазіцыі, у якіх вобразы дробнай шляхты i простага народа былі «паказаны вельмі праўдзіва». Ш. быў вялікім паклоннікам паэзіі А.Міцкевіча. На мясцовым матэрыяле ён рабіў ілюстрацыі да паэмы «Конрад Валенрод» i іншых твораў паэта. Ш. меў аўтарытэт у моладзі. За парадамі да яго звярталіся жывапісцы Я.Дамель, В.Ваньковіч, М. Кулеша i інш. За прагрэсіўныя думкі i выказванні Ш. цярпеў ганенні з боку царскага ўрада. У 1842 ён высланы ў Расію. У 1846 вярнуўся ў Мінск, потым жыў у Вільні. У Мінску намаляваў некалькі партрэтаў дзеячаў культуры, у т.л. адну з лепшых сваіх работ — партрэт Е.Фялінскай. Ш. зрабіў некалькі кампазіцый на рэлігійныя тэмы. Ён аўтар шэрага артыкулаў, «Успамінаў пра Віленскую мастацкую школу», «Успамінаў пра Дамеля» i інш., апублікаваных у 1840я гады ў віленскім час. «АШепаешп» («Атэнэум»). Ш. пакінуў праўдзівае, гістарычна дакладнае апісанне мастацкага жыцця Беларусі 1й паловы 19 ст.

Літ.: Гісторыя беларускага мастацтва. Мн., 1989. Т. 3. С. 85—86. В.В.Краснова.

ЭЛЬКІНД Аркадзь Данілавіч (1869—?)

Антраполаг. Нарадзіўся ў Магілёве. Адукацыю атрымаў у Маскоўскім універсітэце. Аўтар даследавання «Прывісленскія палякі. Антрапалагічны i краніялагічны нарыс» (1896) i вялікай працы «Яўрэі» (1903).

ЮНДЗІЛ Станіслаў Баніфацый (6.5.1761— 18.4.1847)

Прыродазнавец, адзін з першых даследчыкаў расліннага i жывёльнага свету Беларусь Нарадзіўся ў в. Ясенцы Лідскага пав. (цяпер Воранаўскі раён). Пачатковую адукацыю атрымаў у бацькоўскім доме. Потым вучыўся ў піярскай школе ў Лідзе, пасля заканчэння якой вырашыў прысвяціць сябе служэнню рэлігіі. У 1799 атрымаў пра­ва выкладаць i 2 гады працаваў настаўнікам у піярскіх школах мяст. Расены i ў Вільні. У 1781—82 быў слуха­чом 2гадовага курса філасофскіх навук у Вільні, адначасова наведваў

публічныя лекцыі па хіміі ў Віленскай акадэміі. У 1783 пасвячоны ў святары. У 1785 перасяліўся ў мяст. Шчучын i ў мясцовым вучылішчы займаў пасады галоўнага наглядчыка i выкладчыка. У вучылішчы ён увёў лекцыі па батаніцы, заснаваў пры ім невялікі батанічны сад. У 1786 яго адклікалі ў манастыр выкладаць логіку i метафізіку. Неўзабаве ўладальнік Шчучына Сцыпіён запрасіў Ю. ў свой маёнтак для выхавання сыноў. На гэтай службе Ю. меў даволі вольнага часу, каб займацца самаадукацыяй i навукай. Ён перакладаў з італьянскай мовы на польскую, у т.л. працу Дж. Бекары i аб штучнай i прыроднай электрычяасці, збіраў у наваколлі Вільні, Ліды i Шчучына ўзоры мясцовых флоры i :рауны (сабраныя ім багатыя калекцыі загінулі ў час паўстання 1830—31). Удасканаліўшы веды ў прыродазнаўчых навуках, Ю. пачаў чытаць лекцыі за заалогіі ў піярскіх школах. Але яго педагагічная дзейнасць ускладнялася адсутнасцю неабходных дапаможнікаў : падручнікаў. Гэта i падштурхнула яго да складання адпаведных настаўленняў, у якіх даў звесткі пра лекавыя расліны Беларусі, Літвы i Польшчы i ix выкарыстанне. Да гэтага настаўлення дадаваўся навуковы трактат па батаніцы, бібліяграфічны нарыс i біяграфія натураліста К.Лінея. Другой лрацай было сАпісанне літоўскіх раслін паводле сістэмы Лінея» (Вільня, 1811), за якую кароль Станіслаў Аўгуст Пайятоўскі ўзнагародзіў Ю. залатым медалём «Merentibus» (Ю. быў лершы, каго ўзнагародзілі гэтым меда­лём). Другі такі медаль Ю. атрымаў за даследаванне «Аб саляных радовішчах i солі ў Стоклішках» (Вільня, 1792), якое ён прадставіў каралю разам з пробамі солі, атрыманай шляхам вы­марожвання з вады. У 1792 ён прызначаны экстраардынарным прафесарам натуральнай гісторыі ў Галоўнай шко­ле Вялікага княства Літоўскага i яму былі выдаткаваны сродкі на паездку за мяжу з мэтаю ўдасканалення ў наву­ках. У Кракаве i Вене Ю. слухаў лекцыі па хіміі i мінералогіі, знаёміўся з аўстрыйскай флорай, пабываў у наваколлі Карпат, азнаёміўся з акадэмічным батанічным садам у Вене i шэрагам іншых добраўпарадкаваных садоў. Адтуль ён накіраваўся ў Саксонію, дзе вывучаў мінералогію i знаёміўся з мясцовымі горнаметалургічнымі заводамі, наведаў Прагу, Дрэздэн i інш. У 1793 ён аглядаў руднікі i горныя заводы ў Венгрыі, знаёміўся з Венскай ветэрынарнай школай, на ўзор якой меў намер стварыць школу ў Вільні. Калі Ю. сабраўся вяртацца ў Вільню, палітычныя абставіны тут ускладніліся (трэці падзел Рэчы Паспалітай). Астаўшыся ў Вене без матэрыяльных сродкаў, ён заняўся прыватнымі ўрокамі па батаніцы i мінералогіі, паралельна 2 гады вывучаў ветэрынарыю. Атрымаўшы ў 1797 паведамленне аб прызначэнні яго экст­раардынарным прафесарам на кафед

Батанічны сад Віленскага універсітэта. Малюнак К.Рачынскіса.

ры натуральнай гісторыі ў Віленскай акадэміі, ён у кастрычніку таго ж года вярнуўся з Вены ў Вільню, дзе i заставаўся да канца свайго жыцця. Тут ён заняўся арганізацыяй батанічнага саду i мінералагічнага кабінета пры Віленскай акадэміі, абсталяваў прыродазнаўчагістарычны кабінет, экспанаты для якога паступілі з калекцый i ўзораў, падараваных Ж.Жыліберам, Г.Форстэрам i былым вялікім гетманам літоўскім М.Агінскім. У 1798 яму присвоена ступень доктара філасофіі. У 1799 Ю. выдаў падручнік «Прыкладная батаніка» (Вільня). Калі'ў 1799 педагагічная камісія прыняла рашэнне пра заснаванне батанічнага саду i даручыла Ю. ўзначаліць яго, ён ахвотна згадзіўся i выконваў гэтыя абавязкі 27 гадоў. У 1800 атрымаўшы ступень док­тара багаслоўя, паралельна займаў пасаду цэнзара духоўных кніг; ад прапанаванай яму пасады віленскага кафедральнага каноніка адмовіўся зза занятасці навуковымі працамі. У 1801 ён апублікаваў у Вільні «Дысертацыю пра саранчу i сродкі яе знішчэння», у 1807 — падручнік «Заалогія» (ч. 1—3). У 1802 ён прызначаны ардынарным прафесарам Віленскай акадэміі. У 1824 выйшаў у адстаўку, але прадаўжаў навуковую дзейнасць, быў членам многіх навуковых таварыстваў. У ліку першых на Беларусі i ў Літве Ю. тлумачыў працэсы жыцця з матэрыялістычных пазіцый.

ЮРКЕВІЧ Іван Іванавіч (7—1876)

Рэлігійны i грамадскі дзеяч, асветнік. Нарадзіўся ў Мінскай губ. ў сям'і святара. У 1832 паступіў у Літоўскую духоўную семінарыю ў Жыровічах, a ў 1837 — у Пецярбургскую духоўную акадэмію, пасля заканчэння якой у 1841 прызначаны настаўнікам царкоўнай гісторыі i кананічнага права ў Магілёўскай семінарыі. У 1842 абараніў дысертацыю на ступень магістра «Аб прычынах падзелу паміж Усходняй i Заходняй цэрквамі». У 1844 пераведзены ў Літоўскую духоўную семінарыю, дзе выкладаў свяшчэннае пісанне i герменеўтыку. 3 1845 сакратар семінарскага праўлення (з захаваннем пасады настаўніка), з 1847 — член камітэта, за­снаванага пры праўленні семінарыі для збору этнаграфічных матэрыялаў на беларускіх землях i накіраванне ix у Рускае геаграфічнае таварыства. У 1857 на яго ўскладзены абавязкі выкладчыка яўрэйскай мовы ў семінарыі, a з 1860 ён выкладаў i псіхалогію. У 1860я гады змясціў у «Литовских епархиальных ведомостях» вялікі гістарычны нарыс пра Літоўскую духоўную семінарыю. У свой час быў вядомы як выдатны знаўпа свяшчэннага пісання i высокакваліфікаваны выкладчык. У 1870 выйшаў у адстаўку. Памёр ад сухот.

У артыкуле «Астрынскі прыход Віленскай губерні Лідскага павета» (1853) апісаў хатні i грамадскі побыт, адзенне, абрады беларускіх сялян. Ix сацыяльнае становішча Ю., аднак, характарызаваў з суб'ектыўных рэакцыйных пазіцый; лічыў, што беднасць сялян тлумачыцца не ix сацыяльным прыгнётам, a дрэннымі прыроднымі ўмовамі, прычыну хвароб бачыў толькі ў дрэнным санітарным стане вясковага жылля. Беларускую мову разглядаў як мешаніну рускай i польскай, але болып блізкай да рускай.

ЮЦЭВІЧ Людвік Адам Дзям'янавіч (псеўд. Людвік з Покева, 15.12.1813—12.3.1846)

Літоўскі i беларускі этнограф i фалькларыст. Нарадзіўся ў в. Пакевіс Кельмескага раёна Літвы. 3 літоўскай шляхты. Скончыў Віленскую духоўную акадэмію ў 1836. Працаваў хатнім настаўнікам i гувернёрам (1831—34), у 1837—42 вікарый Свянцянскага i Свядосцкага прыходаў. У 1842 афіцыйна адрокся ад духоўнага сану, пераехаў на Беларусь. 3 1843 выкладчык Лепельскага дваранскага вучылішча. Аўтар артыкулаў «Камяні літоўскіх багінь» (1836), «Вялікія горы i гарадзішчы ў Літве» (1837), кнігі «Выслоўі i думкі» (1837, у дадатку да кнігі выказаў свае адносіны да народнай мовы i нацыянальнай культуры). Матэрыяльнай i духоўнай культуры літоўскага i беларускага народаў прысвечаны працы «Другая гара» (фрагменты з рукапісу «Даследаванні даўніны літоўскай i беларускай»), «Гульні i забавы літоўскага народа на Жмудзі», «Літоўскія звычаі, дапасаваныя да пэўных дзён года» (усе 1839), «Прыказкі літоўскага народа», «Рысы Літвы», «Інструкцыя Якуба Сабескага...» (усе 1840), «Некалькі слоў да пана Крашэўскага...» (1841). У 1842 выдаўкнігу этнаграфічных, гістарычных i геаграфічных нарысаў «Паданні Літвы». У дадатку прывёў звесткі пра гісторыю семінарыі ў Жмудзі, судовыя прыгаворы чараўнікам, змясціў вясковыя песні. У зб. «Літоўскія песні ў перакладзе Людвіка з Покева» (1844) уключыў 35 песень, да некаторых з ix напісаў каментарыі. Адна з самых значных i грунтоўных прац — «Літва з пункту погляду рэштак старажытнасці, звычаяў i нораваў» (1846). У ёй вялікі i разнастайны матэрыял пра народную міфалогію, адносіны чалавека да прыроды, звычаі, забавы, язычніцкія пере­жита, побыт, народную медыцыну i інш. С.Ф.Цярохін.

ЯЖОЎСКІ Юзаф (1798—1855)

Удзельнік вызваленчага руху на Беларусі i ў Літве ў пачатку 19 ст., філосаф. Дакладных звестак пра яго паходжанне i месца нараджэння не выяўлена. Вучыўся ў Віленскім універсітэце i сур'ёзна рыхтаваўся да кар'еры выкладчыка філасофіі. У час вучобы ва універсітэце Я. — адзін з заснавальнікаў (1.10.1817) i на працягу 6 гадоў прэзідэнт таварыства філаматаў. Першапачатковай мэтай таварыст­ва быў намер накіроўваць аднадумцаў на інтэнсіўную навуковую дзейнасць, удасканаленне ў мастацтве пісьменніцтва, аказанне дапамогі адзін аднаму ў авалоданні навукамі. Праект статута таварыства, над якім працавалі Т.Зан i А.Міцкевіч, пашыраў сферу дзейнасці таварыства i ператвараў яго ў арганізацыю, якая б аб'ядноўвала шырокія колы моладзі. Але на сходзе членаўзаснавальнікаў зацверджаны варыянт статута, прапанаваны Я., арыентаваны на стварэнне па сутнасці закрытага, нешматлікага таварыства. У ходзе практычнай дзейнасці філаматы выпрацавалі праграму палітычнай барацьбы за сацыяльнае i нацыянальнае вызваленне, наладзілі канспіратыўныя сувязі з арганізацыямі дзекабрыстаў, выступалі супраць феадальных абсалютысцкіх парадкаў, выказваліся за адмену прыгонніцтва, за паляпшэнне i пашырэнне асветы. Дзякуючы развітой сістэме разгалінаваных арганізацый філаматы на працягу некалькіх гадоў сваёй дзейнасці здолелі паўплываць на ўсе актыўныя элементы студэнцтва, на сярэднія школы ў іншых гарадах Літвы i Беларусі, прапагандавалі сярод насельніцтва свабодалюбівыя ідэі. Палітычнае абуджэнне i рост нацыянальнай самасвядомасці выклікалі патрэбу ў вывучэнні гісторыі краю, народнага побыту, этнаграфіі, статыстыкі. Але ў Віленскім універсітэце ў час рэктарства Я.Снядэцкага яўна наглядалася недаацэнка гуманітарных навук (з 1807 па 1815 на кафедры гісторыі нават не было прафесара). Зыходзячы з такой сітуацыі, Я. падкрэсліваў, што для членаў таварыства асабліва актуальнымі павінны быць не фізічныя i іншыя прыродазнаўчыя, а гісторыкафіласофскія навукі, бо толькі яны здолеюць дапамагчы выявіць прычыны, што прыводзяць да ўзнікнення дэспатызму i ўмацавання яго ўлады, вызначыць сродкі, накіраваныя на яго знішчэнне. Статут на 1822—23 абавязваў філаматаў мець пры сабе творы філосафаў, палітыкаў, маралістаў, гісторыкаў і, вывучыўшы ix сістэмы, вылучаць з ix неабходныя кірункі дзейнасці. Добра вывучыўшы філасофію І.Канта, Я. шукаў у яго творах адказ на хвалюючыя пытанні: пра месца чалавека ў свеце i яго прызначэнне. Прытрымліваўся поглядаў

І.Канта. Апіраючыся на канта ўскае даследаванне спецыфікі маралі, а таксама яго крытыкі этычнага натуралізму.Я. крытычна ставіўся да разу­мения прыроды маральнага пачуцця Гельвецыем i адстойваў прынцып нязводнасці маральнага матыву да «нату­ральных» схільнасцей. Ён выступаў супраць утылітарысцкай трактоўкі гэтага пытання ў этыцы французскага мысліцеля, лічачы, што «нельга выводзіць з адной крыніцы пачуцці маральныя i фізічныя». Бясспрэчна, пал уплывам Канта Я. парваў з асветніцкім уяўленнем пра «залаты век» натуральнага стану. На яго думку, чым даўжэй грамадства будзе знаходзіцца ў стане дзяцінства, тым больш у будучым яно зазнае бедстваў. Падтрымліваў ён i ідэю развіцця народаў i ўдасканалення грамадства. Лісты Я. (да А.Міцкевіча i інш.) — каштоўная крыніца як для высвятлення філасофскай арыентацыі ix аўтара, так i для характарыстыкі «філасофскай сітуацыі», што склалася ў Вільні ў канцы 1810 — пачатку 1820х гадоў. Таварыства філаматаў было раскрыта ўладамі ў 1823, i члены яго, у т.Л/ Я., зазналі рэпрэсіі.

Літ.: Мохнач Н.Н. От Просвещения к революционному демократизму. Мн., 1976; Яго ж. Общественнополитическая и этическая мысль Белоруссии начала XIX в. Мн., 1985.

ЯКУБОВІЧ Максімільян Юр'евіч (1784—1853)

Філолаг, філосаф, педагог. Паходзіў з Валыні. Вучыўся ў Віленскім універсітэце, пасля заканчэння якога i атрымання ступені магістра філасофіі (1811) працаваў настаўнікам у Луцку, а ў 1812 — у Паставах, дзе выкладаў у мясцоёым вучылішчы. 3 1813 выкладаў польскую, грэчаскую i лацінскую мовы ў Свіслацкай гімназіі. У 1818 выкладчык лацінскай мовы i старажытнай літаратуры ў Варшаўскім ліцэі. 3 1819 настаўнік лацінскай славеснасці Гродзенскай гімназіі. У 1824 пераведзены на тую ж пасаду ў Валынскі ліцэй. Падрыхтаваў падручнікі па польскай i лацінскай мовах. У 1834 зацверджаны ардынарным прафесарам рымскай славеснасці ў Кіеўскім універсітэце. 3 1835 дэкан 1га аддзялення філасофскага факультэта, адначасова выкладчык грэчаскай мовы i славеснасці. У 1839 пераведзены на пасаду ардынарнага прафесара ў Маскоўскі універсітэт, выкладаў лацінскую мову i гісторыю рымскай літаратуры, нумізматыку. Пасля выхаду ў адстаўку вярнуўся ў Вільню. Паводле сваіх поглядаў Я. быў тыповым прадстаўніком філасофіі каталіцызму, выступаў супраць атэізму i язычніцтва. Як высокаадукаваны педагог карыстаўся заслужаным аўтарытэтам. Аўтар працы «Хрысціянская філасофія жыцця ў параўнанні з пантэістычнай філасофіяй нашага веку» (ч. 1—3. Вільня, 1853).

Апошнія гады жыцця правёў у Жытоміры, дзе займаўся даследаваннем праблем маральнай філасофіі, аднак апрацаваць i выдаць гэтыя творы не паспеў.

ЯЛЕНСКАЯ (па мужу Д м a х о ў ск а я , JeleсskaDmochowska) Эма (29.2.1864—24.1.1919)

Беларуская фалькларыстка i этно­граф, польская пісьменніца. Нарадзілася ў в. Камаровічы Петрыкаўскага раёна. Пад уплывам Я. Карловіча зацікавілася побытам i духоўнай культурай беларускага народа. У сваей асноўнай этнаграфічнай працы «Веска Камаровічы ў Мазырскім павеце» (часопіс «Wisіa» («Вісла»). 1891. Т. 5, кн. 1, 2] грунтоўна апісала жыццёвы уклад, працоўную дзейнасць i эстэтычныя погляды палескіх сялян. Запісала 11 сшыткаў народных песень, склала 2 рукапісныя зборнікі казак (62 творы), сабраных у Мазырскім i Навагрудскім паветах (выд. 1976, пад назвай «Беларускі казачны эпас»), а таксама «Песні, прыслоўі i загадкі з Камаровіч». У парыжскім часопісе «La tradition» («Традыцыя», 1894—95, т. 8) змясціла даследаванне «Палескі фальклор» i 8 беларускіх народных песень у перакладзе на французскую мову. Аўтар раманаў i аповесцей. Вяла асветніцкую дзейнасць на Віленшчыне, адкрывала школы, перасоўныя бібліятэкі.

Літ.: Васілевіч У.А. «Паненка» з вёскі Камаровічы // Работніца i сялянка. 1986. №2. У.А.Васілеві'ч.

ЯЛЬНІЦКІ Канстанцін Васілевіч (1840—1917)

Педагогметадыст, асветнік. Паходзіў з Беларусі. У 1868—71 выкладчык славеснасці ў Мазырскай гімназіі. Пасля сканчэння ў 1872 вышэйшых педагагічных курсаў працаваў выкладчыкам у Сібірскай ваеннай гімназіі, a ў час летніх канікулаў кіраваў педагагічнымі курсамі для настаўнікаў пачатковых школ у шэрагу губерняў Расіі, у т.л. ў Мінскай i Магілёўскай губ. У 1908 вярнуўся на Беларусь, выкладаў у педагагічным класе Парыцкага жаночага духоўнага вучылішча, а летам 1909 кіраваў педагагічнымі кур­сам! ў Мінску. Аўтар шматлікіх вучэбных дапаможнікаў i падручнікаў па педагогіцы, гісторыі педагогікі, методыцы рускай мовы. Аўтар болып як 400 прац па педагогіцы i артыкулаў па методыцы выкладання, якія публікаваліся ў спецыяльных часопісах Расіі, Віленскай навучальнай акругі, выходзілі асобнымі выданнямі. Найбольш вядомыя кнігі Я.: «Я.А.Каменскі i яго педагагічныя ідэі» (1893), «Выхаванне i навучанне ў сям'і i школе» (1898), «Звычкі i ix значэнне ў выхаванні» (1899), «К.Дз.Ушынскі» (1903), «Асновы пачатковага школьнага выхавання i навучання» (1904), «Курс дыдактыкі» (1909) i інш. Ён выказаў шэраг важных меркаванняў па пытаннях дыдактыкі, першапачатковага навучання грамаце, падрыхтоўкі народных настаўнікаў. Асноўныя яго метадычныя працы прысвечаны навучанню пісьму i чытанню. Заслугоўваюць увагі працы Я. па пытаннях педагагічнай падрыхтоўкі настаўнікаў, адукацыі жанчын і, у прыватнасці, падрыхтоўкі ix да выкладчыцкай i педагагічнай дзейнасці. Лічыў, што народны настаўнік «павінен мець тыя станоўчыя якасці, без якіх яму немагчыма асвятляць жыццёвы шлях іншых»; што поспех настаўніка залежыць ад зацікаўленасці яго ў сваёй дзейнасці. Падкрэсліваў, што настаўнік павінен з любоўю ставіцца да дзяцей, але не песціць ix, кіравацца ў сваёй дзейнасці веданнем i педагагічным тактам, з'яўляцца для вучняў узорам працавітасці, быць у пэўнай меры строгім, але справядлівым, не патураць капрызам дзя­цей, a заўсёды праяўляць самавалоданне. Ён асуджаў любыя меры пакарання, якія прыніжаюць годнасць вучня. Рэлігію Я. адносіў да найважнейшых сродкаў маральнага выхавання, а закон божы лічыў неабходным предметам школьнага курса. Высока цэнячы дасягненні рускай педагогікі, ён рабіў намаганні для пашырэння яе ідэй, а метадычныя рэкамендацыі К.Дз.Ушынскага лічыў асноўным кірункам для настаўнікаў пачатковых школ. Многія працы Я. перавыдаваліся па некалькі разоў, некаторыя перакладзены на балгарскую мову. Падручнікамі Я. шырока карысталіся ў навучальных установах Беларусі пачынаючы з 1880х гадоў.

Літ.: Асвета i педагагічная думка ў Бе­ларусь Са старажытных часоў да 1917 г. Мн., 1985. С. 394—396.