Чартарыйскі

(Чартарыскі) Адам Юрый (14.1.1770 — 15.7.1861)

Палітычны дзеяч Полыпчы i Расіі, асветнік. Паходзіў з магнацкага (княжацкага) роду Вялікага княства Літоўскага, прадстаўнікі якога ў 15—18 ст. займалі вышэйшыя дзяржаўныя i адміністрацыйныя пасады ў княстве. Нарадзіўся ў Варшаве ў сям'i Адама Казіміра Ч., кандыдата на трон Рэчы Паспалітай у 1763—64, стрыечнага брата караля Станислава Аўгуста Панятоўскага. Імкнучыся даць сваім сы­нам Адаму i Канстанціну добрую адукацыю, бацькі запрашалі ім лепшых еўрапейскіх педагогаў, выпраўлялі ў падарожжы па Еўропе. У Англіі Ч. старанна вывучыў дзяржаўнае заканадаўства. Удзел у ваенных дзеяннях у 1792 супраць Расіі прымусіў Ч. эмігрыраваць зноў у Англію. Даведаўшыся пра паўстанне Т.Касцюшкі, ён наважыўся вярнуцца на радзіму, але ў Бруселі быў арыштаваны аўстрыйскімі ўладамі i таму не змог далучыцца да паўстання. Аднак пасля паўстання маёнткі Чартарыйскіх былі канфіскаваны. Імператрыца Кацярына II абяцала вярнуць ix нашчадкам, калі маладыя Чартарыйскія прыедуць да яе як за­ложить У 1795 абодва браты прыехалі ў Пецярбург. Адам Ч. зблізіўся з будучым імператарам вялікім князем Аляксандрам Паўлавічам, паміж імі склаліся добрыя сяброўскія адносіны.. Гэта выклікала падазрэнне імператара Пау­ла I i Ч. быў выдалены з Пецярбурга: імператар прызначыў яго паслом у Сардзінію. Пасля смерці Паўла I Аляксандр I вярнуў Ч. ў Пецярбург на працу ў так званым «тайным камітэце», з якім імператар раіўся аб задуманых ім пераўтварэннях. У 1803 Аляксандр I прызначыў Ч. папячыцелем Віленскай навучальнай акругі i памочнікам дзяржаўнага канцлера С.В.Варанцова. Акруга падпарадкоўвала навучальныя ўстановы Валынскай, Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Кіеўскай, Магілёўскай, Мінскай i Падольскай губерняў i мела пэўную самастойнасць. На яе не пашыраўся агульнарасійскі школьны статут 1804. Навучальным i адміністрацыйным цэнтрам акругі быў Віленскі універсітэт, дзейнасць якога ў 1й чвэрці 19 ст. уплывала на развіццё народнай адукацыі на Беларусі. Ч. займаўся справамі асветы ў акрузе да 1823 i зрабіў шмат карыснага для краю.

Пасля хваробы i адстаўкі Варанцова ў 1804 Ч. стаў міністрам замежных спраў Расіі, з 1805 — членам Дзяржаўнага савета i сенатарам Расіі. Заключэнне Расіяй саюзу з Аўстрыяй i Англіяй i абвяшчэнне вайны Напалеону было справай Ч., які распрацаваў смелы план перабудовы Еўропы. Па­водле гэтага плана павінна была аднавіцца i польскалітоўская дзяржава ў дынастычнай уніі з Расіяй у межах 1772. Накіроўваючыся на тэатр ваен­ных дзеянняў, Аляксандр I заехаў у рэзідэНцыю Чартарыйскіх у Пулавах. Гэта давала вялікую надзею польскаму грамадству на аднаўленне Полыпчы. Але пасля паражэння рускай арміі пры Аўстэрліцы імператар паставіўся абыякава да Ч. i яго планаў. У пачатку 1807 Ч. пакінуў пасаду міністра, але застаўся ў Пецярбургу i меў пэўны ўплыў на імператара, які прыслухоўваўся да яго парад. У 1810 Ч. канчаткова пакінуў Пецярбург i прысвяціў сябе кіраўніцтву Віленскай навучаль­най акругай. Добрыя адносіны з Аляксандрам I, аднак, не спыніліся, паміж імі вялася перапіска, а пасля перамогі над Напалеонам Ч. зноў наблізіўся да імператара, дапамагаў яму ў час Венскага кангрэса 1814—15. Аднак імператар не выказваў яму ранейшай прыхільнасці, а следства М.М.Навасільцава па справах акругі, у якой назіралася адкрытая паланізацыя беларускай моладзі, зусім спыніла давер да Ч. Ён склаў з сябе паўнамоцтвы папячыцеля акругі, пераехаў у Пулавы i там займаўся навукай i літаратурай. Паўстанне 1830—31 зноў паклікала яго на палітычную арэну: Ч. заняў пасаду прэзідэнта сената i кіраўніка Часовага ўрада Рэчы Паспалітай. Ca жніўня 1831 i да канца свайго жыцця Ч. ў эміграцыі. Яго дом у Парыжы стаў цэнтрам кансерватыўнай партыі эмігрантаў. Ч. быў пажыццёвым прэзідэнтам літаратурнага i гістарычнага таварыстваў, кіраваў іншымі ўстановамі, арганізаванымі кансерватыўнай партыяй, якая бачыла ў асобе Ч. будучага караля Полыпчы.

На працягу ўсяго жыцця Ч. збіраў кнігі i рукапісы, якімі папаўняў радавую бібліятэку ў Пулавах. Яго намаганнямі ў 1810 у Стакгольмскай Каралеўскай бібліятэцы i універсітэце Упсалы набыты зборы кніг i рукапісаў айчыннай тэматыкі. Ён адшукваў кнігі ў кляштарах, архівах, набыў бібліятэку саксонскага пасла ў Пецярбургу, частку бібліятэкі Т.Чацкага i інш. У 1824 бібліятэка ў Пулавах налічвала каля 2 тысяч рукапісаў i каля 40 тысяч кніг. Частка бібліятэкі Ч. ў 1831 выве­зена ў Пецярбург. У эміграцыі Ч. стаў адным з заснавальнікаў у 1838 бібліятэкі эмігрантаў у Парыжы. Ён аўтар твораў на польскай i французскай мовах «Мемуары князя Адама Чартарыйскага» (2е выд., 1877), патрыятычнай элегіі «Бард польскі» (1840), «Жыццё Юльяна Урсіна Нямцэвіча» (1860) i інш.

ЧАЧОТ Атон Антонавіч (1842—1924)

Урачпсіхіятр, педагог, адзін з заснавальнікаў расійскай псіхіятрыі. Нарадзіўся ў дваранскай сям'і ў Магілёўскай губ. Скончыў Віцебскую гімназію. Медыцыну вывучаў у Маскоўскім універсітэце i Пецярбургскай медыкахірургічнай акадэміі. У 1866 паступіў урачом у псіхіятрычную бальніцу св. Міколы Цудатворца, у 1881—1901 дырэктар гэтай бальніцы, якая была яшчэ i базай для падрыхтоўкі ўрачоўпсіхіятраў, лекараў i на­вуковых супрацоўнікаў. У 1876 Ч. абараніў дысертацыю на ступень доктара медыцыны па тэме гальванізацыі 'сімпатычнага нерва i тэрапеўтычнага яго значэння, у 1882 атрымаў званне прыватдацэнта медыцынскай акадэміі па нервовых i псіхічных хваробах. Некалькі гадоў быў выкладчыкам нерво­вых хвароб на жаночых медыцынскіх курсах. Апошнія гады жыцця актыўна ўдзельнічаў у даследаванні i распрацоўцы фактараў каўказскіх курортаў. Як аматар прыроды i падарожжаў з'яўляўся членам Расійскага геаграфічнага таварыства. Друкаваныя яго працы прысвечаны пераважна судовамедыцынскім праблемам i практычнай псіхіятрыі. Рукапіс ненадрукаванай працы Ч. пра жыццё i дзейнасць «бацькі расійскай псіхіятрыі» Яна Балінскага, вучнем якога ён сябе лічыў, загінуў у час Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917.

Ч. належаў да тых вучоных i практыкаў, якія першымі ў Расіі ўзнялі псіхіятрыю на высокі ўзровень. У ліку выхаванцаў Ч. былі вядомыя пазней прафесары М.М.Папоў з Казані i І.А.Сікорскі з Кіева.

ЧАЧОТ Ян Антон i Тадэвушавіч (7.7.1796— 23.8.1847)

Паэт, фалькларыст i драматург. Haрадзіўся ў в. Малюшычы Навагрудскага пав. ў сям'і арандатара Тадэвуша Чачота i Клары Гасіцкай. Маленства прайшло ў маёнтку графа Тызенгаўза, дзе яго бацька быў аканомам. Пачатковую адукацыю атрымаў у Навагрудскай дамініканскай школе, у старэйшых класах якой зблізіўся i на ўсё жыццё пасябраваў з А.Міцкевічам. У 1815 паступіў на аддзяленне маральных i палітычных навук Віленскага універсітэта. Але не маючы сродкаў на плату за навучанне праз год пакінуў вучобу i ўладкаваўся ў Віленскае бюро па ўпарадкаванні архіваў князёў Радзівілаў. Душою i справамі ён застаецца з універсітэцкімі сябрамі, i калі ў 1817 у асяроддзі віленскіх студэнтаў нараджаецца тайнае таварыства філаматаў, Ч. у 1818 становіцца яго чле­нам. Ледзь не з дзяцінства ён спрабаваў сябе ў паэзіі. У філамацкі перыяд захапіўся стварэннем вершаў на роднай мове, i яго творы карысталіся вялікім поспехам на пасяджэннях тава­рыства. На паэтычным турніры, які адбыўся 21.12.1818, Ч. прызнаны трэцім паэтам пасля А.Міцкевіча i Т.Зана. У 1819 ён напісаў некалькі беларускамоўных імянных вітанняў i драматич­ных сцэнак, заснаваных на беларускім фальклоры, у т.л. «Да пакіньце ж гор­ла драць», «Едзеш, міленькі Адам». У яго творчасці адчувальны моцны ўплыў асветніцкіх ідэй сентыменталізму. У вершах i баладах ён адстой­ваў інтарэсы самага бяспраўнага класа тагачаснага беларускага грамадства — сялянства, заклікаў паважаць простага мужыка, паляпшаць яго дабрабыт, крытыкаваў жорсткасць прыгоннікаў, выказваўся за адмену прыгоннага пра­ва («Узногі»). Але супярэчлівасць яго класавых поглядаў выяўлялася ў тым, што вырашэнне праблем беларускага селяніна ён бачыў пераважна ў дабраце i іншых маральных вартасцях пана. Паэт заклікаў паноў зацікавіцца хараством народных абрадаў, песень, паданняў, прыгледзецца да ix і стваральніка — селяніна i спрыяў паляпшэнню яго долі. Прасякнутыя сапраўднай народнасцю i павагай да мужыкабеларуса, яго песні i балады зрабілі важкі ўплыў на творчасць Міцкевіча. Адначасова з беларускімі вершамі Ч. працягваў пісаць i на поль­скай мове. У гэты час ён стварыў лібрэта аперэты «Малгажата з Зембаціна», вершаваную гісторыю Літвы i Полыпчы, рамантычныя балады «Свіцязьвозера», «Мышанка», «Навагрудскі замак», «Калдычэўскі шчупак». У аснове яго балад былі паданні, якія паэт чуў у дзяцінстве на Навагрудчыне. Гэтымі творамі ён праславіўся як паэтфалькларыст i ўвайшоў у гісторыю беларускай літаратуры. У 1821 таварыства філаматаў пераўтварылася ў патрыятычнае таварыства філарэтаў, яно было больш заканспіраванае, але i гэта не выратавала яго членаў ад арыштаў i рэпрэсій, якія пачаліся ў 1823. Пасля выкрыцця царскімі ўладамі віленскіх студэнцкіх згуртаванняў у 1823 Ч. зняволены ў Віленскую турму, потым сасланы на Урал, дзе адбываў турэмнае зняволенне ў крэпасці Кізіл, у 1825 пераведзены ў Уфу, у 1831 — у Цвер. Толькі праз 10 гадоў паэту дазволілі вярнуцца на Бе­ларусь. На радзіме ён працаваў сакратаром кіраўніцтва Бярэзінскім кана­лам, бібліятэкарам у графа Храптовіча. Ca ссылкі Ч. вярнуўся цяжка хворым, але знайшоў у сабе сілы зноў займацца творчай справай. Ён вывучаў фаль­клор, збіраў i перакладаў беларускія народныя песні. У в. Бортнікі на Навагрудчыне ён запісаў i склаў цэлы зборнік беларускіх народных песень (не захаваўся). На працягу 1837—46 сабраў i выдаў у Вільні 6 фальклорных зборнікаў «Сялянскія песні», куды

ўвайшло каля 1000 песень у перакладзе на польскую мову i ў арыгінале, уласна беларускія вершы, а таксама прыказкі i прымаўкі, слоўнік белару­скай мовы (200 слоў). Амаль кожны з гэтых зборнікаў адкрываўся прадмовамі, у якіх аўтар з глыбокай сімпатыяй адзначаў асаблівасці фальклору i мовы беларускага народа. Ч. перакладаў на польскую мову творы з англійскай, французскай паэзіі. Ён аўтар кніг «Аповесці для маладых дзяўчат» (Вільня, 1845) i «Некаторыя заўвагі, якія асабліва датычацца стылю трэцяй песні «Анафеляс», з «Вітаўтавых баёў» П.Крашэўскага» (Вільня, 1846).

Літ.\ Мальдзіс А. Падарожжа ў XIX стагоддзе. Мн., 1969. І.М.Масляніцына.

ЧЫЖ Уладзімір Фёдаравіч (1855—?)

Медык, педагог. Нарадзіўся ў Смаленскай губ. Сярэднюю адукацыю атрымаў у Полацкім кадэцкім вучылішчы. Скончыў курс у Пецярбургскай медыкахірургічнай акадэміі (1878), працаваў у псіхіятрычнай клініцы, дзе падрыхтаваў i абараніў доктарскую дысертацыю. Потым вучыўся за мяжой. У 1885 атрымаў месца старшага ўрача бальніцы св. Панцеляймона каля Пецярбурга. 3 1888 чытаў лекцыі па судовай псіхіятрыі ў Пецярбургскім універсітэце, a ў 1891 прызначаны прафесарам у КЭр'еў (Тарту). Апублікаваў шматлікія. навуковыя працы па псіхіятрыі i псіхалогіі ў рускіх i замежных спецыяльных часопісах, а так­сама асобныя выданні: «Дастаеўскі як псіхапатолаг» (1844), «Лекцыі па судо­вай псіхапаталогіі» (1890) i інш.

ЧЫР'ЕЎ Сяргей Іванавіч (1850—?)

Фізіёлаг, педагог. Нарадзіўся ў Віцебску. Вучыўся ў мясцовай класічнай гімназіі i адначасова ў землямернатаксатарскіх класах, што былі пры гімназіі. Разам з атэстатам гімназіі атрымаў званне каморнікатаксатара. У 1868 паступіў на фізікаматэматычны факультэт Пецярбургскага універсітэта, які скончыў у 1871, i пакінуты там для падрыхтоўкі на прафесара. Але кар'ера матэматыка яго не вабіла, i ў 1872 ён паступіў у Пецярбургскую медыкахірургічную акадэмію, дзе ад­начасова працаваў асістэнтам пры ка­федры фізіялогіі. У 1875 Ч. скончыў акадэмію i залічаны на ваеннамедыцынскую службу. У 1876 абараніў доктарскую дысертацыю на тэму «Залежнасць сардэчнага рытму ад ваганняў унутрысасудзістага ціску». У 1876—79 знаходзіўся ў замежнай камандзіроўцы, працаваў у лепшых фізіялагічных лабараторыях i наведваў клінікі нервовых хвароб Германіі, Францыі, Англіі i Аўстрыі. Пасля вяртання зза мяжы прызначаны клінічным прафесарам пры Мікалаеўскім ваенным шпіталі ў Пецярбургу (1880). У наступным годзе атрымаў званне прыватдацэнта на кафедры фізіялогіі здаровага чалавека ў Кіеўскім універсітэце. Аўтар прац «Аб каардынацыі руху жывёл» (1880), «Фізіялогія чалавека» (1899) i шэрагс артыкулаў у спецыяльных рускіх i замежных часопісах.

ЧЭРСКІ Іван Дзяменцьевіч [3(15).5.1845 — 25.6(7.7). 1892]

Геолаг, палеантолаг i географ. Нарадзіўся ў фальварку Свольна Віцебскай губ., з дваран. У 1857—59 вучыўся ў гімназіі, у 1859—63 у дваранскім інстытуце ў Вільні. За ўдзел у паўстанні 1863—64 здадзены ў салдаты i высланы ў Омск, дзе i пачаў займацца геалагічнымі i палеанталагічнымі даследаваннямі. У 1869 вызвалены ад вайсковай службы, да 1883 — палітычны ссыльны. Праводзіў даследаванні ваколіц Омска, вывучаў будову берагоў Байкала, склаў першую геалагічную карту яго ўзбярэжжа, даследаваў басейн р. Селенга i Ніжняя Тун­гуска. У 1885 амнісціраваны i па запрашэнні Пецярбургскай АН пераехаў у Пецярбург, па дарозе зрабіў маршрутнае геалагічнае даследаванне паштовага тракту ад Іркуцка да Урала. У 1891—92 даследаваў басейны Калымы i Індыгіркі. У экспедыцыі памёр, пахаваны ў пас. Калымскім каля вусця р. Амалон. Выказаў ідэю эвалюцыйнага развіцця рэльефу, прапанаваў адну з першых тэктонікапалеагеаграфічных схем унутраных раёнаў Сібіры. Узнагароджаны 3 залатымі медалямі Рускага геаграфічнага таварыства. Яго імем названа сістэма горных хрыбтоў у Якуціі, Магаданскай вобл., хрыбет у Забайкаллі.

Тв.: Неопубликованные статьи, письма и дневники // Статьи о И.Д.Черском и А.И.Черском. Иркутск. 1956.

Літ.: АлданСеменов А.И. Чер­ский. М., 1962 (Жизнь замечательных лю­дей); Грицкевич В.П. Путешествия на­ших земляков. Мн., 1968. С. 187 —205.

ШАЛКОВІЧ Сямён Вуколавіч (1840—86)

Пісьменнік, археограф. Паходзіў з Беларусі. Адукацыю атрымаў у Мінскай духоўнай семінарыі i Кіеўскім універсітэце (1863). Настаўнічаў у Вільні. У 1870 прызначаны членам Віленскай археаграфічнай камісіі. Прымаў удзел у складанні зборніка палеаграфічных здымкаў са старажыт­ных гравюр i актаў, што захоўваліся ў Віленскім цэнтральным архіве. Быў карэспандэнтам рускіх перыядычных выданняў «Московские ведомости» i «День». Аўтар прац «Зборнік артыкулаў, якія тлумачаць польскія справы адносна Заходняй Расіі» (Вільня, 1885—87), «Аб межах Польскай Кароны i Вялікага княства Літоўскага» (1885) i інш.

ШАПЯЛЕВІЧ Гаўдэнтый (Радзіслаў Іасафатавіч, 1800—46)

Паэт. Нарадзіўся ў Магілёўскай губ. Выхоўваўся ў Полацкай езуіцкай акадэміі (1820). Выконваў абавязкі павятовага суддзі, потым служыў у Пецяр­бургу. Пэўны час займаўся разборам фонду бібліятэкі Полацкай езуіцкай акадэміі. 3 1830 выкладчык у Віцебскай гімназіі, адкуль быў звольнены ў сувязі са справай Т.ЛадыЗаблоцкага (1834). Ш. належаў да групы тагачасных пісьменнікаў, якія аднолькава до­бра валодалі рускай i польскай мовамі, цікавіліся народнай творчасцю i даўніной. На рускай мове напісаў шэраг вершаў у рамантычнабаладным стылі («Мальвіна» i інш.) для часопіса «Аль­манах муз» (1830—40я гады), празаічныя творы змяшчаў таксама ў часопісе «Вестник Европы». Нізка яго польскіх вершаў i празаічныя творы надрукаваны ў штогодніку «Niezabudka» («Незабудка»), заснаваным у Пецярбургу Я.Баршчэўскім. Асобным выданнем выйшла дасканалая формай i моваю паэма «Псіхея» (1843). Апошняя яго паэма «Вар'ятка» (выдадзена толькі невялікая частка) сведчыць пра сталасць аўтара як паэта.

Літ.: Пачынальнікі. Мн., 1977. С. 62, 66, 79, 81.

ШАПЯЛЕВІЧ (ЛазарэвічШапялевіч) Леў Юльянавіч [1(13). 10.1863 — 28.1(10.2) 1909]

Гісторык літаратуры, археолаг. Нарадзіўся ў Віцебску. У 1882 скончыў Віцебскую гімназію, у 1887 Харкаўскі i Новарасійскі універсітэты. 3 1892 магістр усеагульнай літаратуры, з 1896 доктар філалогіі, дацэнт, прафесар Харкаўскага універсітэта. Даследаваў заходнееўрапейскую літаратуру:

«Эцюды пра Дантэ» (1891), «Дантаўская трылогія» (1892), «Кудрунапа Адраджэнню» i «Першы публіцыст у Еўропе Эразм Ратэрдамскі» (1895), «Наіпы сучаснікі» (1899), «Нарысы з гісторыі сярэдневяковай літаратуры i культуры» (1900), «Жыццё Сервантеса» (1901), «Дон Кіхот» (1903) i інш. 3 1900 праводзіў раскопкі старажытнаславянскіх курганоў у Гарадоцкім, Не­вельскім, Себежскім паветах. Пры даследаванні крывіцкіх курганоў выявіў каштоўныя знаходкі, якія паступілі ў Эрмітаж, гістарычныя музеі ў Маскве i Харкаве, музей Віцебскага статыстычнага камітэта.

Літ.: Седов В.В. Восточные славяне в VI—VIII вв. М., 1982. С. 159, 297.

ШПІЛЕЎСКІ Павел Міхайлавіч [псеўданімы Драўлянскі, Знаем ы чалавек, Барон I к с ; 31.10(12.11).1823 — 17(29). 10.1861]

Беларускі этнограф, пісьменнік, публіцыст i тэатральны крытык. Нарадзіўся ў в. Шыпілавічы Бабруйскага павета ў сям'і святара. У 1843 скончыў Мінскую духоўную семінарыю, у 1847 — Пецярбургскую духоўную акадэмію. Працаваў настаўнікам славеснасці Варшаўскага павятовага вучылішча, з 1853 — пакаёвым наглядчыкам Галоўнага педагагічнага інстытута ў Пецярбургу, з 1855 — настаўнікам школы пры экспедыцыі нарыхтоўкі дзяржаўных папер.

Яшчэ ў час навучання ў семінарыі ў яго выявілася цяга да вывучэння роднага краю. У 1845 ён паслаў у Аддзяленне рускай мовы Расійскай акадэміі

Мінск. 3 малюнка 19 ст.

Мінск. Від з левагэ берега р.Свіслач. Пачатак 20 ст.

навук складзены ім слоўнік беларускай мовы, а праз год пачаў друкаваць даследаванне «Беларускія народный павер'і» (1846—52) — частку рукапіснай працы «Слоўнік i караняслоў беларускай гаворкі». У 1853 Ш. накіраваўся ў экспедыцыю па Беларусі. За тры гады ён аб'ездзіў Гродзенскую, Віцебскую i Мінскую губ., што дало яму багаты матэрыял па вывучэнні краю. Свае назіранні i ўражанні Ш. друкаваў у часопісе «Современник» у 1853—55 пад назвай «Падарожжа па Палессі i Беларускім краі» (13 гісторыкаэтнаграфічных i публіцыстычных нарысаў). У «Падарожжы...» аўтар прыводзіў гістарычныя звесткі пра на­селения пункты, якія яму давялося наведаць, цімат увагі аддаваў ix этнаграфічнаму апісанню (побыт сялян, ix адзенне, жыллё, абрады, кірмашы i святы, песні, казкі i паданні). У 1853— 56 Ш. надрукаваў працу «Беларусь у характарыстычных апісаннях i фантастычных яе казках», якая ўключала 16 нарысаў з багатым этнаграфічным матэрыялам. У нарысы Ш. ўключыў шэраг перапрацаваных i перакладзеных ім на рускую мову беларускіх казак («Сястрачараўніца», «Залаты шчупак», «ЧароўнаЯ/ кветка» i інш.), шырока i грунтоўна адлюстраваў побыт беларусаў («Калядныя вячоркі», «Ігрышчы», «Радзіны, хрысціны», «Пахаванні i памінкі», «Валачобнікі» i інш.), змясціў многія дзесяткі бел. народных песень i

іншых вусных твораў з падрадковым перакладам на рускую мову. Працы Ш. ўпершыню пазнаёмілі ў папулярнай форме шырокія колы грамадскасці Расійскай імперыі з побытам i вуснапаэтычнай творчасцю беларускага на­рода. Яго нарысы былі з цікавасцю сустрэты чытачамі, крытыкай i вучонымі, станоўчую ацэнку ім даў М.Г.Чарнышэўскі. У 1855 асобнай кнігай выйшла яго дзіцячая аповесць «Цыгане», у 1857 надрукаваны драма­тичны твор «Дажынкі». У розных перыядычных выданнях («Пантеон», «Сын Отечества» i інш.) ён змясціў некалькі артыкулаў пра тэатральнае i літаратурнае жыццё Расіі, па гісторыі Беларусі.

Грамадскапалітычныя погляды Ш. фарміраваліся пад уплывам рэвалюцыйнадэмакратычнай думкі. таго часу. Ш. абурала тое, што тагачасныя вучоныя зусім мала звярталіся да вывучэння свайго народа. У сваіх творах ён праводзіў i адстойваў ідэю самабытнасці i самастойнасці беларускай мо­вы, якую ён лічыў сваёй роднай, падкрэсліваў цесную гістарычную сувязь беларускага i рускага народа. Ён спагадліва ставіўся да сялян i адзначаў ix станоўчыя маральныя якасці: працавітасць, кемлівасць, сціпласць, бескарыслівасць. У процівагу рэакцыйнай публіцыстыцы пра забітасць i асуджанасць на выміранне беларускага наро­да ён сцвярджаў, што яго землякі імкнуцца да авалодання ведамі, навукай, мастацтвам. Выказваў цікавыя думкі пра пашырэнне ведаў сярод простага народа. Заўчасная смерць на 38м годзе жыцця спыніла пленную дзейнасць таленавітага асветніка.

Літ.: Кузняева С.А. Русская доре­волюционная печать и советское литерату­роведение о Павле Шпилевском // Книга в Белоруссии: Книговедение, источники, библиография. Мн., 1981.

ШУКЕВІЧ Вандалін Аляксандравіч (10.12.1852— 1.12.1919)

Археолаг, антраполаг, краязнавец i этнограф. Нарадзіўся ў в. Нача Лідскага пав. Віленскай губ. (цяпер Воранаўскі раён Гродзенскай вобл.). Адукацыю атрымаў у Вільні. 3 1872 жыў у Начы, дзе заснаваў агранамічны турток маладых гаспадароў. 3 1883 даследаваў курганныя i бескурганныя могільнікі каля вёсак Нача, Пузелі (Пузельская гара), Апонаўцы, Гаворскія, Тоўцішкі i інш. Толькі на тэр. Лідскага пав. даследаваў 120 каменных магіл, да 1915 абследаваў 170. Першы з беларускіх археолагаў раскапаў 16 курганоў i 376 каменных магіл тыпу жальнікаў 13—14 ст. Вёў раскопкі каля Віцебска, Лепеля, Радашковіч, воз. Дрысвяты. Апублікаваў працы «Музей Федаровіча» (1900), «3 мінулага Літвы» (1906), «Успаміны з года 1863» (1907), «Даўнія каралеўскія лясы ў Літве» i «Двары, замкі i палацы» (1911), «Нарысы з Белай Русі» (1912), «Возера Дрысвяты» (1913) i інш. Першы з беларускіх археолагаў пачаў рабіць аналізы старажытных знаходак сумесна са спецыялістаміхімікамі. Запісаў шмат легенд i паданняў пра помнікі даўніны. Імкнуўся прасачыць эвалюцыю абраду пахавання ад эпохі латэну да часоў Вялікага княства Літоўскага. Першы ўзняў праблему даследавання Чорнай Русі як гістарычнай з'явы, надаваў асаблівае значэнне геаграфічнаму фактару яе засялення, спрабаваў даць прыкладную храналогію змены культур гэтага рэгіёна. Удзельнічаў у рабоце 9га Археалагічнага з'езда ў Вільні (1893). Быў членам Віленскага таварыства сяброў навукі, Варшаўскага краязнаўчага та­варыства, членкарэспандэнт Кра­каўскай АН. Частку матэрыялаў са сваёй багатай археалагічнай калекцыі перадаў у музеі Кракава, Пецярбурга, Масквы, Вільні. Пахаваны на радзіме.

Тв.: Wykopaliska w pow. Lidzkim. Tygo­dnik ilustrowany. 1885. №1; Реферат об ар­хеологических местностях в Лидском и Трокском уездах // Тр. Виленского отд. Московского предварительного комитета по устройству в Вильне IX Археологиче­ского съезда. Вильна, 1893; Kurhany kamienne w powiecie Lidzkim (gub. Wileс­ska) // Swiatowit. 1899. Т. 1, 1902. T. 4.;

Przedmioty bronzowe znalezione nad Nie­mnem i Mereczankam // Там жа. 1899. Т. 1.

Літ.: Г у р е в и ч Ф.Д. Древности Бело­русского Понеманья. М.; Л., 1962; К а х а н о ў с к i Г.А. Археалогія i гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI—XIX стст. Мн., 1984; (Спицин А.А.) Раскопки В.А. Шукевича // Известия имп. Археоло­гической комиссии. Спб., 1909. Вып. 29.

Г.А.Каханоўскі.