Ходзька (б а р э й к а ) Ян

(псеўд. Ян са Свіслачы;

24.6.1777 — 10.11.1851)

Пісьменнік, драматург, грамадскі дзеяч. Нарадзіўся ў г.п. Крывічы Мядзельскага раёна. Бацька А.Ходзькі. 3 1793 быў цывільнавайсковым камісарам Ашмянскага павета, з 1795 асэсарам суда ў Паставах, з 1798 падсудкам, з 1808 падкаморым Вілейскага па­вета, з 1811 старшынёю Галоўнага цывільнага суда ў Мінску, інспектарам школ у Віленскай, Магілёўскай i Ві

цебскай губернях. Адзін з арганізатараў масонскіх ложаў у Мінску i Вільні. Прытрымліваўся памяркоўнаасветніцкіх поглядаў. Прыхільнік асветы для народа. За сувязь з таварыствам філаматаў у 1826 зняволены. За ўдзел у паўстанні 1830—31 сасланы на Урал (1830—34). Пісаў на польскай мо­ве. Друкаваўся ў часопісе «Dziennik Wilefiski» («Віленскі дзённік»), альма­наху «Rubon» («Рубон») i інш. Класіцыст, потым псеўдакласіцыстмаралізатар. Аўтар камедыі «Вызваленая Літва, або Пераход Нёмана» (1812), трагедыі «Кракус» (нап. 1816), аповесцей «Пан Ян са Свіслачы» (1821), «Брат i сястра» (1845), трактата «Аб эксдывізіях, або Аб судовым падзеле маёнтка даўжніка на карысць крэдытораў» (1816), успамінаў i артыкулаў па гісторыі Міншчыны, адметных жывасцю апавядання i значнай колькасцю беларусізмаў. П'есы X. ставіліся ў Мінску на аматарскай сцэне ў 1812. , Тв.: Pisma rozmaite autora «Рапа Jana ze Swisіoczy*. Т. 1—12. Wilno, 1837—42.

Літп.: Chodzko D. Jan Chodzko: Obrazek zyciorysowy // Teka Wilenska. 1858. №5; Turska H. Jezyk Jana Chodzki. Wilno, 1930.

ХРАПАВІЦКІ Ігнат Яўстахавіч (31.7.1817 — 25.12.1893)

Паэт, фалькларыст, грамадскі дзеяч. Нарадзіўся ў в. Каханавічы Верх, нядзвінскага раёна. Пісаў на польскай мове. У 1840я гады актыўна супрацоўнічаў у альманаху «Rubon» («Рубон»), першы нумар якога пачынаўся з яго праграмнага верша «Дзвіна». У гэтым вершы гучаў заклік да абуджэння ад спрадвечнага сну, каб крочыць да новага лепшага жыцця. У тым жа аль­манаху (1845, т. 5) X. надрукаваў пра­цу «Погляд на паэзію беларускага на­рода» (з дадаткам назіранняў над асаблівасцямі беларускай мовы на матэрыяле гаворкі Віцебшчыны), якая была першай гісторыкапараўнальнай характарыстыкай беларускай фальклорнай спадчыны, а таксама нізку рамантычных вершаў, переклады на польскую мову беларускіх народных песень (1843, т. 3), некаторыя гістарычныя дакументы. Рыхтаваў да друку «Поўны беларускі песнязбор», распрацаваў для яго класіфікацыю, назапашваў тэксты. У 1850 разам са сваімі аднадумцамі С.Убры i Ю.Шчытам распрацаваў праект скасавання прыгоннага права i правёў яго на губернскім дваранскім з'ездзе, пасля чаго доўті час не прымаў удзел у грамадскім жыцці. 3 1880 прадвадзіцель дваран (маршалак) Віцебскай губерні.

Літ.: Дорошевич Э., Конон В. Очерк истории эстетической мысли Бело­руссии. М., 1972; Салавей Л.М. Ігнат Храпавіцкі — беларускі фалькларыст // Помнікі гісторыі i культуры Беларусі. 1976. №4.

ХРАПТОВІЧ Адам (19.3.1768—25.12.1844)

Асветнік, мецэнат мастацтваў i навукі; ганаровы член Віленскага універсітэта. Нарадзіўся ў сям'і І.Л.Храптовіча. Быў візітатарам школ Віленскай акруті, старшынёй Таварыства дабрачыннасці, намеснікам старшыні Друкарскага таварыства ў Вільні. Удзельнік паўстання А.Т.Касцюшкі' 1794. У сваіх уладаннях адмяніў цялеснае пакаранне для прыгонных сялян, зменшыў падаткі з ix. Пры яго маёнт­ку ў Шчорсах існавала буйная пачатковая школа ўзаемнага (т.зв. ланка­стэрская) навучання, у якой па стане на 1822 займалася 350 вучняў з асяроддзя прыгонных сялян. У гэтай шко­ле дзеці сялян разам з элементарнай адукацыяй набывалі некаторыя навыкі прадукцыйнай, рамеснай працы. X. значна памножыў заснаваную ў Шчор­сах бібліятэку свайго бацькі, давёўшы яе кнігазбор да 20 тыс. тамоў, сярод якіх былі творы антычных аўтараў, французскай i італьянскай класічнай літаратуры, працы па гісторыі Польшчы, Беларусі, Літвы, рукапісы. У бібліятэцы працавалі даследчыкі І.Лялевель, Я. i А.Снядэцкія, У Сыракомля, Ф.Малеўскі i інш. Наведаў яе i А.Мг'цкеві'ч (сцвярджаюць,. што менавіта тут ён ствараў сваю паэму «Гражына»). Бібліятэкарамі ў Шчорсах у розныя часы працавалі Ф.Баброўскі, А.Ю.Глінскі, Я.Чачот. Будучы апекуном Галоўнай Віленскай школы, X. ахвяраваў для яе бібліятэкі калекцыю гравюр (каля 1100). Пасля смерці X. (памёр ён i пахаваны ў в. Вішнеўка на Ашмяншчыне) бібліятэкай валодалі спадчыннікі. У 1913 бібліятэка з Шчорсаў была перададзена на часовае захоўванне Кіеўскаму універсітэту. Асноўная частка бібліятэкі так i засталася ў Кіеве i цяпер знаходзіцца ў Цэнт­ральнай навуковай бібліятэцы АН Украіны.

ЦВЯТКОЎСКІ Самсон

Педагог i асветнік 2й паловы 18 ст. Месца нараджэння невядома. Працаваў дырэктарам Галоўнага народнага вучылішча ў Магілёве. У прамове на адкрыцці вучылішча 28.3.1789 Ц. абгрунтаваў неабходнасць мудрага кіраўніцтва, шырокай асветы народа, удасканалення грамадства i самога чалавека, выклаў праект стварэння адукаванага грамадства. Ён адзначаў, што ва ўсіх старажытных i новых народаў асвета лічылася асноўнай апорай агульнага дабрабыту. Чалавек, якім кіруе святло навукі, ніколі не зробіць нічога такога, што пярэчыла б яго асабістаму сумленню ці несла б шкоду Айчыне. Уся дзейнасць Ц. была прысвечана пашы­рэнню перадавой навукі i культуры. Бібліятэку вучылішча ён укамплектаваў творамі рускіх i заходніх асветнікаў.

Літ.: Асвета i педагагічная думка ў Бе­ларуси ca старажытных часоў да 1917 г. Мн., 1985. С. 214.

ЦІХІНСКІ Язэп [? — 1921(?)]

Лексікограф. Жыў i працаваў у ма­ёнтку Прусін на Магілёўшчыне. Амаль 40 гадоў свайго жыцця прысвяціў распрацоўцы i складанню 16томнага «Беларускапольскарускага слоўніка», які так i застаўся нявыдадзеным. Частка яго рукапісу (7108 старонак) зберагаецца ў бібліятэцы АН Літвы (частка на літары В, Н, О, Р страчана ў гады 2й сусветнай вайны). Рукапіс слоўніка памерам у 636 аўтарскіх аркушаў уключае каля 200 тыс. агульнаўжывальных слоў, уласных асабовых імён, назваў дзяржаў, гарадоў i мясцовасцей. У слоўніку змешчаны таксама пашыраныя запазычанні з іншых моў. Пры перадачы слоў вытрыманы найважнейшыя фанетычныя асаблівасці белару­скай мовы (аканне, яканне, дзеканне, цеканне), адлюстравана афіксальнае словаўтварэнне. Слоўнік Ц. адыграў важную ролю ў стварэнні перакладных рускабеларускіх i беларускарускіх слоўнікаў, складальнікамі якіх былі М.Багікаў i С.Некрашэвіч. Працу Ц. высока цаніў М.Федароўскі. У 1909— 12 Ц. друкаваў допісы ў газеце «Наша ніва» пад псеўданімам Язэп Бурачок.

ЦЫТОВІЧ Іосіф Парфір'евіч [1811(?) — 26.7(7.8). 1870]

Публіцыст i педагог. Скончыў Магілёўскую духоўную семінарыю. 3 1835 працаваў настаўнікам моў у Віцебскім i Полацкім духоўных вучылішчах, з 1844 — у дваранскім вучылішчы i гімназіі, наглядчык павятовага вучылішча ў Панявежы (Літва). У 1843 апублікаваў у пецярбургскім часопісе «Маяк» артыкул «Словы два пра мову i пісьменнасць Белай Русі», у якім ставіў пытанне пра неабходнасць развіцця беларускай літаратуры i ў якасці прыкладу «гнуткасці i паслухмянасці» беларускай мовы прывёў верш «Чалом, чалом, ацец, татулька!..». У нарысе «Адзін дзень у Беларусі» (1845) даводзіў старажытнасць белару­скай мовы, яе каштоўнасць для навукі, заклікаў да вывучэння гісторыі i фальклору Беларусі. Аўтар працы «Некалькі слоў адносна развіцця рускай мовы ў Жмудзі, або Самагітыі» (1851, рукапіс зберагаецца ў архіве Рускага геаграфічнага таварыства, СанктПецярбург). У пытаннях грамадскага жыцця прытрымліваўся даволі кансерватыўных поглядаў.

Л im.: К i с я л ё ў Г. Загадка беларускай «Энеіды». Мн., 1977. С. 8—12.

ЦЭРАСКІ Вітольд Карлавіч (9.5.1849—29.5.1925)

Астраном, педагог. Нарадзіўся ў Слуцку ў сям'і настаўніка геаграфіі. Бацька яго памёр, пакінуўшы сям'ю ў складаным матэрыяльным становішчы. Дзякуючы намаганням маці Ц. пасля сканчэння Слуцкай гімназіі, дзе ён паказаў выдатныя вынікі i схільнасць да дакладных i прыродазнаўчых навук, асабліва да астраноміі, паступіў на вучобу ў Маскоўскі універсітэт. Ужо з 2га семестра ён працаваў ва універсітэцкай абсерваторыі назіральнікам. Скончыў універсітэт у 1871 i быў залічаны на пасаду пазаштатнага асістэнта, a з 1878 — астранома абсерваторыі. У 1882 Ц. абараніў дысертацыю на сту­пень магістра астраноміі i пачаў выкладаць гэты предмет у Маскоўскім універсітэце. У 1883 практыкаваўся ў абсерваторыях Германіі, слухаў лекцыі нямецкага прыродазнаўца Гельмгольца i іншых вучоных. У 1887 абараніў ў Пецярбургскім універсітэце ступень доктара астраноміі, a ў 1889 стаў прафесарам. Праз год Ц. прызначаны дырэктарам астранамічнай абсерваторыі Маскоўскага універсітэта i працаваў на гэтай пасадзе да 1916. Членкарэспандэнт Расійскай АН (1914) i член многіх астранамічных таварыстваў Расіі. 3за пагаршэння здароўя Ц. пакінуў работу ў абсерваторыі i пераехаў у Крым, дзе яго i застала Кастрычніцкая рэвалю­цыя. Не маючы падтрымкі з боку ўлад, Ц. апынуўся ў вялікай нястачы i існаваў выключна за кошт невялікіх дапамог ад сяброў зза мяжы. У 1922 яму назначылі дзяржаўную пенсіЮ. У 1923 ён пераехаў да сына ў Падмаскоўе. У маі 1924 навуковая грамадскасць Расіі шырока адзначыла 75годдзе Ц., які да апошніх сваіх дзён не спыняў навуковай дзейнасці.

Ц. быў адным з пачынельнікаў шструментальнай фотаметрыі i заснавальнікам маскоўскай школы фотаметрыстаў, ён "распрацаваў методыку фотаметрычных назіранняў i дамогся высокай для свайго часу дакладнасці вызначэння бляску зорак. На працягу 1875—1903 ён дакладна вымераў бляск больш як 500 зорак, адным з першых вызначыў у 1903 зорную велічыню Сонца. У 1885 ён адкрыў існаванне т.зв. серабрыстых воблакаў, якія свецяцца, i сумесна з А.А.Белапольскім устанавіў, што яны знаходзяцца на вялікай вышыні над Зямлёй (каля 80 км). Па яго ініцыятыве з 1895 распачата сістэматычнае фатаграфаванне неба з мэтай адшукання i даследавання пе­ременных зорак на атрыманых фотаздымках. У 1895 на аснове доследаў з плаўленнем металаў у фокусе ўвагнутага люстэрка Ц. ўпершыню ўстанавіў ніжнюю мяжу тэмпературы Сон­ца 3500 °С. Цікавіўся гісторыяй астраноміі, асабліва 16 i 17 ст., спецыяльна наведаў мясціны, дзе жылі i працавалі М.Капернік (апублікаваў пра яго арти­кул) i Ц.Браге. Лекцыі Ц. як вучонага i педагога вызначаліся высокім прафесіяналізмам i даходлівасцю. Ён пабацькоўску ставіўся да сваіх вучняў, быў спагадлівым да людзей.

Тв.: Избранные работы по астрономии. М, 1953.

ЦЯПЛІНСКІ Марцін [псеўданім О s s о г у j а ; 1810(?)—3.8.1847]

Паэт, фалькларыст. Нарадзіўся ў фальварку Крупава (паводле іншых звестак Цяшэйкава; цяпер Зэльвенскі раён). За ўдзел у паўстанні 1830—31 быў у ссылцы на Каўказе (1831—33). Друкавацца пачаў з 1837 на польскай мове. Свае рамантычныя вершаваныя творы i переклады змяшчаў у віленскім альманеху «Biruta» («Бірута»), часопісах «Athenaeum» («Атэнэум»), «Wizerunki i roztrz№sanie neukowe» («Навуковыя егляды i развегі»). Збіраў i выкарыстоўваў у сваёй творчасці беларускія паданні, песні, прымаўкі, прыказкі. Падрыхтаваныя де друку 3 темы «Пеэзіі» зестеліся ў рукапісе (не выяўлены). Меркавеў арганізевець выданне альменехе «Наднёменскі снепок».

ЧАЛОЎСКІ Сымон Юльянавіч [1853(?) — пасля 1915]

Археолег, краязнавец. Наредзіўся не Магілёўшчынё. У 1888 скончыў Маскоўскі універсітэт. Працеваў у Клімавічах міравым суддзёй па сялянскіх справах, член павятовага з'езда дваранства, кіравеў прытулкам сірот, быў чыноўнікам па асобых деручэннях Мегілёўскеге губернатара А.С.Дамбавецкага. У 1890я гады вёў археалагічныя даследевенні ў Падняпроўі. Разам з М.Ъ.Фурсавым абследаваў археалагічныя помнікі ў Быхаўскім, Клімавіцкім, Мсціслаўскім, Рагачоўскім, Чэрыкаўскім паветех i склаў керту археалагічных помнікеў Магілёўскай губ. Сярод адкрытых ім помнікаў гаредзішче i 20 курганоў у Хоцімску. У Мсціславе знайшоў старажытную гравюру абразоў Тупічэўскай Меці Божай (1711), гравіравеную до­шку з выявей сям'і святых i інш. матэ­рыялы. Удзельнік 9га археалагічнага з'езда ў Вільні (1893).

Тв.: Дневник курганных раскопок, про­изведённых по поручению г. начальника Могилёвской губернии А.С.Дембовецкого в течение лета 1892 г. в уездах Рогачёвском, Быховском, Климовичском, Чериковском и Мстиславльском. Могилев, 1892 (разам з М.В.Фурсавым); Дневник курганных рас­копок, произведённых по поручению г. начальника Могилёвской губернии А.С.Де­мбовецкого в течение июня 1893 года в 3х уездах Могилёвской губернии. Моги­лев, 1893. Г.А.Каханоўскі.

ЧАПСКІ (ГутэнЧапскі) Эмерык [5(17) 11.1828— 23.12.1896(4.1.1897)]

Дзяржеўны дзеяч, келекцыянер, нумізмат. Наредзіўся ў в. Стенькаве Стаўбцоўскага пав. (цяпер Дзяржынскі раён). Скончыў Віленскую гімназію, Маскоўскі універсітэт. Удзельнік Крымскай вайны 1853—56. 3 1863 віцэгубернатар Ноўгарада, з 1865 віцэгубернатар Пецярбургскай губ., з 1875 дырэктар Лясноге дэпартамента Міністэрства дзяржаўнай маёмасці. У

Прылуцкі палацавапаркавы комплекс. 3 малюнка Н.Орды. Сярэдзіна 19 ст.

1879—94 жыў у радавым маёнтку Станькава, дзе заснаваў музей, сабраў калекцыі — нумізматычную, археалагічную, іконаграфічную, мастацкіх карцін, малюнкаў, гравюр, зброі, дэка

ратыўнапрыкладнога мастацтва. У яго бібліятэцы (каля 20 тыс. тамоў) былі рэдкія кнігі (Брэсцкая біблія 1563, кнігі з аўтографамі А.Міцкевіча, Я.Гышкеві'ча, А.Ельскага), калекцыі рукапісаў

Станькаўскі сядзібнапаркавы ансамбль. Будынак бібліятжі Чапскіх.

(аўтографы С.Манюшкі, Ю.Нямцэвіча, А.Адынца). У 1894 частка калекцыі перавезена ў Кракаў, дзе склала аснову музея імя Чапскага. Аўтар даследаванняў па нумізматыцы «Каталог калекцый польскіх медалёў i манет» (т. 1—5, 1871 — 1916; 2е выд., 1957), «Удзельныя, велікакняжацкія i царскія грошы Старажытнай Русі» (1875). А.Ельскі прысвяціў Ч. брашурунекралог (1896).

Ліm.: М а л ь д з i с А.І. Выдадзена нашымі сябрамі // Помнікі гісторыі i куль­туры Беларусі. 1980. №4.

ЧАРНОЎСКАЯ Марыя

Беларуская фалькларыстка i этногаф пачатку 19 ст. Жыла ў Вільні. У в. Губеншчына (цяпер Крычаўскі рн Магілёўскай вобл.) запісвала беларускія песні i абрады. Аўтар артикула «Элементы славянскай міфалогіі, што захаваліся ў звычаях вясковага люду на Белай Русі» ў часопісе «Dzennik Wileсski» («Віленскі дзённік», 1817, т. 6); у перакладзе на рускую мову артыкул друкаваўся ў «Вестнике Европы» (1818, ч. 102) i «Северном архиве» (1822, ч. 4). Упершыню дала ў арыгінальным вымаўленні беларускія на­родныя песні з нотамі i навуковым ка­ментарыем, апісала Купалле, Радаўніцу i іншыя святы, вобразы народнай міфалогіі, стравы, адзенне, сялянскі побыт беларусаў. Звярнула ўвагу на самабытнасць духоўнай культуры беларускага народа, пры гэтым падкрэсліла, што яе галоўным носьбітам з'яўляецца сялянства — захавальнік старадаўніх традыцый. У цэнтр мясцовакраязнаўчай праблематыкі яна ставіла фальклорнаэтнаграфічны ас­пект. Г.А.Каханоўскі.

ЧАРНОЦКІ Адам,

гл. ДаленгаХадакоўскі З.Я.