Тшашчкоўская

(Трашчкоўская) Зоф'я Адамаўна (1847—7.10.1911)

Паэтэса, перакладчыца. Нарадзілася ў в. Дарагавіца Слуцкага павета ў сям'i дробнага шляхціца Адама Манькоўскага. Даводзілася пляменніцай А.Раецкаму, швагру У.Сыракомлі. 3 У.Сыракомлем пазнаёмілася яшчэ ў дзяцінстве, у час вучобы ў Вільні часта наведвала яго дома. У 1862 паэт падараваў ёй аўтограф верша «Да панны Зоф'і Манькоўскай», чым благаславіў пачынаючую 15гадовую паэтэсу «спяваць пасля яго на сіратлівай Літве». Пазней выйшла замуж за афіцэра расійскай арміі Трашчкоўскага, жыла ў Зарайску, Ноўгарадзе, удзельнічала ў рускатурэцкай вайне 1877—78. Друкавацца пачала ў 1887. Усе публікацыі падпісвала крыптанімам Адам Мскі (скарочанае прозвішча бацькі). Падтрымлівала творчыя сувязі з В.Каратынскім i Я.Лучынам, сябравала з паплечнікам К.Каліноўскага Ф.Зянковічам. Апошнія гады правяла ў роднай в. Дарагавіца, дзе паглыбілася ў спасціжэнне беларускай народнай песні (цыкл «Дарагавіцкія песні»). У 1890 выдала зборнік польскамоўнай паэзіі «Адзін з многіх». У польскамоўных вершах шырока выкарыстоўвала беларускі фальклор i лексіку. Як паслядоўніца Сыракомлі ў сваіх творах звярталася да гераічнага мінулага роднага краю (нізка «Былыя акорды»), выказвала замілаванне да блізкіх з дзяцінства мясцін («3 жыцця i тугі», «Выня»), захапленне сялянскай трыва

­ласцю i спачуванне сацыяльна абяздоленым. Абвостранагуманістычнае светаўспрыманне i дэмакратызм поглядаў Т. спрыялі яе звароту да арыгінальнай («Божа, наш бацька») i перакладной («Каліна» Т.Ленартовіча, «Казак» Я.Чачота i інш.) беларускамоўнай творчасці. Перакладала на польскую мову творы англійскай, партугальскай, французскай, чэшскай паэзіі. Пахавана на могілках в. Бабоўня Капыльскага рна.

Літ.: Казбярук У. Беларускія вершы А дама Мскага // Маладосць. 1971. №12; Мархель У. Лірнік вясковы: Сыракомля ў бел.пол. літ. узаемадзеянні. Мн., 1983. С. 156—159.

ТЫЗЕНГАЎЗ Канстанцін (3.6.1786—16.3.1853)

Прыродазнавец, асветнік. Нарадзіўся ў мяст. Жалудок на Гродзеншчыне. Прымаў удзел у вайне 1812 супраць Напалеона. Пасля вайны цалкам аддаўся навуковай працы ў галіне арніталогіі. Аўтар твораў на польскай мове «Асновы арніталогіі, або навукі пра птушак» (1841) i «Усеагульная арніталогія, або Апісанне птушак усіх частак свету» (1843—46). Т. захапляўся жывапісам, быў вучнем мастака Я.Рустэма. Меў у Паставах сваю карцінную галерэю. Апрацаваў ілюстрацыйны матэрыял да кнігі У.Тачаноўскага «Заалогія польскіх птушак» (1862). У сваім маёнтку ў Паставах стварыў арніталагічны музей, у якім было некалькі тысяч узораў птушак з Беларусі, Літвы i Украіны. Пры музеі была значная бібліятэка, якая складалася з кніг па арніталогіі, а таксама рэдкіх помнікаў польскага пісьменства, каштоўнага збору гравюр i сямейнага архіва, дакументы якога пачыналіся ад 13 ст. Пас­ля смерці Т. справу па падтрыманні музея i бібліятэкі i ix папаўненні прадаўжаў яго сын Рэйнольд (1830—80). У 1856 экспанаты арніталагічнага музея адышлі паводле волі нябожчыка Віленскай археалагічнай камісіі, пры якой быў створаны арніталагічны кабінет. Бібліятэка засталася ў Паста­вах у нашчадкаў. У 1914 сямейны архіў Т. перададзены ў бібліятэку ардынацыі Пшаздзецкіх у Варшаве. У час 1й сусветнай вайны бібліятэка Т. пе­ревезена з Паставаў у Смаленск. Далейшы яе лес невядомы.

ТЫШКЕВІЧ Канстанцін Піевіч (17.2:1806—13.7.1868)

Археолаг, гісторык, этнограф, фаль­кларыст; адзін з заснавальнікаў бела­рускай навуковай археалогіі. Член Маскоўскага археалагічнага таварыства (1864). Нарадзіўся ў мястэчку Лагойск Мінскай губ. Брат Я.П.Тышкевіча. Скончыў Віленскі універсітэт (1828). У 1828—36 працаваў у міністэрстве фінансаў Царства Польскага ў Варша­ве. Удзельнік вызваленчага паўстання 1830—31. 3 1836 жыў у Лагойску. Заснаваў тут фабрыку льняных i ба­ваўняных вырабаў, дзе ткалі паясы, абрусы, сурвэткі, ручнікі i інш. Але галоўным яго заняткам стала вывучэнне помнікаў старажытнасці краю. Ра­зам з братам Яўстафіем ён раскопваў курганы, могільнікі i іншыя помнікі археалогіі. Ім даследавана каля 200 курганоў i гарадзішчаў жалезнага ве­ку, замчышчаў ранняга сярэднявечча ў Мінскай губ. Вынікі сваіх даследаванняў ён публікаваў у польскім штотыднёвіку «Przyjaciel ludu» («Сябра наро­да»), у газеце «Новое время», якую выдаваў у Пецярбургу ў 1668—71 А.Кіркор. Т. перціы сфармуляваў канкрэтныя задачы раскопак, склаў тапаграфічныя планы гарадзішчаў i замчышчаў, атлас старажытных гарадзішчаў, першы класіфікаваў знаходкі

паводле тэхнікі апрацоўкі, матэрыялаў выканання i звёў ix у табліцы, першы звярнуў увагу на ганчарныя клеймы курганных гаршкоў, што дало магчы­масць больш дакладна сістэматызаваць археалагічныя знаходкі. Багатую бібліятэку i калекцыю мастацкіх твораў у сваім радавым маёнтку ў Лагойску ён значна папоўніў, у т.л. калекцыяй унікальных старажытных рукапісаў i археалагічных матэрыялаў, выяўленых у час раскопак. У выніку гэты своеасаблівы цэнтр гістарычнай i археалагічнай навукі браты Тышкевічы пе

Лагойскі парк. 3 малюнка Н.Орды. 19 ст.

ратварылі ў 1842 у Лагойскі археалагічны музей — першы на Беларусі музей старажытнасцей. Пазней ён стаў асновай для стварэння музея стара­жытнасцей у Вільні. Наогул браты Тышкевічы далі прыклад не толькі навуковай i творчай сумленнасці, але i рэдкай духоўнай еднасці. У 1856 Т. арганізаваў экспедыцыю ўздоўж р. Вілія, у час якой сабраў багаты этнаграфічны, фальклорны i археалагічны матэрыял. Вынікам гэтага стала выдадзеная ў 1871 (пасмяротна) краязнаўчая манаграфія «Вілія i яе берагі». Адзін з раздзелаў гэтай кнігі «Пра курганы ў Літве i Заходняй Русі» (1865, перавыдадзена ў 1868) прысвечаны унікальным знаходкам старажытнага пісьменства славянятвягаў 10—14 ст., што былі выяўлены ў 1864 на р. Бут каля г. Драгічын. У 1859 ён выдаў працу «Гістарычныя звесткі пра старажытныя замкі, гарадзііпчы i курганы ў Літве i Літоўскай Русі», у якой увёў у навуковы ўжытак нямала раней не вядомых навуцы археалагічных матэрыялаў. Пісаў пра фальклор беларусаў, пра ix нацыянальную самабытнасць i гістарычную непаўторнасць Беларусі.

І.П.Хаўратовіч.

ТЫШКЕВІЧ Яўстафій Піевіч (18.4.1814—8.9.1873)

Беларускі археолаг, гісторык, этно­граф, краязнавец, музеязнавец; адзін з заснавальнікаў беларускай навуковай археалогіі. Ганаровы член Пецярбургскай акадэміі навук, член Дацкага та­варыства аматараў паўночных стара­жытнасцей, Стакгольмскай Каралеўскай акадэміі выяўленчага мастацтва i старажытнасцей, Лонданскага археалагічнага інстытута. Малодшы брат К.П.Гышкеві'ча. Нарадзіўся ў Лагойску. Амаль палавіна гісторыі гэтага стара­жытнага горада непарыўна звязана з графскім родам Тышкевічаў (з 1528), які даў беларускай зямлі шмат таленавітых людзей: дзяржаўных i ваенных дзеячаў, суддзяў, святароў, літаратараў, архітэктараў, эканамістаў, інжынераў i інш. Яго бацька П.Ф.Тышкевіч (1756—1858) поруч з эканамічнымі клопатамі пра графства шмат рабіў дзеля памнажэння куль­турней спадчыны радавога Лагойска: пісаў сямейную хроніку, папоўніў мастацкую галерэю i бібліятэку, іграў на скрыпцы i флейце, арганізоўваў камерныя i сольныя канцэрты, быў выдатным рэзчыкам па дрэве i адмысловым інкрустатарам, дапамагаў сваім сынам Яўстафію i Канстанціну ў ix на­вуковых пошуках. Паводле сведчання сучаснікаў, у тагачаснай Лагойскай галерэі было больш за 200 карцін іТальянскага жывапісу, вялікі збор этрускіх ваз, больш за 1000 медалёў i манет, мноства старадаўніх рукапісаў i карт, старажытныя крыжы, кальчугі, шчыты, мячы, коп'і, бердышы, калекцыя льняных вырабаў Лагойскай фабрыкі. Удзячнасцю i прызнаннем яго заслуг у навуцы было выбранне ў 1856 П.Ф.Тышкевіча ў 100гадовым узросце ганаровым членам Віленскай археалагічнай камісіі (выпадак унікальны). Расказы бацькі былі першай школай гістарычнага выхавання сыноў.

3 1824 Яўстафій вучыўся ў Віленскай гімназіі пад апекай прафесараў універсітэта Я.Вашкевіча i К.Асмалоўскага. Перапыніўшы тут вучобу, ён у 1831 скончыў Мінскую гімназію. По­тым амаль 2 гады вучыўся самастойна, «дабіраючы» веды ў пецярбургскіх бібліятэках. 3 1833 Т. служыў у Ордэнскім капітуле канцылярыі віленскага, потым кракаўскага генералгубернатара. 3 1840 ён ганаровы апякун школ, маршалак шляхты Барысаўскага павета, на свае сродкі пабудаваў у Барысаве павятовае вучылішча; у 1848— 54 — куратар Мінскай гімназіі. Але асноўным яго заняткам была навука. Пачынаючы з 1837 ён кожнае лета даследаваў курганы на Лагойшчыне, Барысаўшчыне, Міншчыне, у Друцку, Лідзе, Крэве, Міры, Гальшанах i інш. Не зважаючы на свае графскія тытулы, браты Яўстафій i Канстанцін, а ча­сам i бацька, бралі ў рукі рыдлёўкі i з дапамогай навакольных сялян раскопвал! старажытныя курганы. Часам, пераапрануўшыся ў простае сялянскае адзенне, яны хадзілі па вясковых ха­тах, каб паслухаць i запісаць народныя песні, легенды, паданні, шчырую гутарку сялян пра побыт, паўдзельнічаць у абрадах. Захоплены загадкамі старажытнага свету, Т. вырашыў грунтоўна разабрацца ў тыпах гістарычных помнікаў на роднай зямлі i высветліць, ці ёсць у ix заканамернасць i сувязь з культурай плямён, што некалі жылі на Беларусі. Гэта захапленне археалогіяй прыйшло да яго ў 20гадовым узросце. Як i большасць археолагаў, свае даследаванні ён пачаў з курганоў. Ix раскопкі напачатку ён вёў траншэйным спосабам. Але хутка пераканаўся ў бесперспектыўнасці такога метаду i стаў выкарыстоўваць перакрыжаваны спосаб даследавання. Раннія яго публікацыі былі пераважна апісальнымі. Пазней набыты вопыт даваў упэўненасць у аналізе высноў i ацэнак. Па самых, здавалася, нязначных дэталях пахавальнага абраду ён вызначаў час узнікнення помніка, а па знаходках у пахаваннях даваў характарыстыку старажытнай эпохі. Накоплены матэрыял i вопыт дазволілі яму выкарыстоўваць параўнальнатыпалагічны метад, які Пазней быў удасканалены i ўзбагачаны. У выніку даследаванняў сотняў крывіцкіх курганоў i аналізу ix пахавальнага інвентару ён першы адзначыў ix этнавызначальныя прыкметы — скроневыя кольцы ў жанчын. Тым самым даў ключ для вызначэння тэрыторыі рассялення крывічоў. Аналіз пахавальнага інвентару дазволіў зрабіць яму вывады i пра гандлёвыя сувязі крывічоў з аддаленымі землямі, дзе рамяство было на больш высокім узроўні; што мясцовае насельніцтва забяспечвала жалезам не толькі сябе, але i вывозіла яго; што мясцовыя прылады працы i вырабы былі на ўзроўні тагачасных вырабаў суседніх краін. А з гэтага вынікала, што ў часы так званай ваеннай дэмакратыі тут не было таго варварства, пра якое сцвярджалі некаторыя гісторыкі. Канстатуючы багаты i бедны інвентар курганных пахаванняў, ён зрабіў вывад пра сацыяльную няроўнасць тагачаснага грамадст­ва. Аналізуючы пахавальны абрад сла­вян i ix суседзяў (літоўцаў, латышоў), ён прыйшоў да высновы пра ix

Астрашыцкі гарадок. Палацавы комплекс. 3 иалюнка Н.Орды.

блізкасць (трупаспаленне, падабенства інвентару i яго размяшчэнне). Гэтыя яго высновы, падмацаваныя пазнейшымі археалагічнымі даследаваннямі, i сёння з'яўляюцца пануючай думкай пра адзінства паходжання славянскай i балцкай культур на Беларусь Тэрмін «гарадзішча» i вытворныя ад яго (гара­док, гародня, горад) ён лічыў славянскімі i выказаў думку, што самі гарадзішчы не абавязкова з'яўляюцца абарончымі ўмацаваннямі, а хутчэй абрадавымі. Замкі ён лічыў абарончымі аб'ектамі i ix этымалогію выводзіў ад слова «замыкаць». Т. зрабіў дэталёвае апісанне каменных прылад працы i ў дадатку да кнігі «Археалагічныя даследаванні» змясціў ix малюнкі. У 1842 выдаў кнігу «Погляд на крыніцы мясцовай археалогіі, або Апісанне некаторых помнікаў стара­жытнасцей у Заходніх губернях Рускай дзяржавы». Каб папоўніць свае веды па старажытнай гісторыі i пазнаёміцца з метадамі даследаванняў замежных калег у археалогіі, Т. у 1843 накіраваўся на стажыроўку ў Данію, Фінляндыю, Швецыю. Гэта быў першы i адзіны выпадак у 1й палове 19 ст., калі беларускі вучоныархеолаг паехаў за мяжу пераймаць вопыт калег. Метад вядомага дацкага археолага К.Томсена падзелу старажытнасцей на тры эпохівякі (каменны, бронзавы, жалезны) Т. узяў на ўзбраенне пры сваіх даследаваннях i пры сістэматызацыі стара­жытнасцей у Лагойскім музеі (з 1842), а пазней i ў Віленскім музеі старажыт­насцей. Вынікам паездкі за мяжу стала яго своеасаблівая кнігасправаздача «Лісты пра Швецыю» (т. 1—2, 1846). Вярнуўшыся з замежжа, выдаў сваю працу «Археалогія ў Літве» (1872), у якой акрэсліў шырокі абсяг для даследаванняў помнікаў Беларусь

Вынікам яго дзейнасці на Барысаўшчыне стала грунтоўнае «Апісанне Барысаўскага павета...» (1947). Для гэ­тай кнігі Т. некалькі гадоў збіраў першакрыніцы па гісторыі, геаграфіі, этнаграфіі, літаратуры, мастацтве, археалогіі, тапаніміцы, фальклоры, шукаў памочнікаўсааўтараў. Сярод ix былі К.Адамовіч, П.Чачот, З.ДаленгаХадакоўскі, Ф.Чаховіч, В.Твардоўскі, Я.Ваньковіч, К.Тышынскі, В.Гарноўскі і, вядома, брат Канстанцін. Амаль 10 гадоў ён ствараў тэту унікальную кра­язнаўчую кнігу, дзе кожны факт, кож­ная дата выверены, дабрасумленна прааналізаваны i аргументаваны. Працуючы ў галіне археалогіі, этнаграфіі i краязнаўства, Т. грунтоўна займаўся i фальклорам. Пры апісанні вяселля, абрадаў (Дзяды, Каляды, Радаўніца, Спас) i ўсяго цыкла гаспадарчага гадавога календара беларусаў ён імкнуўся растлумачыць сувязь язычніцкіх абрадаў, элементы якіх замацаваліся i ў хрысціянскіх вераваннях. Малюючы народныя ўрачыстасці, Т. падкрэсліваў, што багатае духоўнае жыццё беларускага селяніна часта не супадае з матэрыяльным. У яго запісах сабрана каля 450 прымавак i прыказак. Ён сцвярджаў: «Народная паэзія дае нам магчымасць пазнаць пачуцці народа, а прымаўкі — пазнаёміцца з яго розумам». Падборкі беларускіх прымавак i прыказак з каментарыямі вучоных неаднаразова змяшчаў у часопісе «ВіЫіоteka Warszawska». Трапнымі беларускімі прымаўкамі i прыказкамі, ле­гендам* i паданнямі Т. праілюстраваў i сваю кнігу «Узоры хатняга сумеснага жыцця ў Літве» (1844, дапрацаваны варыянт у 1864), дзе выклаў свае погля­ды на культуру шляхты ранейшых стато ддзяў. У кнізе «Нашы краі» Т. змясціў нарыс пра магната Радзівіла. У 1850 ён выдаў у Вільні працу «Археалагічныя даследаванні помнікаў мастацкіх рамёстваў i да т.п. ў старажыт­най Літве i Літоўскай Русі». 3 1847 Т. працаваў у Мінску як член камісіі па зборы i выданні старажытных актаў, грамат i прывілеяў 16—18 ст. гарадоў Мінскай губ. У 1855 ён арганізаваў i ўзначаліў Віленскую археалагічную камісію. Запаветнай яго марай было стварыць у Вільні — цэнтры беларускалітоўскага краю — першы грунтоўны музей старажытнасцей на асно­ве экспанатаў, сабраных у Лагойскім археалагічным музеі. У 1845 частку сваёй лагойскай калекцыі ён перавёз у Вільню пад выглядам выстаўкі, якую пасля ператварыў у прыватны музей, а потым, з дазволу ўлад, — у музей, што размясціўся ў старажытнай зале Віленскага універсітэта. Яго выбралі старшынёй гэтага музея. Музей актыўна папаўняўся экспанатамі з Мінска, Магілёва, Віцебска, Оршы, Навагрудка, Крэва, Ліды, Пінска, Браслава, Паставаў i інш. Т. ахвяраваў музею сваю бібліятэку (3 тыс. кніг) i разам з братам Канстанцінам — археалагічную калекцыю з 2 тыс. адзінак. За 2 гады калекцыя музея дасягнула 10 тыс. экспанатаў. У 1856 музей быў афіцыйна адкрыты. Каталог музея рыхтаваў А.Кіркор. Навуковая грамадскасць, прызнаючы заслугі Т., абрала яго ганаровым членам Пецярбургскай імператарскай акадэміі навук. Але казён­ная адміністрацыя, напалоханая вызваленчым паўстаннем 1863—64, пачала разглядаць музей як адзін з цэнтраў «польскай інтрыгі», i паводле загаду генералгубернатара М.Мураўёва ён быў афіцыйна забаронены ў 1864. Спыніла дзейнасць i Віленская археалагічная камісія. «Шкодныя» экспанаты музея адпраўлялі ў Маскву. Т., вызвалены ад усіх пасад, абражаны i зняважаны, у 1865 пакінуў Вільню. Пазней дзякуючы стараниям беларускага археолага I. I .Луцкевіча частка збораў Т. адшукана i ўвайшла ў фонд Беларускага музея ў Вільні (1921—45). Т. перапісваўся з многімі выдатнымі дзеячамі краю, у т.л. з паэтам i ўсходазнаўцам А.Ходзькам (Барэйкам), А.Кіркорам. У канцы жыцця Т. стварыў альбом «Магілы сямейства Тышкевічаў», выдадзены асобнай кнігай у 1873 у Вільні. 3 літаратурных твораў Т. захаваліся вершы, стылізаваныя пад фальклор, аповесць «Нашы краі» (1871), успаміны пра В.Ванькові'ча, Я.Рустэма, І.Ходзьку i інш. У рукапісах засталіся яго працы «Зельнік барысаўскіх ваколіц», «Матэрыялы да нашай гісторыі», асобныя матэрыялы па археалогіі, збор дакументаў i інш. Як запавет чытаюцца словы вучонага: «Абавязак кожнага адукаванага i ўлюбёнага ў свой край чалавека — старацца растлумачыць усё, што падпала пад сумненне i складае матэрыял для айчыннай гісторыі. Здагадвацца, шукаць, а адкрытае перадаваць людзям — значыць падаваць руку дапамогі тым, хто прысвяціў жыццё свае i здароўе навукам для дабра грамадскага».

Літ.: Каханоўскі Г.А., К а х а н о ў с к i А.Г. Руплівец нашай старасветчыны: Яўстах Тышкевіч. Мн., 1991.

І.П.Хаўратовіч.

УРОНЧАНКА Міхаіл Паўлавіч [1801 — 14(26). 10.1855]

Геадэзіст, перакладчык. Нарадзіўся ў мяст. Копысь на Магілёўшчыне ў сям'і святара. Скончыў Магілёўскую гімназію, потым вучыўся ў Маскоўскім універсітэце, які не скончыў. Быў на вайсковай службе. У 1823 займаўся геадэзічнымі здымкамі ў ЛітоўскаВіленскай губерні, a ў 1824 накіраваўся ў Дэрпт (Тарту), дзе слухаў лекцыі ва універсітэце. 3 1828 рабіў геадэзічныя здымкі ў Малдавіі i астранамічныя вызначэнні месцаў у Балгарыі i Румыніі. У 1834—36 вывучаў тэрыторыю Малой Азіі, вынікам чаго з'явіліся справаздачы з мноствам карт i планаў, а такса­ма кніга «Агляд Малой Азіі ў цяперашнім яе стане» (ч. 1—2, 1838—40). У 1837 прызначаны членам камісіі па кіраўніцтве Закаўказскім краем. У 1843—46 старшыня камітэта па асвеце яўрэйскага насельніцтва. 3 1847 займаўся трыянгуляцыйнымі здымкамі ў Новарасійскім краі. У 1848 рэвізаваў яраслаўскі Дзямідаўскі ліцэй. У літаратуры вядомы перакладамі класікаў: «Гамлет» (1828) i «Макбет» (1837) Шэкспіра, «Манфрэд» Байрана, «Дзяды» А.Міцкевіча (абедзве 1828), «Фаўст» Гётэ (1844) i інш.

УРУБЛЕЎСКІ Валерый Антоній (15.12.1836—5.8.1908)

Дзеяч польскага, беларускага i міжнароднага рэвалюцыйнага руху. Нарадзіўся ў мяст. Жалудок Лідскага павета (цяпер rap. пасёлак у Шчучынскім раёне) у сям'і польскага па паходжанні безмаянтковага шляхціца Антона Урублеўскага i Разаліі з роду Юраўскіх. Бацька яго працаваў лесніком, потым скарбнікам у графа Тызенгаўза. Скончыўшы ў 1853 Віленскую гімназію, паступіў у Пецярбургскі лясны інстытут. У час вучобы ўдзельнічаў у студэнцкім руху, быў членам нелегальнага рэвалюцыйнага гуртка, якім кіравалі польскія рэвалюцыянерыдэмакраты З.Серакоўскі i Я.Дамброўскі. Пад уплывам твораў А.І.Герцэна, М.А.Дабралюбава, рэвалюцыйнай публіцыстыкі «Колокола» i «Современника» погляды У. набылі яскрава выяўлены антыпрыгонніцкі i антыманархічны характар. У 1861 У. накіраваны інспектарам лясной школы ў в. Саколка Гродзенскай губ. (цяпер Польшча). У 1861—62 ён актыўна ўдзельнічаў у стварэнні нелегальнай рэвалюцыйнай арганізацыі на Гродзен­шчыне, вёў прапаганду сярод навучэнцаў школы. Разам з К.Каліноўскім рэдагаваў, друкаваў i распаўсюджваў не­легальную рэвалюцыйнадэмакратычную газету «Мужыцкая праўда». У 7 нумарах выпушчанай імі газеты бязлітасна i паслядоўна выкрывалася ан­тинародная палітыка царызму, паказваўся грабежніцкі характар сялянскай рэформы 1861. Газета заклікала народ пакончыць з верай у добрага цара i развенчвала царысцкія ілюзіі, даволі пашыраныя сярод тагачаснага сялянст­ва. Яна даводзіла, што працоўны народ можа спадзявацца толькі на ўласныя сілы i на дапамогу сваіх шчырых сяброў i добразычліўцаўрэвалюцыянераў. Заклікала падтрымаць прагрэсіўны нацыянальнавызваленчы рух, але не забываць пры гэтым i свае класавыя за­дач ы. У час паўстання 1863—64 У. кіраваў паўстанцкімі атрадамі. Ён быў прыхільнікам левага крыла «чырвоных» — найбольш актыўных барацьбітоў, якія прытрымліваліся рэвалюцыйных поглядаў, — апоры на сялянскія масы, ліквідацыі памешчыцкага землеўладання, роўных правоў усіх народаў краю. У час бою з казакамі 7.8.1864 У. быў пасечаны шаблямі. Крыху падлячыўшыся, ён эмігрыраваў у Францыю. У Парыжы кіраваў дэмакратычнымі арганізацыямі беларускапольскіх эмігрантаў. Калі 18.3.1871 у Францыі адбылася рэвалюцыя i быў створаны першы ў гісторыі чалавецтва рабочы ўрад Парыжская камуна, У., як i многія іншыя яго суайчыннікі, актыўна паДтрымаў рэвалюцыйныя памкненні парыжан. У гэтым выступленні ён бачыў «сацыяльную рэвалюцыю, якая пры поспеху можа перавярнуць увесь парадак, што існуе цяпер у Еўропе...». У званні палкоўніка (атрымаў напярэдадні паўстання) У. прапанаваў камунарам свае паслуті i план ваенных дзеянняў. Неўзабаве яму бы

Парыжская камуна 1871. Паўстаўшыя на вуліцах Парижа.

Лондам. Парламент.

ло прысвоена званне генерала i ён узначаліў адну з трох рэвалюцыйных армій, якая абараняла пауднёвую частку Парыжа. У баях У. паказаў сябе умелым, разважлівым i прадбачлівым палкаводцам i змагауся на чале арміі да апошняга дня існавання Парыжскай камуны. Версальцы завочна прыгаварылі яго да пакарання смерцю. 3 фальшывым пашпартам У. пераехаў у Англію, дзе блізка пазнаёміўся з К.Марксам i Ф.Энгельсам. У гэты ж час здароўе яго ў выніку шматлікіх раненняў моцна пахіснулася, яму з цяжкасцю ўдалося пазбегнуць ампутацыі рукі. Падлячыўшыся ў бальніцы Лонданскага універсітэта, У. ўступіў у I Інтэрнацыянал. У кастрычніку 1871 яго выбралі членам Генеральнага савета I Інтэрнацыянала, сакратаромкарэспандэнтам для Польшчы. Ідэі Інтэрнацыянала У. прапаведаваў у эмігранцкай арганізацыі «Люд польскі», створанай у Лондане па яго ініцыятыве. У 1871—72 У. быў старшынёй судовай («трацейскай») камісіі, якая разбирала канфлікты паміж чле­нам! I Інтэрнацыянала. Актыўна падтрымліваў Маркса i Энгельса ў барацьбе з рэфармізмам, дробнабуржуазным сектанцтвам, анархізмам. Пасля

распаду I Інтэрнацыянала i арганізацыі «Люд польскі» (1876) У. перабраўся ў Жэневу. У 1878 ён нелегальна прыязджаў у Расію (Адэса, Пецярбург), сустракаўся з народнікаміземлявольцамі. Калі французскі ўрад абвясціў амністыю ўдзельнікам Парыж­скай камуны, у 1885 У. пераехаў у Францыю i пасяліўся ў г. Ніца. У 1901 французскі ўрад нават прызначыў яму пенсію. Апошнія гады жыцця ён правёў ва Уарвілі (каля Парыжа) у хаце былога камунара земляка Г.Геншынскага. Да канца жыцця захаваў вернасць ідэям сацыялізму. Пахаваны ў Парыжы на могілках ПерЛашэз, ля сцяны Камунараў. На надмагільным помніку Надпіс: «Гераічнаму сыну Польшчы — народ Парыжа».

Тв.: У кн.: Избранные произведения прогрессивных польских мыслителей. М., 1958. Т. 3.

Літ.: Абрамавичюс В.Е., Дья­ков В.А. Валерий Врублевский. М., 1968; За нашу и вашу свободу: Герои 1863 г. М., 1964; К i с я л ё ў Г.В. Паплечнік Каліноўскага. Мн., 1976; Лурье А.Я. Валерий Врублевский, генерал Парижской коммуны (1863—1908) // Лурье А.Я. Портреты деяте­лей Парижской коммуны. М., 1956.

М.К.Багадзяж.

УРУБЛЕЎСКІ Зыгмунд Фларэнцы (28.10.1845— 19.4.1888)

Фізік, педагог. Нарадзіўся ў Гродне. Вучыўся ў Кіеўскім універсітэце. За ўдзел у паўстанні 1863 быў сасланы ў Сібір (у Томск). У 1869 вярнуўся ў Варшаву. У 1874 абараніў у Мюнхене дысертацыю на ступень доктара філасофіі. Некалькі гадоў працаваў у розных лабараторыях Германіі i Фран­цы!. 3 1882 прафесар Ягелонскага універсітэта ў Кракаве. Членкарэспандэнт АН у Кракаве. Ганаровы член таварыства імя Каперніка ў Львове. Даследаваў пытанні дыфузіі газаў у вадкіх i цвёрдых рэчывах. У 1883 ра­зам з польскім фізікам К.Альшэўскім упершыню атрымаў вадкі кісларод. 3 дапамогай яго як ахаладжальніка ператварыў у вадкасць азот i вокіс вугляроду. Упершыню вызначыў крытычныя тэмпературы вокісу вугляроду (1883), кіслароду i азоту (1885—88). Працы У. канчаткова абверглі метафізічнае вучэнне аб так званых «пастаянных газах» (г.зн. несціскальных) i далі пачатак шырокім даследаванням у галіне звадкавання газаў.

УРУБЛЕЎСКІ Эдуард Антонавіч (1848—92)

Хімікарганік, педагог. Нарадзіўся ў

Гродне. Скончыў Пецярбургскі тэхналагічны інстытут, у якім з 1875 працаваў прафесарам, выкладаў хімію. Правёў шэраг даследаванняў, якія садзейнічалі ўстанаўленню структуры будовы бензолу. Адзін з заснавальнікаў i актыўных членаў Расійскага фізікахімічнага таварыства. Аўтар прац «Гіпотэза Кекуле аб будове духмяных злучэнняў i яе праверка» (1876), «Аб некаторых злучэннях талуолавага ра­да» (1879) i інш.

ФАЙНІЦКІ Іван Якаўлевіч [29.8(10.9). 1847—1913]

Юрысткрыміналіст, педагог. Нарадзіўся на Магілёўшчыне. У 1868 скончыў Пецярбургскі універсітэт. Чытаў лекцыі ў прававым вучылішчы. 3 1871 штатны дацэнт Пецярбургскага універсітэта, дзе працаваў да канца жыцця. У 1871 абараніў магістэрскую дысертацыю на тэму «Ашуканства паводле рускага права», у 1881 — доктарскую на тэму «Ссылка на Захад». У 1873—76 чытаў лекцыі ў вучылішчы правазнаўства i ў Аляксандраўскім ліцэі. 3 1876 таварыш оберпракурора сената, з 1900 — сенатар. Па яго ініцыятыве ва універсітэце абсталяваны кабінет i музей крымінальнага пра­ва, у 1877 створана юрыдычнае тава­рыства, у 1895 арганізавана група Міжнароднага саюза крыміналістаў, членам якой Ф. быў з 1889, старшынёй з 1905. Ф. ўдзельнічаў у стварэнні новага ўлажэння (член рэдакцыйнай камісіі). У 1903 абраны ў гласныя С.Пецярбургскай гарадской думы. Аўтар «Курса рускага крымінальнага суда­водства» (Спб., т. 1—2, 1884—97) — першага па часе навуковага выкладу асноў крымінальнага працэсу, зборніка «Вольнай часінай» (т. 1—2, 1898—90) i інш. У сваіх творах Ф. выказаў погляд на пакаранне як меру барацьбы са злачыннасцю. Дзякуючы Ф. праблемы пакарання i выпраўлення злачынцаў ва ўмовах папраўчых устаноў упершыню ў Расіі сталі разглядацца як самастойная прававая навука. Ф. быў прадстаўніком сацыялагічнай школы кры­мінальнага права; па палітычных перакананнях — манархіст. Памёр у Пецярбургу.

Тв.: Учение о наказании в связи с тюрьмоведением. Спб., 1889; Курс уголовного права. Часть особенная — Посягательства на личность и имущество. 7 изд. П., 1916.

ФАЛЬКОЎСКІ Якаў Забядэвуш (24.4.1775— 2.9.1848)

Асветнікдабрачынец, адзін з пачынальнікаў на Беларусі i ў Полыпчы навучання глуханямых дзяцей мове жэстаў. Нарадзіўся на Беласточчыне. Належаў да ордэна піяраў, быў рэктарам школы ў мяст. Шчучын Гродзенскай губ. У 1802 Ф. ўпершыню распачаў абучэнне мове жэстаў глуханямога ад нараджэння 7гадовага хлопчыка. Для ўдасканалення такога навучання ў 1815 ён накіраваўся з трыма глуханямымі хлопчыкамі ў Вену i прысутнічаў на занятках у інстытуце Мая, дзе глуха­нямых дзяцей вучылі мове жэстаў. Пазней ён наведваў i іншыя еўрапейскія установи навучання глуханя­мых. У 1817 Ф. адкрыў у Варшаве пер­шую польскую школу для глуханямых, дзе ix навучалі мове жэстаў i розным рамёствам. Па яго ініцыятыве пры дапамозе дзяржавы i прыватных асоб быў пабудаваны інстытут для глуханя­мых. Ф. — аўтар працы «Пра пачатак i дзейнасць інстытута глуханямых» (Варшава, 1823). У знак павагі i ўдзячнасці за дабрачыннасць у Варшаўскім касцёле св. Аляксандра Ф. пастаўлены мармуровы помнік (1874), a ў інстытуцкім садзе — бюст, зроблены выхаванцамі гэтай установы (1875).

ФАЛЬКОЎСКІ Якуб (свецкае імя Шыман Тадэвуш; 28.10.1778 — 22.11.1836)

Педагог, літаратуразнавец i тэолаг. Нарадзіўся ў Падляшскім ваяводстве Беластоцкага павета ў шляхецкай сям'і. Спачатку вучыўся ў Брэсце. Пазней скончыў Віленскую гімназію (1797) i адразу ўступіў у дамініканскі ордэн прапаведнікаў, атрымаўшы імя хрысціянскага апостала Якуба Завядзея. Вышэйшую адукацыю атрымаў у Віленскім універсітэце (1803—06). Пэўны час быў прапаведнікам i прафесарам маральнай тэалогіі ў Полацку, прэфектам i настаўнікам літаратуры ў Гродне (1817). 3 Гродна выязджаў у Расію да каталіцкага мітрапаліта. Выступаў з евангельскімі пропаведзямі на Бела­русь Украіне, у Літве i Латвіі. Быў ігуменам кляштара св. Якуба на Лукішках (Вільня) i інш. кляштараў. Апошнія гады жыцця (1832—36) правёў у Забельскім кляштары. Планаваў выдаць 12 тамоў сваіх казанняў на поль­скай мове пад назваю «Новая прапаведніцкая бібліятэка». Першыя два тамы «Нядзельных казанняў» (1832) апублікаваны ў друкарні піяраў i 3—6ы тамы пад назваю «Прапаведніцкія тво­ры» (1827—29) у друкарні І.Завадскага. У Гродне надрукаваны яго прывітальныя прамовы з нагоды ўступлення на пасаду гродзенскага губернатара i інш. творы красамоўства, оды «На дзень нараджэння найяснейшага цара Аляк­сандра I» (1816), на імяніны гродзен­скага губернатара i віцэгубернатара.

Сярод рукапіснай спадчыны Ф. захаваліся 3 тамы «Збору розных твораў». У 3м томе гэтага рукапісу сістэматызаваны курс пад назваю «Усеагульная літаратура» («Literatura powszechna»), які, відаць, ён чытаў у Гродзенскай

гімназіі. У ім ёсць наступныя раздзелы: значэнне паняцця літаратуры; вынаходства алфавіта; спосабы пісьма i вынаходства паперы; вынаходства друкарні; класіфікацыя i роды навук; храналагічныя звесткі; пачатак грамадскіх навук; гісторыя літаратуры; да пытання пра вольныя навукі ў жыцці гра­мадства; пра пачатак прыгожых навук; пра паэзію i інш. Аўтар дае вызначэнні ўсім родам i жанрам літаратуры, далучаючы да яе таксама гуманітарную навуку.

Паводле свайго светапогляду i метаду выкладання Ф. быў асветнікамгуманістам акадэмічнага складу, лаяльным да царскага ўрада. На яго думку, літаратура (пад гэтым паняццем разумелася амаль уся гуманітарная культу­ра) — аб'ект вывучэння «прыгожых навук» i падзяляецца на рэлігійную (гісторыя царквы, аскетычная мараль, пропаведзь i г.д.) i свецкую (філасофія, «сем вольных навук», прыгожыя мастацтвы). Акрамя таго, ён падзяляў літаратуру на тэарэтычную (тэорыя красамоўства, крытыка, дыпламатыя, палітыка, права i інш.) i практычную —

539

разнастайныя звесткі i вынаходствы. Паводле традыцыйнай рыторыкі пад «літаратураю» разумелася любое лагічна сканструяванае, пісьмовае ці вуснае, маўленне.

Раздзел «Пра паэзію» ўяўляе сабой дыдактычныя ўводзіны ў тэорыю мастацкай літаратуры. Творчасць паэта, на яго думку, рэалізуецца, калі ён гаворыць толькі ад сябе, калі ж гавораць іншыя, аўтар апісвае тых, хто выказваецца. Гаворка ідзе пра лірычны, эпічны i драматычны роды літаратуры. Ф. абгрунтоўваў класіфікацыю. «паэзіі» (мелася на ўвазе ўся мастацкая літаратура) на жанры (элегіі, оды, песні, эпіграмы, байкі, сатыры, загадкі, ша­рады i інш.), падрабязна аналізаваў драматургію (трагедыі i камедыі), закрануў вытокі тэатральнага мастацтва, рабіў экскурсы ў гісторыю антычнага i новаеўрапейскага тэатра, вызначаў яго эстэтычныя нормы, у т.л. класічныя «тры адзінствы» (месца, часу i дзеяння). Выхаваўчае прызначэнне тэатраль­нага мастацтва — перамога дабра над злом, трыумф маральных імператываў. У гэтым аўтар спасылаўся на тэорыю катарсісу Арыстоцеля. Росквіт старажытнагрэчаскай трагедыі тлумачыў адпаведнасцю літаратуры айчыннай гісторыі i вольналюбівым характерам народа, якому падабалася глядзець «на прыніжэнне ўлады, на падзенне тыраніі». Камедыя, на думку Ф., адлюстроўвае заганы народаў, саслоўяў, асобных людзей, яна адначасова вучыць i выхоўвае ix. Камедыёграф павінен валодаць пачуццём гумару, тым «камедыйным духам», які надае аблічча i душу яго твору. Аўтар падрабязна, у духу класіцызму, апісаў змястоўныя i фарматворчыя адрозненні камедыі ад трагедыі. У свой рукапіс ён уключыў

нарыс па гісторыі драматургіі, ахарактарызаваў творчасць Эсхіла, Сафокла, Арыстоцеля, Менандра, Сенекі, Расіна, Плаўта, Карнеля, Мальера i інш. Адзначыў геній У.Шэкспіра, які сфармуляваў прынцыпы тэатральнага мастацт­ва, што захаваліся да нашага часу.

Ёсць у рукапісах Ф. раздзелы пра опе­ру i балет, пра пантаміму i інш. тэатральныя мастацтвы. Курс лекцый Ф., сістэматызаваны i аформлены ў рукапісную кніжку, мог служыць падручнікам па літаратуразнаўстве i мас­тацкай культуры ў Гродне, Вільні i іншых гарадах Беларусі i Літвы.

Літ.: К о н о н В.М. Рост национального самосознания и белорусское искусство // Очерки истории философской и социоло­гической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973. У.М.Конан.

ФАМІН Аляксандр Аляксандравіч (1868 — ?)

Педагог, гісторык літаратуры. Нарадзіўся ў Віцебску. Адукацыю атрымаў на славесным аддзяленні гісторыкафілалагічнага факультэта Маскоўскага універсітэта. Працаваў дырэктарам жаночага камерцыйнага вучылішча ў Варшаве. Першай яго працай было даследаванне рускай камедыі канца 18 ст. на аснове твораў малавядомых i забытых пісьменнікаў. Частка гэтай работы пад назвай «Ста­рое ў новым» змешчана ў часопісе «Русская мысль» (1893, №2). 8 гадоў ён працаваў над складаннем даведніка i паказальніка да 2га выд. «Анежскіх былін, якія сабраў А.Ф.Гільфердзінг». Надрукаваў артыкулы «Становішча ру­скай жанчыны ў сям'і i грамадстве па­водле твораў А.М.Астроўскага» (1899) i «Артысты, публіка i тэатр у А.М.Астроўскага» (1901). Падрыхтаваў да друку перапіску братоў Тургеневых з В.А.Жукоўскім.

ФЕДАРОВІЧ Вацлаў Пятровіч (25.9.1848— 25.1.1911)

Краязнавец, калекцыянер, юрыст. Членкарэспандэнт Кракаўскай АН. Нарадзіўся ў Магілёве. Скончыў Маскоўскі універсітэт. 3 1872 працаваў адвакатам у Саратаве, Балашове, Царыцыне, Ерэване. 3 1884 жыў i працаваў у Віцебску. Намеснік старшыні Віцебскай вучонай архіўнай камісіі. Дапамагаў у раскопках археолагам, у т.л. М.Ф. Кусцінскаму, калекцыяніраваў зброю, археалагічныя, нумізматычныя, сфрагістычныя, этнаграфічныя матэ­рыялы. Набыў у сваю калекцыю матэ­рыялы віцебскіх калекцыянераў Бергнера i Валковіча. У яго бібліятэцы (больш за 1 тыс. тамоў) былі кнігі па гісторыі Беларусі i Літвы, беларускія i літоўскія выданні 18—19 ст. Свае ар­тыкулы па гісторыі краю друкаваў у «Витебских губернских ведомостях».

Складальнік i ініцыятар выдання літаратурнакраязнаўчага зборніка «3 ваколіц Дзвіны» (Віцебск, 1912). Распрацаваў статут Беларускага вольнаэканамічнага таварыства. У 1920 на ба­зе яго калекцый арганізаваны своеасаблівы музей старажытнасцей імя В.Федаровіча, які ў 1924 стаў часткай Віцебскага абласнога краязначага му­зея.

Лип.: Каханоўскі Г.А. Вандраванні // Маладосць. 1984. №10. Г.А.Каханоўскі

ФЕДАРОЎСКІ (Federowski) Міхал (1.9.1853—10.6.1923)

Фалькларыст, этнограф, археолаг, калекцыянер. Нарадзіўся ў Варшаве. 3 малых гадоў выхоўваўся без бацькі, які як удзельнік паўстання 1863—64 вымушаны быў жыць у эміграцыі. Ф. скончыў у 1870 Варшаўскую прагімназію. У 1873—74 быў вольным слуха­чом агранамічнага факультэта ПятроўскаРазумоўскай акадэміі пад Масквой. Нейкі час працаваў аграномам у магнацкіх маёнтках пад Варшавай. У 1875—77 даследаваў польскі фальклор i этнаграфію, вынікам чаго з'явілася манаграфія «Люд ваколіц Жарак, Севежа i Піліцы...» (т. 1—2, 1888—89). У 1877 Ф. пераехаў у Пружанскі павет Гродзенскай губ. На Беларусі ён пражыў амаль 30 гадоў i ўвесь час прысвяціў даследаванню духоўнай i матэрыяльнай культуры насельніцтва краю, збіраў кнігі, гістарычныя дакументы, творы жывапісу i графікі, фальклор­наэтнаграфічныя матэрыялы, займаўся археалагічнымі раскопкамі курганоў, могільнікаў i старажытных паселішчаў у Пружанскім, Беластоцкім, Бельскім, Ваўкавыскім, Гродзенскім, Слонімскім паветах Гродзенскай губ., у Вілейскім i Лідскім паветах Віленскай губ. i ў Навагрудскім i Слуцкім паветах Мінскай губ., збіраў матэрыя­лы для стварэння археалагічнай карты дагістарычнай Беларусі. Ім сабрана ка­ля 5 тыс. беларускіх нар. песень, каля 10 тыс. прыказак, сотні казак, паданняў, вобразаў нар. міфалогіі, прымхаў, парад па народнай медыцыне. Акрамя таго, Ф. заахвочваў да эбірання фальклору мясцовых карэспандэнтаў — больш за 1,5 тыс. беларускіх песенных i танцевальных мелодый для яго запісалі Я.Карловіч, Л.Патул, І.Грачык. Публікацыю сабраных тут фальклорнаэтнаграфічных матэрыялаў ён пачау з 1987 у працы пад назвай «Люд беларускі». Пры яго жыцці выйшлі толькі тры тамы з запланаваных ім 14 (1897—1903); наступныя 5 тамоў (т. 4—8) выдадзены ў 1935—81. Сярод ненадрукаваных рукапісаў Ф., якія зберагаюцца ў бібліятэцы Варшаўскага універсітэта, у Навуковым архіве Польскага этнаграфічнага таварыства ў Вроцлаве i архіве Польскай акадэміі навук, вялікая колькасць беларускіх фальклорных запісаў, апісанні фізічных i духоўных рысаў народа, рамёст

ваў, промыслаў, заняткаў насельніцтва i інш. На аснове гэтых матэрыялаў Ф. марыў выдаць асобны том пад назвай «Матэрыяльная i духоўная культура беларускага народа i шляхты». Сярод нататкаў да гэтага тома шматлікія апісанні абрадаў гадавога цыкла (калядныя, веснавыя, юраўскія, купальскія, жніўныя i інш.), вясельных, хрэсьбінных, пахавальных абрадаў i звычаяў, грамадскіх, сямейнабытавых звычаяў, тапаграфічнаэтнаграфічныя запісы, запісы пра выяўленыя ім дагістарычныя стаянкі i іншыя археалагічныя помнікі на Беларусі, звесткі пра знахарства, лячэнне, рэлігійныя погляды беларусаў; 4283 аркушы моўных запісаў вучонага, які вельмі пільна занатоўваў лексіку мясцовых гаворак, маючы намер выдаць ix як дапаўненне да «Слоўніка беларускай мовы» ІЛ.Насовіча.

3 1905 i да канца сваіх дзён Ф. жыў у Варшаве i Вільні. У час 1й сусветнай вайны частку сваіх збораў Ф. вымушаны быў прадаць праз антикварную краму; 350 кніг i часопісаў ён ахвяраваў Інстытуту антрапалагічных навук Польшчы; астатнія кнігі, рукапісы i калекцыі завяшчаў прыяцелямкалекцыянерам С.Дэмбу, М.Абрамовічу, Я.Гамаліцкаму i інш.

Ф. быў членам Львоўскага этнаграфічнага таварыства (1896), Антрапалагічнай камісіі Акадэміі ведаў у Кракаве (1899), Польскага краязнаўчага таварыства, Кракаўскага нумізматычнаархеалагічнага таварыства, Тавары

у Варшаве. Але i тут ён падтрымліваў добрыя сувязі з беларускімі карэспандэнтамі, з віленскімі калекцыянерамі i антыкварамі, з дапамогай якіх склаў багатую бібліятэку кніг i рукапісаў, калекцыі твораў жывапісу i графікі, археалогіі i нумізматыкі. Ён прымаў удзел у фарміраванні калекцый Тышкевічаў i Д.ВіткіЯжэўскага, пасрэднічаў у набыцці А.Чалоўскім матэрыялаў з архіваў родаў Грабоўскіх, Пацаў, Пацеяў, Сапегаў, Храптовічаў i інш. Па даручэнні калекцыянера К.Пржыбыльскага адшукваў для яго бібліятэкі старадрукі, што захаваліся ўства сяброў навук у Вільні i інш. Аўтар прац у галіне калекцыяніравання i бібліяфільства: «Архіў Чарнадворскі» (1910), «Самуэль Гефт — бібліяфіл» (1911), «Графічныя зборы Дамініка ВіткіЯжэўскага ў Глыбокім» (1912) i інш.

Літ.: Саламевіч Я. Міхал Федароўскі. Мн., 1972; Kozerska Н. Michaі Federowski, etnograf i zbieracz dokumentow historycznych na Bialorusi Zachodniej (1853—1923) // Slavia Orientalis. 1957. R. 6.

ФІЯЛКОЎСКІ Антоній (1796—1883)

Рэлігійны дзеяч, магілёўскі рымскакаталіцкі архіепіскап, мітрапаліт усіх рымскакаталіцкіх цэркваў у Расіі. Нарадзіўся на Віцебшчыне. Вучыўся ў Полацкай езуіцкай акадэміі, у галоўнай духоўнай семінарыі пры Віленскім універсітэце, быў пасвячоны ў ксяндзы. Прафесар багаслоўскіх навук i царкоўнай гісторыі ў Віленскай епархіяльнай семінарыі i ў Віленскім універсітэце, а пасля закрыцця апошняга — у Віленскай рымскакаталіцкай духоўнай акадэміі; быў яе рэктарам да 1842. Садзейнічаў пашырэнню рускай мовы сярод каталіцкага насельніцтва, прымаў удзел у складанні першага каталіцкага катэхізіса на рускай мове. Клопатамі Ф. ў Пецярбургу былі заснаваны мітрапаліцкая царква i епархіяльная семінарыя, якой ён завяшчаў усю сваю багатую бібліятэку.

ФРЫЧЫНСКІ Якуб Побуг

Рэжысёр i акцёр 18 ст. Харунжы, камендант нясвіжскага кадэцкага кор­пуса кн. М.К.Радгзівіла Рыбанькі. Акцёр i рэжысёр тэатра Ф.У.Радзівіл, абавязковы ўдзельнік у 1746—53 спектакляў у Нясвіжы i Альбе. У камедыі Ф.У.Радзівіл «Дасціпнае каханне» выканаў ролю Дзіяны. Навучаў кадэтаў сцэнічнаму мастацтву, рыхтаваў ix да вы­ступления ў драматычных i балетных спектаклях тэатра Ф.У.Радзівіл. Удзельнічаў у арганізацыі друкарні 1750 у Нясвіжы. У 1754 у Жоўкве (Несцераў, Украіна) выдаў «Камедыі i трагедыі» Ф.У.Радзівіл.

Лит.: Teatr Urszuli Radziwllowej. War­szawa, 1961. S. 193—196.

ФУРСАЎ Мацвей Васілевіч [? — 25.5(8.6). 1901]

Археолаг, краязнавец, педагог. Членкарэспандэнт Маскоўскага археалагічнага таварыства (1893). Сапраўдны стацкі саветнік. Працаваў настаўнікам гісторыі, дырэктарам Магілёўскай класічнай гімназіі, рэдактарам неафіцыйнай часткі «Могилёвских губер­нских ведомостей». У перыяд падрыхтоўкі да 9га археалагічнага з'езда (Вільня, 1893) арганізоўваў экспедыцыі ў басейне Дняпра i вёў археалагічныя раскопкі; даследаваў рэшткі мамантаў у Аршанскіх вапнавых капальнях (1892). Разам з С.Ю.Чалоўскім склаў карту археалагічных помнікаў Магілёўскай губ. На 9м археалагічным з'ездзе выступіў з рэфератам i прадставіў фатаграфіі старажытных цэркваў, гістарычных прадметаў, валуноў з геральдычнымі знакамі з лесу каля мястэчка Пятровічы Клімавіцкага павета, факсіміле старажытных рукапісаў i інш. Апісанні гэтых знаходак змешчаны ў «Памятнай кнізе Магілёўскай губерні». Адзін з аўтараў кнігі «Спроба апісання Магілёўскай губерні» (кн. 1—3, Магілёў, 1882—84), у якой ахарактарызаваны асноўныя за­нята!, матэрыяльная i духоўная куль­тура насельніцтва Магілёўшчыны, aniсаны помнікі археалогіі, архітэктуры, адметныя мясціны губерні i інш.

Тв.: Исторический очерк Могилёвской губернии. Могилёв, 1882; Дневник курган­ных раскопок, произведённых по поруче­нию г. начальника Могилёвской губернии А.СДембовецкого в течение лета 1892 г. в уездах Рогачёвском, Быховском, Климовичском, Чериковском и Мстиславльском. Могилёв, 1892 (разам з С.Ю.Чалоўскім); Поселения Смоленских кривичей в преде­лах Могилёвской губернии // Могилёвские губернские ведомости. 1895. №70; Описание Могилёвского музея. Могилёв. 1898. Г.АКаханоўскі.

ФЯЛІНСКАЯ (Feliсska) Ева (26.12.1793 — 20.12.1859)

Пісьменніца, мемуарыстка, удзельніца нацыянальнавызваленчага руху на Беларусі. Нарадзілася ў вёсцы Узнога на Случчыне (зараз Клецкі раён). Рана засталася без бацькоў i выхоўвалася пад апекай няроднай маці. Хатнюю адукацыю атрымала ў сям'і багатых сваякоў, з 11гадовага ўзросту навучалася музыцы, добра ведала французскую мову. У сталым узросце примкнула да тайнай арганізацыі Ш.Канарскага «Садружнасць польскага народа» i стварыла яе філіял «Жаночае таварыства». За ўдзел у вызваленчым руху саслана царскімі ўладамі ў г. Бярозаў (зараз Цюменская вобл.), дзе знаходзілася на працягу 1839—41, а потым у Саратаў (1841—44). Падзеі гэтых часоў i свае ўражанні Ф. апісала ў «Дзённіку...», які быў апублікаваны ў віленскім часопісе «Athenaeum» («Атэнэум», 1846) і, паводле сведчання тагачаснай літаратурнай крытыкі, стаў упрыгожаннем гэтага часопіса. У «Дзённіку...» апісаны паўстанне хантаў i ненцаў супраць царызму, прырода i побыт паўночных жыхароў, выкарыстаны ix фальклор. У аповесцях Ф. «Пляменніца i цётка» i «Пан дэпутат» (1834), «Герсылія» (1849), ва «Успамінах аб жыцці» (1856, 1859—60) i інш. творах яна каларытна апісала жыццё розных слаёў беларускага гра­мадства, асабліва шляхты. Яе «Успаміны...» па праву з'яўляюцца найболын каштоўчым творам па гісторыі нораваў на Беларусі, Валыні i ў Літве канца 18 — пачатку 19 ст.

Tв.: Wspomnienia z podrozy do Syberyi, pobytu w Berezowie i w Saratowie. Т. 1—3. Wilno, 1852—53.

Ліm.: Грицкевич В. От Немана к берегам Тихого океана. Мн., 1986. С. 185— 203, 298.

ХАМІНСКІ Францішак Ксаверы (? — 9.6.1809)

Пісьменнік, грамадскі дзеяч. Нарадзіўся на Слонімшчыне (?) у сям'i шляхціца. Займаў пасады старосты пінскага, ваяводы мсціслаўскага (з 1788), маршалка мінскага (1793—1807). Прыбліжаны гетмана М.К.Агінскага, ездзіў з яго даручэннямі ў якасці дыпламата ў Заходнюю Еўропу. У 1797 арыштаваны па падазрэнні ў антыцарскай змове. Пісаў на польскай мове. Аўтар класіцыстычных вершаў, публіцыстычнага «Адказу» (1792). Перакладаў на польскую мову творы Гарацыя,

Ж.Расіна, Ж.Дэліля, П.Карнеля. Лічаць, што болыпасць паэтычных твораў, якія прыпісваюцца Агінскаму, стварыў менавіта X. i апублікаваў ix пад псеўданімам «Слонімскі грамадзянін» у зборніках «Гістарычныя i ма­ральныя аповесці» (1782) i «Байкі i небайкі» (1788).

ХАРЛАМПОВІЧ Канстанцін Васілевіч [18(30).7.1870— 23.3.1932]

Гісторык, педагог. Нарадзіўся ў в. Рагачы Бярозаўскага раёна. Скончыў Пецярбургскую духоўную акадэмію (1894). 3 1899 прыватдацэнт, у 1909— 21 прафесар Казанскага універсітэта. Членкарэспандэнт Пецярбургскай АН (1916), акадэмік АН Украінскай ССР (1919). Даследаваў гісторыю праваслаўнай царквы ў Расіі, на Беларўсі i Украіне, асвету на Беларусі i ў Расіі 16—17 ст., становішча беларускіх i ўкраінскіх меншасцей у Полыпчы, узаемасувязі ўсходнеславянскіх літаратур. Сярод твораў X. «Да гісторыі заходнярускай асветы: Віленская брацкая школа ў першае паўстагоддзе свайго існавання» (Вільня, 1897); «Заходнярускія праваслаўныя школы XVI i па­чатку XVII ст...» (Казань, 1898); «Заходнярускія царкоўныя брацтвы i ix асветніцкая дзейнасць у канцы XVI i пачатку XVII ст.» (Спб., 1899). Яго працы напісаны з ідэалістычных пазіцый, але змяшчаюць каштоўны фактычны матэрыял.