Сямеўскі Васіль Іванавіч (6.1.1849 — 4.10.1916)

Гісторык, эканаміст. Нарадзіўся ў Полацку ў дваранскай сям'і. Скончыў Пецярбургскі універсітэт (1872). 3 1882 прафесар, з 1889 доктар гістарычных навук. Вывучаў гісторыю сялянства 18—19 ст. i рабочага класа ў Расіі, вызваленчы рух дзекабрыстаў i петрашэўцаў. Адзін са стваральнікаў партыі народных сацыялістаў (1906), член яе ЦК. У 1913—16 адзін ca стваральнікаў гістарычналітаратурнага часопіса ліберальнанародніцкага кірунку «Го­лос минувшего». Аўтар прац: «Сяляне ў цараванне імператрыцы Кацярыны II» (т. 1—2, 1881—1901), «Сялянскае пытанне ў Расіі ў XVIII i першай палавіне XIX ст.» (т. 1—2, 1888), «Рабочыя на сібірскіх залатых промыслах» (т. 1—2, 1898), «Палітычныя i грамадскія ідэі дзекабрыстаў» (1909), «М.В.БуташэвічПетрашэўскі i петрашэўцы» (ч. 1, 1922).

С. — стваральнік школы эканамістаўгісторыкаў, якія вывучалі сацыяльнаэканамічнае развіццё сялянства па першакрыніцах, i першы ўвёў у навуковы ўжытак велізарныя архіўныя матэрыялы аб умовах i ладзе жыцця рускага сялянства. Ён заклаў асновы вывучэння гісторыі прамысловай пра­цы ў краіне. Асвятляючы цяжкае

528

жыццё рабочых, прыходзіў да думкі пра непазбежнасць рэвалюцыі ў Расіі. Верыў у народніцкія ідэі. Эвалюцыю сацыяльных ідэй разглядаў у адрыве ад эканамічнага развіцця краіны, пераболыпваў уплыў заходніх мысліцеляў на рускіх рэвалюцыйных дэмакратаў, не заўважаючы таго, што ix светапогляд фарміраваўся перш за ўсё на асно­ве вывучэння рэальнай рэчаіснасці, а не на вучэннях А.Сміта, Д.Рыкарда, П.Прудона i іншых філосафаў i эканамістаў. У цэлым светаўспрыманне С. супярэчлівае i неадназначнае: ён лічыў сябе вучнем А.Герцэна i М.Чарнышэўскага i ў пачатку 1880х гадоў выступаў з рэвалюцыйнанародніцкіх пазіцый, але потым болып схіляўся да ліберальнага народніцтва, заігрывання з самаўладдзем.

Літ.: Б у с ь к о В.Н. Экономическая мысль Белоруссии середины XIX — нача­ла XX в.: Очерки. Мн., 1990. С. 85—86.

СЯНКОЎСКІ Восіп Іванавіч [літ. псеўданім Барон Брамбеус; 19(31)3.1800 — 4(16).3.1858]

Пісьменнік, мовазнавец, журналіст, падарожнік. Нарадзіўся ў маёнтку Антакаль паблізу Вільні ў шляхецкай сям'і. Вучыўся ў мінскім калегіуме, потым у Віленскім універсітэце. Пад уплывам Т.Гродэка, І.Лялевеля, Я.Снядэцкага захапіўся гісторыяй, арыенталістыкай. У 1819—21 зрабіў пада­рожжа ў Турцыю, Сірыю, Егіпет. Быў паліглотам: апрача польскай, белару­скай i рускай моў ведаў яшчэ араб­скую, турэцкую, французскую, нямецкую, англійскую, італьянскую, ісландскую, баскскую, персідскую, навагрэчаскую мовы, вывучаў мангольскую i кітайскую. Служыў у Калегіі замежных спраў. У 1822 атрымаў кафедру арабскай i турэцкай славеснасці ў Пецярбургскім універсітэце. Яго лекцыі карысталіся поспехам. Але ў 1830я гады ён захапіўся журналістыкай i выйшаў у адстаўку ў 1847. У 1820я гады С. зблізіўся з Ф.В.Булгарыным, М.І.Грэчам i А.А.Бястужавым. Друкаваўся ў «Северном архиве», «Северной пчеле» i «Полярной звезде». У 1828— 33 служыў цэнзарам. У сваіх артику­лах, што прыцягнулі ўвагу грамадскасці, ён высмейваў становішча рус­кай сатыры i наогул літаратуры. У 1834—56 выдаваў «Библиотеку для чтения», якая замацавала ў гісторыі рускай журналістыкі тып «энцыклапедычнага» часопіса. С. ўвёў цвёрдую пааркушную аплату за працу. Часопіс выходзіў дакладна ў тэрмін, меў вялікі тыраж. Але, паводле сведчання А.В.Дружыніна, С. не любіў рускую літаратуру i пагарджаў ёю. А.С.Пушкін, В.А.Жукоўскі i іншыя вядомыя паэты хутка адхіснуліся ад яго часопіса. Рашучыя ўдары па прэстыжы часопіса нанеслі ў 1840я гады «Отечественные записки», якія ўзначальваў В.Р.Бялінскі. Фактычна С. аб'яднаўся з Булгарыным i Грэчам супраць прагрэсіўных пісьменнікаў. Адначасова С. нападаў на французскую літаратуру, абвінавачваў яе ў амаральнасці, бо яна спарадзіла Марата i Рабесп'ера. Яго палохалі праўдзівыя карціны народнага ўздыму, ён адмоўна выказваўся пра рэвалюцыйных дзеячаў, польскіх паўстанцаў. У сваіх белетрыстычных творах i водгуках на творы іншых пісьменнікаў прапагандаваў «свецкую аповесць», сваёй фантастыкай i балбатнёй імкнуўся адвесці чытача ад надзённых тэм. Віднае месца займаў С. ў гісторыі арыенталістыкі. Яго нарысы пра паэзію i мову аравіцян, пра Егіпет, Малую Азію маюць пазнавальнае значэнне. С. ўдзельнічаў у стварэнні «Эн­циклопедического лексикона» Плюшара, пісаў i рэдагаваў для яго артыкулы на розныя тэмы. Пад канец жыцця фактычна адышоў ад літаратурных спраў, займаўся астраноміяй, музыкай, фатаграфіяй. Пахаваны ў Пецярбургу.

Тв.\ Собр. соч. Т. 1—9. Спб., 1858—59.

Літ.: Каверин В.А. Барон Брамбеус. М., 1966. Г.А.Маслыка.

ТАПЧЭЎСКІ Фелікс Феліксавіч (псеўд. Хвэлька з Рукшэніц; 1838—17.12.1892)

Беларускі паэтдэмакрат. Нарадзіўся ў б. фальварку Лёсава Ушацкага рна ў дваранскай сям'і. Скончыў Лепельскае дваранскае вучылішча. Працаваў канцылярскім чыноўнікам у Віцебскім земскім судзе, адкуль выйшаў у адстаўку ў 1861. Працаваў валасным пісарам у Лепельскім павеце. У лютым 1864 быў арыштаваны, як мяркуюць даследчыкі, за сувязь з паўстанцамі 1863—64. Апошні час жыў i працаваў аканомам у маёнтку Вухвішча (Полацкі рн). Яго творы распаўсюджваліся ў рукапісах. Шэраг вершаў («Саўсім не тое, што было», «Грошы i праца», «Ігрышча» i інш.) зберагліся ў рукапіснай «Беларускай хрэстаматыі» Б.І.ЭпімахШыпілы. У сваіх творах Т. высока ставіў чалавека працы, асуджаў з пазіцыі патрыярхальнага сялянства буржуазныя адносіны ў грамадстве, высмейваў шляхецкую куль­туру. Змрочнай сучаснасці паэт проціпастаўляў ідэалізаваныя дакапіталістычныя парадкі, калі людзі не адчувалі сілы грошай. Адзіны выхад да лепшай будучыні бачыў у маральным самаўдасканаленні, звароце да патрыярхальнай дабрачыннасці. Творчасць Т. ў некаторых выпадках сугучная паэзіі Я.Багушэвіча.

Тв.: У кн.: Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. Мн., 1971. С 259—269.

Літ.: История белорусской дооктябрь­ской литературы. Мн., 1977. С. 373—374.

Г.А.Маслыка.

ТАТУР Генрых Хрыстафоравіч (1846—1907)

Археолаг, гісторык, краязнавец, калекцыянер. Нарадзіўся ў Мінску. Член

Мінскага статыстычнага камітэта, павятовы маршалак дваранства. 3 1874 вёў археалагічныя раскопкі ў Мінскай губ., склаў яе археалагічную карту з апісаннем помнікаў. У 1884—85 заснаваў часовы археалагічны музей у г. Беразіно, дзе ў наваколлі вёў раскопкі (Калюжыцы, Крушына, Курганне, Русалішча i інш.). Толькі за 1890 ён даследаваў 120 курганоў каля Дулебаў i Няюнішчаў Ігуменскага павета, у

1892 — 40 курганоў каля Станькава, у

1893 — 40 курганоў каля в. Прылукі Мінскага павета. У выніку паездак па Міншчыне Т. падрыхтаваў вялікі аль­бом археалагічных помнікаў (1893). Стварыў у Мінску багаты прыватны музей па гісторыі матэрыяльнай куль­туры Беларусі i унікальную бібліятэку (калекцыі рукапіснай кнігі i старадрукаў, у т.л. «Біблія» Ф.Скарыны, беларускага жывапісу). Аўтар прац «Гістарычны нарыс мястэчка Турава, ранейшай сталіцы ўдзельнага Тураўскага княства», «Гісторыя Станькава», «Гісторыя Заслаўя» (захаваліся ў рукапісах). Пасля смерці яго зборы былі прададзены, многія вывезены за мяжу. Выказваўся за стварэнне агульнанацыянальнага музея i адкрыццё публічнай бібліятэкі ў Мінску. Г.А.Каханоўскі.

ТРУСАЎ Антон Данілавіч (27.5.1835—каля 1886)

Рэвалюцыянердэмакрат, удзельнік паўстання 1863—64 i міжнароднага рэвалюцыйнага руху. Нарадзіўся ў г. Барысаве ў сям'і служачых. Вучыўся ў Маскоўскім універсітэце (1854—56, 1860—61). У пачатку 1860х гадоў блізкі да гуртка П.Р.Заічнеўскага, які быў заснавальнікам якабінскага (бланкісцкага) кірунку ў расійскім рэвалюцыйным руху; быў паслядоўнікам М.Г.Чарнышэўскага i К.Каліноўскага. У 1861—62 ён жыў i рыхтаваў паўстанне ў Мінску. У 1863 узначаліў мінскі паўстанцкі атрад, з якім далучыўся да атрада С.В.Ляснеўскага i ўдзельнічаў у баях супраць карнікаў на тэрыторыі Мінскай губ. Пасля задушэння паўстання эмігрыраваў. Да 1869 жыў у Парыжы, працаваў наборшчыкам, быў звязаны з французскімі сацыялістамі. У' 1869 адзін з заснавальнікаў Рускай секцыі I Інтэрнацыянала — рэвалюцыйнадэмакратыч­най арганізацыі расійскіх эмігрантаўнароднікаў, мэтай якой было звязаць расійскі вызваленчы рух з еўрапейскім. У 1871 уваходзіў у жэнеўскі камітэт дапамогі парыжскім камунарам. Ён адзін з арганізатараў друкарні часопіса «Народное дело», які стаў друкаваным органам Рускай секцыі I Інтэрнацыянала. Пазней Т. быў загадчыкам друкарні, а з 1873 — яе ўладальнікам. Друкарня выпусціла ў свет каля 150 кніг, брашур, перыядычных выданняў рэвалюцыйнага зместу. У 1884 цяжка хворы Т. прадаў друкарню групе «Вызваленне працы» i вярнуўся ў Мінск, дзе жыў пад наглядам паліцыі.

Погляды Т., у цэлым народніцкія, развіваліся пад уплывам марксізму. Ён быў знаёмы з асноўнымі дакументамі марксізму, выказваў думку пра неабходнасць сумеснай рэвалюцыйнай барацьбы сялян i рабочых.

Літ.: К i с я л ё ў Г.В. Сейбіты вечнага. Мн., 1963; Шпадарук И.П. Борцы за народное дело. Мн., 1968.

ТРУТНЕЎ Іван Пятровіч [1827—5(18)2.1912]

Жывапісец, педагог i асветнік. Нарадзіўся ў г. Ліхвін Калужскай губ. ў сялянскай сям'і. Пачатковую мастацкую адукацыю атрымаў у Строганаўскім вучылішчы ў Маскве. У 1850—

58 вучыўся ў Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў, дзе атрымаў званне маста­ка 1й ступені. У 1866 ён арганізаваў i 46 гадоў узначальваў Віленскую рысавальную школу. Адкрыццё гэтай шко­лы было выклікана выключив практычнымі меркаваннямі — патрэбай фабрычнай вытворчасці ў кадрах, якія валодалі б прыкладным маляваннем i чарчэннем. Аднак дзейнасць Віленскай школы далека сягнула за межы першапачатковага прызначэння. Пры ёй быў створаны клас жывапісу, які даваў магчымасць аматарам прыгожых мастацтваў развіваць i ўдасканальваць свае здольнасці. Сістэма навучання ў школе грунтавалася на прынцыпах рэалізму. Т. рупліва аберагаў вучняў ад уплыву фармалістычнага мастацтва. Ён пастаянна клапаціўся аб папаўненні Віленскага музея старажытнасцей лепшымі ўзорамі рэалістычнага жывапісу. Погляды i перакананні Т. знайшлі адбітак у творчасці многіх яго вучняў. Болыпасць з ix пасля заканчэння шко­лы працавалі настаўнікамі малявання ў павятовых i губернскіх гарадах Беларусі. Т. прымаў актыўны ўдзел у грамадскім жыцці краю. Ён быў у ліку заснавальнікаў віленскага мастацкага гуртка (1901), у склад якога ўваходзілі многія беларускія мастакі, вывучаў помнікі мясцовай даўніны, рабіў шматлікія замалёўкі i акварэлі помнікаў архітэктуры ў Полацку, Віцебску, Мсціславе i ў іншых гарадах Беларусі. У 1855 за карціну «Благаслаўленне сы­на ў апалчэнне» Т. адзначаны малым залатым медалём, a ў 1857 за карціну «Хрэсны ход на Вадохрышча ў вёсцы» (варыянт гэтай карціны захоўваецца ў Дзяржаўным мастацкім музеі Беларусі) — вялікім залатым медалём. У 1868 яму присвоена званне акадэміка. Атрымаўшы права на замежную камандзіроўку, ён наведаў Вену, Дрэздэн, Парыж, Антверпен, Дзюсельдорф, Брусель, 2 гады жыў у Італіі i, не дачакаўшыся канца пенсіянерства, вярнуўся на радзіму. Т. клапаціўся пра ўладкаванне лесу сваіх выхаванцаў. Карыстаючыся асабістымі сувязямі ў Акадэміі мастацтваў, ён садзейнічаў залічэнню на «казённы кошт» у вучні Акадэміі многіх выхадцаў з Беларусь Паводле традыцыі былыя вучні пасля дасягнення пэўных поспехаў у жывапісе прысылалі ў Віленскую школу

І.П.Трутнеў. Ручай.

І.П.Трутнеў. Віленскія пакутнікі.

першыя свае працы, якія экспанаваліся на пастаянна дзеючай мастацкай выстаўцы пры Віленскім музеі старажытнасцей. Многія з ix былі адзначаны ўзнагародамі i заахвочваннямі (напр., па вышках юбілейнай выстаўкі 1894 у сувязі з 25годдзем школы). Працаваў Т. пераважна ў гістарычным i бытавым жанрах. Сярод яго твораў «На­родная школа», «Унутранасць партэрнай у Антверпене» (1868), «Літоўская пагранічная карчма» (1889), «Віленскія пакутнікі Антоній i Іаан», «Сляпы кабзар». Пісаў таксама партрэты i абразы.

Літп.: Д р о б о в Л.Н. Живопись Бело­руссии XIX — начала XX в. Мн., 1974. С. 137—144, 161—164.