Сулiмасавіч заблоцкі,

гл. СавічЗаблоцкі Вайніслаў Казімір Канстанцінавіч.

СЦЕБУТ Іван Аляксандравіч (12.2.1833 — 20.10.1923)

Вучоны аграном, адзін з заснавальнікаў навуковага раслінаводства, грамадскі дзеяч. Нарадзіўся ў г. Вялікія Лукі Пскоўскай вобл. Пасля Пецярбургскай гімназіі ў 1850 залічаны студэнтам ГорыГорацкага земляробчага інстытута. Скончыў яго ў 1854, пакінуты выкладчыкам гэтага інстытута i адначасова памочнікам кіраўніка фермы. У 1860 пасля вяртання з працяглай замежнай камандзіроўкі атрымаў званне прафесара. Акрамя сельскагаспадарчых дысцыплін выкладаў палітэканомію. Імкнуўся абудзіць жывую ініцыятыву ў навучэнцаў, стварыў семінары, на якіх чыталіся, абмяркоўваліся i крытыкаваліся студэнцкія сачыненні. Лічыў, што ў навучальным працэсе «справа не ў тым, каб многаму навучаць, a ў тым, каб добра навучаць», што сельскагаспадарчая школа павінна навучыць сваіх выпускнікоў пры любых абставінах практычна разбірацца ў самых складаных агранамічных працэсах. Не выпадкова вучоны прапанаваў увесці ў вышэйшых навучальных установах курс гісторыі i геаграфіі сельскай гac­

Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія (б.ГорыГорацЮ земляробчы Інстытут).

падаркі. Перакананы дарвініст, С. адстойваў ідэю развіцця культуры раслін, выступаў супраць містыкі ў навуцы. За час знаходжання ў ГорыГорацкім інстытуце зрабіў шмат для папаўнення i абагачэння сельскагаспадарчага музея рознымі калекцыямі. У 1865—75 прафесар Пятроўскай земляробчай i лясной акадэміі ў Маскве. Тут ён чытаў лекцыі, займаўся арганізацыяй дапаможных устаноў пры акадэміі сельска­гаспадарчага музея, доследнага поля i агранамічнай лабараторыі, дзе студэнты маглі самастойна займацца даследаваннямі. Прапагандаваў укараненне дасягненняў агранамічнай навукі ў практыку сельскай гаспадаркі. Аўтар прац «Вапнаванне глебы» (1865, доктарская дысертацыя), «Асновы палявой культу­ры i меры да яе паляпшэння ў Расіі» (2 выд., т. 1, ч. 1—2, 1882—84) i сааўтар «Настольнай кнігі для рускіх сельскіх гаспадароў» (т. 1—3, 1875— 90), якая доўгі час служыла даведнікам па аграноміі. Выступаў у абарону жаночай сельскагаспадарчай адукацыі. Пры яго непасрэдным удзеле былі арганізаваны спецыяльныя жаночыя курсы (Сцебутаўскія курсы). Быў адным з арганізатараў i рэдактараў (1869—70) часопіса «Русское сельское хозяйство».

7в.: Избр. Соч. Т. 1—2. М., 1956—57.

Г.А.Маслыка.

СЫРАКОМЛЯ Уладзіслаў (сапр. Кандратовіч Людвік; 29.9.1823 — 15.9.1862)

Беларускі i польскі паэтгуманіст, пісьменнік, публіцыст. Нарадзіўся ў фальварку Смольгаў Бабруйскага пав. Мінскай губ. Яго бацькі Аляксандр Каятан Кандратовіч i Вікторыя Златкоўская паходзілі з паланізаванай бе­ларускай шляхты. Дзяцінства С. прайшло ў вандроўках па арандаваных бацькам фальварках Смолічы, Яськавічы, Кудзінавічы, Мархачоўшчына на Міншчыне. Пачатковую адукацыю атрымаў дома. У 1833 пачаў вучобу ў Нясвіжскай дамініканскай школе. Калі праз 3 гады яе зачынілі, перавёўся ў дамініканскую школу ў Навагрудку. Скончыў у 1837 гэту школу, дапамагаў бацькам па гаспадарцы i пачаў пісаць вершы. У 1840—44 працаваў у канцылярыі кіраўніцтва радзівілаўскімі маёнткамі. Тут ён атрымаў магчымасць знаёміцца з класічнай літаратурай, перыёдыкай, архівам Радзівілаў, з мясцовымі эрудытамі — выпускнікамі Віленскага універсітэта, карыстацца ix кнігазборамі, наведваць літаратурныя вечарыны. Апрача таго, ён занатоўваў у дзённіку мясцовыя паданні, апавяданні пра мінулае Нясвіжа i яго саноўных гаспадароў, якія «свае імёны то золатам, то крывёю запісалі ў памяць народа». Усё гэта дапамагло С. сфарміраваць сваё светаразуменне i стаўленне да гістарычных падзей i рэчаіснасці. У адным з першых сваіх вершаваных пасланняў знаёмай ён намаляваў карціну цяжкага, гаротнага становішча селяніна, падкрэсліваў яго душэўную прыгажосць i дабрыню:

3 палацаў, пыхлівых адвечна, Красуня, сыдзі ў маю хатку, Але прыхапі ўсё ж манаткі, Бо ў мяне напаткаеш галечу. Святая ўсюды пустота, Ды нават не думай аб хлебе, Бо верны каханак мо лепей Карміць цябе будзе пяшчотай.

У 1844 С. ажаніўся з *16гадовей Паўлінай Мітрашэўскай, а пасля вяселля звольніўся ca службы i стаў арандаваць фальварак Залучча ў Навагрудскім пав. Тут цалкам раскрыўся яго паэтычны талент, тут упершыню ён зведаў радасць літаратурнай славы. Яго вершаваная гутарка «Паштальён», надрукаваная ў віленскім часопісе «Athenaeum» («Атэнэум», 1844, т. 6) i перакладзеная ў скарочаным варыянце Л.Трэфалевым, стала папулярнай рус­кай народнай песняй («Калі я на пошце служыў ямшчыком...»). У згаданым часопісе друкаваліся i іншыя яго вершы i празаічныя творы. Яны пачалі выдавацца i асобнымі зборнікамі, хадзілі ў рукапісах, завучваліся на памяць. Ужо ў падзагалоўку «Паштальёна» — «народная гутарка» — вызначыўся асноўны жанр яго паэтычных твораў, героем якіх звычайна быў беларускі селянін або шляхціц. Паэт педкрэсліваў адзінства сваёй творчасці з народам, яго інтарэсамі i спадзяваннямі. «Не я пяю, — пісаў ён, — а люд божы...» У гэты час убачылі свет яго гутаркі «Хадыка», «Высакародны Ян Дэмбарог», шэраг вершаў. Паэт Кандратовіч, які ўзяў сабе псеўданім Уладзіслаў Сыракомля (ад радавога гер­ба), займаўся таксама i перакладамі з латыні, публіцыстыкай, пісаў «Гісторыю літаратуры ў Полыпчы».

Творчасць С. адметная палымяным патрыятызмам, глыбокім веданнем гісторыі Бацькаўшчыны, характеру, звычаяў, асаблівасцей нацыянальнай псіхалогіі беларусаў. У сваіх творах ён апяваў хараство наднёманскіх краявідаў, падкрэсліваючы, што яны даражэйшыя за славутыя замежныя. Яго вабілі i гістарычныя падзеі, што сведчылі пра патрыятызм продкаў, пра ix імкненне да свабоды i шчасця, гатоўнасць ахвяраваць сабой дзеля вызвалення Айчыны. Гэты матыў прагучаў у яго творах «Соф'я, княжна Слуцкая», «Марцін Студзенскі». Гораду Нясвіжу i яго былым уладарам паэт прысвяціў 6 санетаў, якія аб'яднаў у цыкле «Успаміны пра Нясвіж» (1844). У адным з ix пад назвай «Труны Радзівілаў у езуіцкім касцёле» гаварылася:

Былі й яны ЛЮДЗІ —

тут блюзнщь не буду, Ды што, каб яны рантам

з трун паўставалі, Зноў падалі б ніц

каля ix з перапуду? Яны ж бы на вас

i зірнуць не жадалі...

У 1856 С. зноў вярнуўся да гэтай тэмы. У вершы «Ілюмінацыя» ён расказаў пра гісторыю, пачутую ад старой гараджанкі: калі адна з жыхарак Нясвіжа, у якой захварэў на воспу сын, адмовілася ў дзень імянін Радзівіла выставіць палаючую паходню, панскі служка павыбіваў у яе хаце вокны, выгнаў гаспадыню на вуліцу i прымусіў яе выконваць загад:

Там венгерскае п'юць,

забаўляюцца госці

У раскошы, у багацці,

А тут пале святло

i па сыне галосіць

Змізарнелая маці.

Выказваючы спачуванне i сімпатыю да беднага люду, прапаведуючы дабро i гуманізм, паэт параўноўваў сябе з вясковым лірнікам, які «ў дарагой старонцы будзе граць людзям». Ён лічыў неабходным дапамагчы народу ўсвядоміць, што ён сам гаспадар на сваёй зямлі. Адзін з яго герояўсялян гаварыў: «Я край мой кармлю адвеку i маю права звацца чалавекам». Паводле С, вялікую ролю ў выхаванні самасвядомасці i годнасці нацыі павінна адыграць гістарычнае асветніцтва. Таму шэраг яго празаічных i навуковых твораў прысвечаны менавіта праблемам гісторыі, этнаграфіі i мовы беларусаў. Сярод ix «Вандроўкі па маіх былых ваколіцах» (1853), «Кароткае даследаванне мовы i характеру паэзіі русінаў Мінскай правінцыі» (1856), «Мінск» (1857), «Нёман ад вытокаў да вусця» (1861), нататкі аб мінулым Нясвіжа для кнігі М.Балінскага «Старажытная Полыпча», шматлікія артыкулы ў перыядычным друку. Характэрнай рысай творчасці С. быў i своеасаблівы рамантызм — без узрыўных вулканічных пачуццяў i ўзлётаў, такі, які «моцна трымаўся зямлі». Шырока выкарыстоўваў паэт сюжэты i вобразы беларускага фальклору. Асабліва моцна захапіў яго лірызм беларускіх народных песень, уплыў якіх адчуваецца ў вер­шах «Крук», «Груган», «Жніўная пес­ня», «Доля» i інш. У апошнім з ix С. з горыччу i надзеяй пісаў:

Дзе ты лепшая, дзе доля? Прыбудзь — хай пазнаем, Прымем хлебам, прымем соляй. Шчыра прывітаем.

У 1852 у С. на працягу тыдня раптоўна памерлі тры малалетнія дачкі, i ён не меў «сілы праз свае горкія ўспаміны жыць далей у вёсцы, у мясціне, дзе калісьці жыццё працякала больш шчасліва». Таму паэт вымушаны быў пераехаць у Вільню. Аднак i тут не прыжыўся i ў 1853 пераехаў у фальварак Барэйкаўшчына, што раз­мяшчаўся паміж Вільняй i Ашмянамі. Пражыў ён тут амаль 10 гадоў, але роднай тэта арандаваная сядзіба так i не стала:

Тут не мае ні дом, ні глеба,

Што родзіць хлеба небагата.

Мае тут толькі сонеч неба,

Якая ўзносіцца над хатай.

Паэт шмат падарожнічаў па Бела­русь Літве i Полыпчы. 3 друку выйшлі 6 тамоў яго перакладаў паэтаўлаціністаў 16—18 ст., некалькі зборнікаў паэмгутарак, «Гісторыя літаратуры ў Полыпчы...» (т. 1—2, 1850—52), паэма «Маргер» (1855). У тэатры была пастаўлена яго п'еса «Хатка ў лесе». У гэ­ты ж час адбыліся падзеі, якія прынеслі яму адначасова i радасць, i буйныя непрыемнасці, непаразуменне знаёмых i сяброў: ён закахаўся ў актрысу Гелену Маеўскую, якая пасля сустрэчы з ім пакінула свайго мужа, этнографа i гісторыка А.Кіркора, i выехала за мяжу. Калі Маеўская выступала ў По­знан!, С. ездзіў на сустрэчу з ёй. У час спектакля актрыса, каб болей пабыць з каханым, наўмысна параніла сябе кінжалам. Весткі аб гэтым «грахоў

Смольгаўская сядзіба, уякой нарадзіўся У.Сыракомля.

ным» каханні выклікалі ханжаскае незадавальненне шырокіх колаў грамадскасці. Каб апраўдацца, С. напісаў паэму «Стэла Фарнарына», у якой апавядалася пра каханне Рафаэля да дачкі лекара Стэлы, каханне, якое натхніла мастака на стварэнне «Сіксцінскай ма­донны». Паэму сустрэлі варожа, шлях­та забараняла сваім дочкам не толькі чытаць яе, але нават браць у рукі. У Познань С. ездзіў не толькі зза каханай. Ён наладжваў сувязі з патрыятычнымі коламі Прусіі i Аўстрыі, абмяркоўваў магчымасць сумесных дзеянняў. Гэтым жа мэтам было прысвечана падарожжа ў 1861, калі паэт з чужым пашпартам прыехаў у Варшаву. На зваротным шляху яго арыштавалі. Праўда, сябры хутка дамагліся вызвалення С. як хворага на сухоты. Сілы паэта былі падарваны, i ён памёр на 40м годзе жыцця. Памяці С. прысвяцілі свае вершы Я.Лучына, А.Плуг, Я.Купала. Яго вобраз выведзены ў аповесці А.Мальдзіса «Восень пасярод вясны» (1984). У Барэйкаўшчыне ство

Maгілa Сыракомлі ў Вільні. 3 малюнка 19 ст.

раны музейбібліятэка С, яго імем на­звана вуліца ў Нясвіжы.

Тв.: Poezje. Т. 1—10. Warszawa, 1872; Wybуr poezji. Wrocіaw, 1970; бел. пер. — Выбр. тв. Мн., 1966; рус. пер. — Избр. произв. М., 1953; Добрыя весці. Мн., 1993.

Літ.: Мальдзіс А. Падарожжа ў XIX стагоддзе: 3 гісторыі бел. літаратуры, мастацтва i культуры. Мн., 1969; Ц в i р к а К. Слова пра Сыракомлю. Мн., 1975; Мархель У. Лірнік вясковы. Мн., 1983; Яго ж. Вяшчун славы i волі. Мн., 1989; Fornalczyk F. Hardy lirnik wioskowy. Poznan, 1972. М.К.Багадзяж.

СЯМАШКА Іосіф (25.12.1798—1868)

Царкоўны дзеяч, мітрапаліт літоўскі. Нарадзіўся ў в. Паўлаўка Ліпавецкага павета (Украіна) у сям'i небагатага двараніна, які потым стаў уніяцкім святаром. Атрымаўшы хатнюю адукацыю, вучыўся ў Няміраўскай гімназіі. У 1816 ад Луцкай уніяцкай епархіі накіраваны ў Галоўную семінарыю Віленскага універсітэта. Вярнуўшыся ў Луцк (1821), пасвячоны ў святары i стаў членам духоўнай кансісторыі. У 1822 С, які добра ведаў рускую мову i заканадаўства, накіраваны ад епархіі ў Пецярбург прысутнічаць ва уніяцкім дэпартаменце рымскакаталіцкай духоўнай акадэміі. Там ён хутка стаў адыгрываць кіруючую ролю, падтрымліваў меры па заснаванні духоўных семінарый для адукацыі уніяцкага духавенства i па скасаванні базыльянскіх кляштараў. Дакументальна вывучыўшы гісторыю уніяцтва бы­лой Рэчы Паспалітай, С. склаў запіску пра свой намер аб'яднаць уніятаў. Гэта запіска i пратакол аб патрэбах уніяцкай царквы ў Расіі былі ўхілены. Паводле царскага загаду ад 22.4.1828 пры ўдзеле С. былі заснаваны самастойныя грэкауніяцкая калегія, некалькі духоўных семінарый для уніяцкага духа­венства, паменшана колькасць уніяцкіх епархій, перафарміраваны склад уніяцкіх кансісторый, базыльяне пастаўлены пад кантроль епархіяльнай улады, католікам прапанавана пакінуць базыльянскі ордэн. У 1829 С. пасвячоны ў сан епіскапа Мсціслаўскага i вікарыя Беларускай епархіі, прызначаны старшынёй Беларускай кансісторыі. У 1832 С. стаў архіепіскапам літоўскім i разгарнуў актыўную дзейнасць па падрыхтоўцы да аб'яднання уніяцкай цар­квы з праваслаўнай. У 1835 С. прызна­чаны членам асобага сакрэтнага камітэта, створанага для кіравання уніяцкімі справамі, i членам камісіі духоўных вучылішчаў, якой падпарадкоўваліся ўсе уніяцкія духоўнаадукацыйныя ўстановы. Сваімі дзеяннямі С. дасягнуў таго, што ў 1837 уніяцкая царква была падпарадкавана оберпракурору Сінода, a ў сак. 1839 на Полацкім саборы далучана да праваслаўнай царк­вы. У 1840 С. нададзены сан архіепіскапа Літоўскага i Віленскага. Перасяліўшыся ў 1844 з Пецярбурга ў Жыровіцы, ён выклапатаў устанаўленне другога вікарыяцтва Літоўскай епархіі i перавёў у Вільню літоўскае праваслаўнае епархіяльнае ўпраўленне разам з семінарыяй. Каб умацаваць пазіцыі на землях былога Вялікага княства Літоўскага, ён насаджаў тут «праваслаўнауніяцкі элемент», апраўдваючы тэта намерам пазбегнуць магчымасці новага польскага паўстання, процідзейнічаў увядзенню ў прыходскіх школах (тут існавала больш за 200 царкоўнапрыходскіх школ i вучылішчаў) польскай, белару­скай i літоўскай моў. Ён аказваў матэ­рыяльную падтрымку праваслаўнаму духавенству, якое пацярпела ў час паўстання 1830—31, аднавіў i пабудаваў некалькі цэркваў. За шчырую антыуніяцкую дзейнасць узнагароджаны ордэнам св. Уладзіміра II ступені. Па­мёр i пахаваны ў Вільні.

У сваіх «Запісках» (т. 1—3, 1883) акрамя ўласнага жыццеапісання даў ацэнку пераломнаму моманту ў адносінах паміж уніяцкай, праваслаўнай i каталіцкай канфесіямі, апісаў свой удзел у падзеях 1839, даў характери­стику многім тагачасным дзеячам, з якімі яго зводзіў лес. Да «Запісак» прыкладзены i дакументы, што тычацца гісторыі праваслаўнай i уніяцкай цэркваў.

Літ.: Православная богословская энцик­лопедия. Спб., 1906. Т. 7. Киприанов и ч Г.Я. Жизнь Иосифа Семашко, митро­полита литовского... Спб., 1893; К о я л о вич М. О почившем митрополите литов­ском Иосифе. Спб., 1869.