Семянтоўскі

(СемянтоўскіК у р ы л а ) Аляксандр Максімавіч (1821—93)

Археолаг, краязнавец, этнограф, фалькларыст. Паходзіў з Расіі. «У неспакойны час паўстання» 1863—64 накіраваны на Беларусь для яе русіфікацыі. Аднак у адрозненне ад іншых чыноўнікаўкаланізатараў С. хутка асіміляваўся i з вялікай энергіяй узяўся за даследаванне краю. Да прыезду на Беларусь ён збіраў украінскі фальклор i ў 1851 выдаў зборнік «Маларускія i галіцкія загадкі». У Віцебскай губ. С. працаваў сакратаром губернскага статыстычнага камітэта i адначасова быў рэдактарам неафіцыйнай часткі газеты «Витебские губернские ведомости», пазней — рэ­дактарам «Памятной книжки Витеб­ской губернии». У 1864 С. падрыхтаваў працы «Статыстычны нарыс Віцебска» i «Сінельнанабойная вытворчасць у г. Віцебску». Асноўнай этнаграфічнай працай С. пра побыт i культуру беларусаў з'яўляецца «Этнаграфічны агляд Віцебскай губерні» (Спб., 1872). У прадмове да яе аўтар пісаў: «Ніколі этнаграфія як навука не звяртала на сябе столькі ўвагі вучоных i наогул адукаваных людзей, як у другой палавіне бягучага стагоддзя, калі да спраў дзяржаўнай палітыкі далучылася складанае пытанне аб нацыянальнасці». С. рэзка крытыкаваў «Погляд на гісторыю i этнаграфію заходніх губерняў Расіі» Ф.Р.Эркерта (1864), які сцвярджаў, што веравызнанне найбольш яскрава вызначае рысы, якія адрозніваюць адну народнасць ад дру­гой. На канкрэтных статыстычных даных i прыкладах з жыцця акаталічаных на тэрыторыі Віцебскай губерні беларусаў, латышоў, эстонцаў i іншых народнасцей, якіх Эркерт залічыў у палякі, С. навукова аргументавана падышоў да вызначэння этнічнага складу насельніцтва. Ён лічыў, што галоўнымі акалічнасцямі трэба лічыць родную мову, мінулы гістарычны лёс i сучасны лад жыцця, а таксама нацыянальную самасвядомасць народа i яго куль­туру.

У поглядах С. часам заўважаўся пэўны адбітак вялікадзяржаўнай палітыкі ў дачыненні да беларусаў (нібыта беларус па сваіх інтэлектуальных i фізічных якасцях стаіць ніжэй за рускіх), аднак у асноўным ён прыхільна ставіўся да беларускага народа пры апісанні яго побыту i культуры, падкрэсліваў цяжкае матэрыяльнае становішча, не вінаваціў у гаротным лёсе, ускладаючы віну на прыродныя ўмовы пражывання i фізічную прыроду насельніцтва. У працы «Аб мерах i вазе, якія выкарыстоўваюцца цяпер i ужи­вался ў старыя гады ў Віцебскай губерні» (1878) С. ахарактарызаваў 53 меры вагі i падкрэсліваў важнасць вывучэння такіх адзінак народнай метралогіі для даследавання побыту народа. Мясцовым уладам ён рэкамендаваў хутчэй уводзіць адзіныя меры i вагу, бо разнабой стварае ўмовы для падману сялян рознымі перакупшчыкамі. Праца С. «Беларускія старажытнасці» (вып. 1, Спб., 1890) прысвечана апісанню старажытных помнікаў i археалагічных знаходак. У ёй ёсць таксама падрабязнае апісанне абрадаў пахавання i памінак.

Літ.: Бандарчык В.К. Гісторыя бе­ларускай этнаграфіі XIX ст. Мн., 1964. С. 122—126.

СЕРДЗЮКОЎ Іван Іванавіч (12.11.1803—14.10.1886)

Эканамістнаватар, этнограф, фальк­ларыст. Нарадзіўся на Палтаўшчыне.

Вучыўся ў Канатопскім вучылішчы i Чарнігаўскай гімназіі, быў вольным слухачом Харкаўскага універсітэта. Служыў у канцылярыі ваеннага губернатара. У 1842 г. пераехаў у жончын маёнтак Кудрычы на Мсціслаўшчыне, дзе заняўся ўпарадкаваннем гаспадаркі. Шмат увагі аддаваў увядзенню новага паляводства, паляпшэнню ворнай зямлі, выкарыстоўваючы мінеральныя i арганічныя ўгнаенні, праводзячы меліярацыйныя работы; разводзіў прадукцыйныя пароды жывёлы. 3 прыхільнасцю ставіўся да прыгонных сялян, клапаціўся аб паляпшэнні ўмоў ix жыцця, заахвочваў пашыраць гаспадарку, дапамагаў матэрыяльна, імкнуўся выправіць маральна. У сярэдзіне 1840х гадоў пачаў змяшчаць у пецярбургскім перыядычным друку артыкулы эканамічнагаспадарчага ха­рактеру, у якіх дзяліўся вопытам па гадоўлі жывёлы, апрацоўцы i ўгнойванні глебы, уборцы збожжавых куль­тур, доглядзе пчол, вырабе палатна. Вёў актыўную перапіску з такімі ж, як сам, дапытлівымі гаспадарамі ў роз­ных кутках Беларусі i Расіі. Запісваў народныя прыкметы. Пакінуў цікавыя звесткі пра тагачаснае жыццё i гаспадарчыя заняткі. На пачатку 1850х гадоў паступіў аканомам у калужскія маёнткі князёў Качубеяў. Шмат зрабіў па ўпарадкаванні спраў i пашырэнні княжацкіх уладанняў, але неўзабаве вымушаны быў пакінуць службу. Вярнуўшыся ў вёску, аддаўся гаспадарчым i грамадскім справам. Пісаў артыкулы аб паляпшэнні гаспадарак, народнага дабрабыту, крытыкаваў несправядлівасць, хабарніцтва, прапанаваў скасаваць прыгон i дазволіць усім, хто жадае, набываць памешчыцкія маёнткі. Свае прапановы дасылаў у рэдакцыі часопісаў, у Вольнае эканамічнае тава­рыства, міністру фінансаў, у асобую

заканадаўчую камісію. Многія яго праекты былі ажыццёўлены. Пасля адмены прыгоннага права першы на Мсціслаўшчыне склаў з сялянамі дагавор, выдзеліў ім па 5 дзесяцін зямлі на ду­шу (замест чатырох, вызначаных палажэннем). Магілёўскі губернатар прызначыў яго міравым пасрэднікам у павеце. На гэтай пасадзе ён настойліва абараняў інтарэсы сялян, дамагаўся ад памешчыкаў уступак, пераадольваў ix упартасць. У артыкуле «Сялянскае жыццё i звычаі ў Мсціслаўскім павеце» С. паказаў глыбокае веданне сялянскага жыцця i побыту: дэталёва апісаў жыллё i яго начынне, гаспадарчыя будынкі, ежу, вопратку, прылады працы, грунтоўна расказаў пра збожжавыя культуры, бульбу, ix догляд i ўборку, асаблівасці жывёлагадоўлі. Падрабязна апісаў сялянскую сямейную абраднасць — вяселле, радзіны, хрэсьбіны, пахаванне, памінкі, прывёў фальклорныя тэксты. У апошнія гады працаваў над складаннем маларускага слоўніка (праца засталася ў рукапісе). У маладосці С. пісаў вершы, аповесці, камедыі. Ён быў чалавекам бескарыслівым, высока цаніў незалежнасць, з годнасцю адстойваў уласныя погляды на жыццё. Пахаваны на кудрыцкіх могілках.

Тв.: О хлебокошении // Земледельче­ская газ. 1848. № 51—52; Хозяйственные расчёты и ценность произведений // Там жа. № 99—100; Испорченное и поправлен­ное хозяйство // Там жа. 1849. № 8—9; Народные приметы погоды и метеорологии // Там жа. № 34; Климатология Мстислав­ского уезда Могилевской губернии // Там жа. 1850. № 65; Очерки хозяйства моего // Тр. имп. Вольного экономического ова. 1850. № 4; Хозяйство в имении Кудричи // Эконом. 1850. № 11 —18; Автобиографиче­ская записка И.И.Сердюкова // Киевская старина. 1896. № 11—12.

Літ.: Юрчанка Г. Асветнік з Кудрыч // Полымя. 1990. № 6.

СЕЎРУК Людвіг Сцяпанавіч (1807—52)

Вучонымедык, педагог. Нарадзіўся ў маёнтку Канстанцінава ў Рэчыцкім пав. Мінскай губ. ў дваранскай сям'і. Атрымаў хатнюю пачатковую адука­цыю. У 1823 паступіў на юрыдычны факультэт Віленскага універсітэта, але неўзабаве перайшоў на фізічнае, по­тым на філалагічнае i ўрэшце на медыцынскае аддзяленне, якое i скончыў. Яшчэ студэнтам быў памочнікам патолагаанатама i набыў багаты практич­ны вопыт у гэтай галіне медыцыны. У 1831 прызначаны ардынатарам у ваенны шпіталь. 3 1834 — першы выкладчык паталагічнай анатоміі ў Віленскай медыкахірургічнай акадэміі. У 1838 атрымаў ступень доктара медыцыны. 3 1840 ардынарны прафесар на кафедры анатоміі Маскоўскага універсітэта. Чытаў лекцыі, вёў практычныя за­нято!. Адначасова працаваў урачом пры двюх маскоўскіх бальніцах. Аўтар прац «Аб сутнасці халеры» (1849), «Аб уздзеянні маслянай кіслаты на жывёльны арганізм» (1852), «Прапіламін пры раматусе» i інш., артыкулаў у дадатку да перекладу «Настаўленне па анатамапаталагічнай анатоміі i дыягностыцы» (1853) i інш.

СІЛІВАНОВІЧ Нікадзім Юр'евіч [12(25).12.1834—1919]

Жывапісец, педагог. Нарадзіўся ў в. Цынцавічы Вілейскага пав. Мінскай губ. (непадалёк ад Маладзечна) у сялянскай сям'і. У 1854 скончыў Маладзечанскае павятовае 5класнае вучылішча, дзе атрымаў агульную i спецыяльную адукацыю. Першыя крокі ў выяўленчым мастацтве зрабіў у жанры партрэта. У гэтым жанры спецыялізаваўся i ў час навучання ў Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў, куды паступіў у 1859. У 1863 атрымаў зван­ие свабоднага мастака i вярнуўся ў родную вёску. У 1864 па запрашэнні Лідскага павятовага праўлення пачаў афармляць храмы: пісаў іконы, а так­сама партрэты царкоўных i інш. дзеячаў. За работы, прадстаўленыя акадэмічнаму савету, у 1866 атрымаў званне класнага мастака 3й ступені. Захапіўшыся мазаікай i маючы намер удасканаліць майстэрства ў гэтай галіне, ён паступіў вучнем у мазаічны

СанктПецярбург. Ісакіеўская плошча.

клас Акадэміі мастацтваў, пасля паспяховага завяршэння якога ў 1870 залічаны выкладчыкам гэтага класа з прысваеннем звания класнага мастака 2й ступені. Удасканальваючы майстэрства ў галіне партрэта, С. паглыбляў псіхалагічную i сацыяльную характарыстыку. Яго партрэты пачалі нагадваць побытавыя карціны, якія выразна паказвалі сімпатыі мастака да простата народа. У 1874 С. атрымаў званне класнага мастака 1й ступені. У пачатку 1870х гадоў удзельнічаў у афармленні Ісакіеўскага сабора ў Пецярбургу, дзе ён сумесна з мазаістам Іванам Лавярэцкім выканаў у тэхніцы мазаікі «Тайную вячэру» для галоўнага іканастаса. За гэтую работу ў 1877 С. присвоена званне акадэміка i ён прыз­начаны старшым мастакоммазаістам. Вольныя ад працы ў Акадэміі дні С. выкарыстоўваў для падарожжаў па роднай Беларусі, адкуль кожны раз прывозіў багаты матэрыял для побытавых кампазіцый. Творчасць мастака развівалася ў пераходны перыяд ад класіцызму да рэалізму, што знайшло адлюстраванне ў яго работах. Ён унёс у гісторыю беларускага жывапісу свежы дэмакратычны струмень. У Дзяржаўным мастацкім музеі Беларусі i Дзяржаўным мастацкім музеі Літвы захоўваюцца выкананыя ім партрэты «Стары пастух», «Аўтапартрэт», «Партрэт жонкі», «Партрэт сына», «Рустэйкайтэ», «Партрэт мужчыны», «Партрэт жанчыны», «Павятовы стараста», жан­равыя кампазіцыі «У школу», «Дзеці ў двары», «Салдат i хлопчык».

Літ.: Дробаў Л.Н. Беларускія Macтаю XIX ст. Мн., 1971; Яго ж. Паходзіў з дзяржаўных сялян // Мастацтва Беларусь 1985. № 8.

СІНЦОЎ Іван Фёдаравіч (1845—?)

Геолаг, палеантолаг, педагог. Паходзіў з Беларусі. Пасля заканчэння Саратаўскай гімназіі паступіў у Казанскі універсітэт, які скончыў у 1868 i застаўся ў ім працаваць. 3 1869 як прыватдацэнт выкладаў там геалогію. У 1871 абараніў ступень магістра i перайшоў на працу ў Новарасійскі універсітэт у Адэсе. У 1872 абараніў доктарскую дысертацыю і, атрымаўшы званне прафесара, выкладаў геалогію i палеанталогію. 3 1901 быў на дзяржаўнай службе чыноўнікам па асобых даручэннях, загадваў водазабеспячэннем вінных складоў. Далейшы лёс невядомы.

С. быў адным з лепшых на той час знаўцам мезазойскіх утварэнняў Паволжа i найноўшых адкладаў на поўдні Расіі, напісаў каля 50 навуковых прац, сярод якіх «Геалагічны нарыс Саратаўскай губерні» (1870), «Геалагічны нарыс Бесарабскай вобласці» (1873), «Геалагічнае даследаванне Адэскага павета», «Аб адэскіх апоўзнях», «Пра адэскія буравыя свідравіны...» i інш.

СКРАБЕЦКІ Леан (??)

Музыкант, педагог, дырыжор, кампазітар 19 ст. 3 сярэдзіны 1850х гадоу жыў i працаваў у Магілёве. Выступаў у канцэртах як выканаўца на фартэпіяна i фісгармоніі, дырыжыраваў аркестрам мясцовых аматараў музыкі, навучаў ігры на розных інструментах. У канцы 1868 пераехаў у Віцебск, у 1869 — у Мінск, дзе дырыжыраваў Мінскім гарадскім аркестрам. У 1876— 80 адзін з дырыжораў музыкальнага таварыства ў РастовенаДоне.^; Стваральнік фартэпіянных i вакальных твораў, якія друкаваліся ў Вільні i Варшаве; аўтар артыкулаў пра музычнае жыццё Магілёва ў часопісе «Ruch muzyczny» («Музычны рух»). Супрацоўнічаў з рэдакцыямі газет «Могилёвские губернские ведомости» и «Дон­ская пчела».

СЛАВІНСКІ Пётр (10.7.1795— 30.6.1881)

Астраном, педагог. Нарадзіўся ў в. Кена Віленскага пав. У 1815 скончыў Віленскі універсітэт, дзе ў 1818—19 i 1823—32 выкладаў астраномію. Членкарэспандэнт Пецярбургскай АН, прафесар (1826). У 1825—43 дырэктар Віленскай астранамічнай абсерваторыі.

Вывучаў рух астэроідаў, планет i Ме­сяца, удзельнічаў у правядзенні геадэзічных работ у Літве i на Беларусь Аўтар падручніка па тэарэтычнай i практычнай астраноміі (Вільня, 1826). Першы ў Літве i на Беларусі пачаў разглядаць жыццёвыя працэсы з пазіцый матэрыялізму.

СЛОНІМСКІ Зіновій (Хаім Зэлік) Якаўлевіч (1810—?)

Вучоны, вынаходзец, пісьменнік. Нарадзіўся ў Беластоку. За вынаходніцтва лічыльнай машыны ў 1845 атрымаў Дзямідаўскую прэмію. Калі ў 1844 быў у Берліне, на таленавітага вынаходніка звярнулі ўвагу вядомыя вучоныя, у т.л. А.Гумбальт, які прадставіў яго прускаму каралю. Меркавалася забяспечыць С. матэрыяльнымі сродкамі, каб ён змог пасяліцца ў Берліне i потым заняць кафедру матэматыкі ў адным з прускіх універсітэтаў, але сямейныя абставіны перашкодзілі. С. прыдумаў таксама ма­ленькую прыладу для складання i адымання, якая была больш зручная для ўжывання, чым звычайныя рускія лічыльнікі. У 1859 надрукаваў «Апісанне спосабу перадачы дзвюх розных дэпеш i ў той самы час прыём дзвюх іншых дэпеш па адным правадніку». Свае працы ён пісаў пераважна на старажытнаяўрэйскай мове. Матэматычныя здольнасці i вынаходніцтвы, якімі ён у маладосці ўражваў вучоныхтэарэтыкаў, не знайшлі належнага прымянення часткова з прычыны неспрыяльных умоў тагачаснага выхавання i побыту, а таксама зза спецыфічных асаблівасцей яго характеру. Ен вырас у артадаксальнай сям'і з яе старазапаветнымі звычкамі i побытам, таму знаёміцца з кнігамі замежных аўтараў мог толькі патаемна. Каб займацца любімай справай, вымушаны быў развесціся з жонкай i пераехаць з Беластока ў Варшаву. Многія са сваіх вынаходстваў ён так i не змог укараніць у вытворчасць, а яго задумкі былі выкарыстаны замежнымі вучонымі.

У 1861 С. заснаваў у Варшаве навуковапапулярную газету на старажытнаяўрэйскай мове «Гацэфіры» («Світанак»). Яе выданне спынілася ў сувязі з падзеямі 1863. Да пачатку 1870х гадоў С. быў інспектарам равінскага ву­чылішча ў Жытоміры, пасля чаго аднавіў выданне газеты спачатку ў Берліне, потым у Варшаве. Надрукаваў у ёй шмат артыкулаў па розных пи­таниях прыродазнаўства. Асобна ім выдадзены працы «Аб бессмяротнасці душы», «Асновы яўрэйскага календа­ре» (абедзве 1852), «Геаметрыя» (1866) І інш. Г.А.Маслыка.

СЛУПСКІ Аляксандр Іванавіч [4(16).4.1864—каля 1907]

Беларускі літаратар, гісторык i apхеолаг. Нарадзіўся ў Слуцку. Скончыў Мінскую гімназію, Пецярбургскі універсітэт (1887). У 1880—90я гады друкаваў гісторыкакраязнаўчыя i літаратурнакрытычныя артыкулы ў перыядычных выданнях Мінска. У «ПаўночнаЗаходнім календары на 1888 год» апублікаваў гістарычны нарыс «Ізяслаўль i Тураў...». Пад яго рэдакцыяй у Мінску выдадзены «ПаўночнаЗаходні каляндар» на 1892 i 1893_t дзе С. змясціў i свой «Народны каляндар», складзены на аснове беларускіх народ­ных прыкмет, абрадавых песень i прыпевак, артыкулы «Гісторыя Мінска» i «Легенда пра Магілёў». У артыкуле «Стары Мінск» (1890) прывёў біяграфічныя звесткі пра В.ДунінаМарцінкевіча. 3 1893 працаваў на Урале. У 1901—05 член Пермскай губернскай архіўнай камісіі. Вывучаў архітэктуру i археалогію Паўночнага Урала («Архітэктурныя помнікі Салікамска», 1902; «Падземныя хады Салікамска», 1904; «Да пытання аб маскоўскім i ноўгарадскім уплыве ў архітэктурных помніках Салікамска i Чэрдыні», 1905).

СМАЛЕНСКІ Перац Майсеевіч (8.3.1840 або 1842—20.1.1885)

Яўрэйскі пісьменнік, публіцыст, выдавец. Нарадзіўся ў в. Манастыршчына Магілёўскай губ. Атрымаў телмудычную адукацыю ў шклоўскім ешыбоце i з 15 гадоў працяглы час вандраваў па краіне, пераважна пехатой. Быў пеўчым у сінагагальным хоры, потым выконваў абавязкі памочніка кантара, настаўніка i інш. У 1862 трапіў у Адэсу, дзе працягваў самаадукацыю i выступіў у часопісе «Гамейліц» («Абаронца») з крытычнымі артыкуламі i апо­весцямі. У 1868 пераехаў у Вену, выдаваў штомесячнік «Гашахар» («Заранак»), у якім змясціў некалькі сваіх артыкулаў. У ix адстойваў яўрэйскую самабытнасць, ідэю нацыянальнапалітычнага адраджэння яўрэйскага наро­да, адначасова актыўна змагаўся з цёмнымі бакамі яўрэйскага жыцця. 3 1878 выдаваў штотыднёвую газету «Гамабіт» («Назіральнік»). Яго твор «Блукаючы па жыццёвых шляхах» (1871), які часткова мае аўтабіяграфічны ха­рактер , дае яскравы малюнак жыцця ў мяжы аселасці. Лічыўся стваральнікам тагачаснай яўрэйскай публіцыстыкі i крытыкі.

СМАРОДСКІ Аляксандр Паўлавіч (1850—?)

Педагог, пісьменнік, краязнавец. Скончыў Пецярбургскі гісторыкафілалагічны інстытут. Працаваў выкладчыкам Мінскай гімназіі, потым быў сакратаром Мінскага губернскага статыстычнага камітэта. Пачынаючы з 1880х гадоў актыўна заняўся вывучэннем i сістэматызацыяй мінулага i сучаснага Мінскай губ., у выніку напісаў шэраг прац, якія сталі пэўным укладам у справу развіцця археалогіі i гістарычнага краязнаўства на Беларусі. Галоўныя з яго выданняў: «Дзесяць гедоў у жыцці Мінскай гімназіі» (1886), «Прастора i гарады Мінскай губерні» (1888), «3 нагоды 50годдзя ўз'яднання уніятаў з праваслаўнай царквой», «Асушэнне Палесся» (абедзве 1889), «Саматужныя промыслы ў Мінскай губерні» (1890), «Мінскі тэатр i яго мінулае» (1891), «Летапіс горада Мінска» (1891 i 1892), «Стагоддзе Мінскай губерні» (1892), «Дзевяты археалагічны з'езд у Вільні» (з бібліяграфічным паказальнікам твораў, артыкулаў, нататак, што адносяцца да предмета археелогіі па Мінскай губ., 1893), «Гееграфія Мінскай губерні» (1894).

СПАСОВІЧ Уладзімір Данілавіч (16.1.1829— 26.10.1906)

Юрыст, публіцыст, літаратуразнавец. Наредзіўся ў г. Рэчыца Мінскей губ. ў сям'і медыка. Вучыўся ў Мінскай гімназіі. Пасля заканчэння юрыдычна­га факультэта Пецярбургскага універсітэта (1849) у 1851 абараніў на кафед­ры міжнароднага права магістарскую дысертацыю. У 1857—61 быу прафесарам крымінальнага права Пецярбург­скага універсітэта. У знак пратэсту супраць жорсткай расправы над удзельнікамі студэнцкага руху пакінуў у 1861 працу ва універсітэце i выкладаў крымінальнае права ў вучылішчы правазнаўства. За кнігу «Падручнік крымінальнага права» (1863) С. прысуджана вучоная ступень доктара пра­ва. У працах па тэорыі судовакрымінальных доказаў ён абагульніў i^; прааналізаваў дзеючыя крымінальнаправавыя нормы i першы выступіў з рэзкай крытыкай «Улажэння аб пакараннях крымінальных i папраўчых 1846 г.». Лічыў, што пакаранне не павінна быць пометай i застрашваннем, a выкарыстоўваецца дзяржавай з папераджальнай i выхаваўчай мэтамі. Выступаў супраць цялесных i асабліва жорсткіх пакаранняў, у т.л. супраць смяротнай кары. Адну з прычын злачыннасці бачыў у недасканаласці дзяржаўных i грамадскіх устаноў, нізкай культуры народа. С. быў упэўнены, што заканадаўца павінен клапаціцца аб умацаванні пачуцця ўласнай годнасці чалавека, аб павазе i цярплівасці ў адносінах да чужых перакананняў i поглядаў. Ідэі С. былі прызнаны небяспечнымі, i па распараджэнні цара Аляксандра I яго «Падручнік крымінальнага права» быў забаронены.

С. падвергнуў крытыцы фармальную тэорыю доказаў i выказаў думку, што тэорыя доказаў з'яўляецца галоўнай у сістэме судаводства i складае аснову ўсяго крымінальнага працэсу, самую істотную яго частку, якая абумоўлівае формы судаводства i канструкцыю су­довых органаў. Распрацаваў i абгрунтаваў уласную класіфікацыю судовых доказаў. У сваіх навуковых даследаваннях тэарэтычна даказаў неабходнасць перагляду ўсёй сістэмы судовага ладу i судаводства. Ён патрабаваў заканадаўчага замацавання i ўвядзення ў практыку судаводства прынцыпаў незалежнасці суда ад адміністрацыі, нязменнасці суддзяў, заснавання інстытутаў адвакатуры i пракурорскага нагляду, увядзення спаборнага, вуснага i галоснага судаводства, роўнасці перад законам з адменай усялякіх пера­ваг, у т.л. перавагі мужчыны над жанчынай. С. лічыў неабходным увесці выбарныя пасады суддзяў з вызначаным узроставым i маёмасным цэнзам. У навуковым артыкуле «Аб мове ў галіне судаводства» выказаў думку, што рускія судовыя чыноўнікі павінны валодаць мовай таго народа, сярод якога працуюць. Быў ідэйным натхняльнікам судовай рэформы ў Расіі. Ён не прымаў непасрэднага ўдзелу ў яе правядзенні, але болыпасць яго прапаноў i навуковых распрацовак былі ўлічаны i леглі ў аснову Судовых ста­туту 1864.

У 1866 у сувязі з судовай рэформай перайшоў у адвакатуру i стаў адным з першых у Раей прысяжных павераных. Дзякуючы сваім прафесійным ведам, шырокай эрудыцыі i бліскучым здольнасцям прамоўцы ён стаў адным з лепшых расійскіх адвакатаў. Калегі назы­вал! яго «каралём адвакатуры», «першым адвакатам Пецярбурга». Асабліва ахвотна ён выступаў абаронцам па палітычных справах. Апазіцыйна на­строены да самадзяржаўнапамешчыцкіх парадкаў у Расіі, ён прымаў удзел амаль ва ўсіх буйнейшых палітычных працэсах свайго часу (у справе нячаеўцаў, у «працэсе 193х» i інш.). Як судовы прамоўца вызначаўся тонкім аналізам абставін справы i асобы абвінавачанага, майстэрскай распрацоўкай доказаў. Паводле зместу сваіх судовых прамоў С. быў, як адзначаў А.Ф.Коні, не толькі абаронцам, але i мысліцелем, для якога прыватны выпадак служыў асновай для ўзняцця агульных пытанняў i ix ацэнкі з пунк­ту гледжання палітыка, мараліста i публіцыста.

С. — аўтар навуковых прац па міжнародным праве, крымінальным i крымінальнапрацэсуальным праве, польскім i еўрапейскім рамантызме, рускапольскіх літаратурных сувязях. Пісаў на рускай i польскай мовах. Усе яго навуковыя працы прасякнуты гуманізмам, павагай да асобы чалавека, да чужых думак i перакананняў. Ён зрабіў значны уклад у распрацоўку праблем псіхафізіялогіі, выказаў i абгрунтаваў шэраг цікавых ідэй на пасяджэнні псіхіятрычнага таварыства пры Ваеннамедыцынскай акадэміі, членам якога быў. С. належаць наву­ковыя працы па гісторыі («Жыццё i палітыка маркіза Веляпольскага», 1882), мастацтвазнаўстве (разам з А.Пыпіным напісаў «Агляд гісторыі славянскіх літаратур», 1865) i інш. Аўтар літаратуразнаўчых i крытычных артыкулаў, прысвечаных творчасці А.С.Пушкіна, М.Ю.Лермантава, А.Мі'цкевіча, Г.Сянкевіча, У.Шэкспіра i інш. Працы С. ў 10 тамах былі выдадзены ў 1882—1902. С. паслужыў правобразам абаронцы Міці Карамазава ў рамане Ф.Дастаеўскага «Браты Карамазавы».

Тв.: Соч. Т. 1—10. 2 изд. Спб., 1913; Pisma. Т. 1—9. Peterburg, 1892—1908; Семь судебных речей по политическим делам (1877—87). Спб., 1908.

Літ.: Кони А.Ф. В.Д.Спасович // Собр. соч. М., 1968; Т. 5. Я г о ж. Отцы и дети судебной реформы. Спб., 1914; В и ленский Б.В. Судебная реформа и контрреформа в России. Саратов, 1969.

Т.І.Аоўнар.

СТАНКЕВІЧ Іван Мікалаевіч (1829—92)

Вучонымедык, педагог. Паходзіў з Беларусі. Медыцынскую адукацыю атрымаў у Кіеўскім універсітэце. У 1860 абараніў доктарскую дысертацыю «Гісталогія сухажылляў у нармальным i паталагічным стане» i прызначаны дацэнтам кафедры паталагічнай анатоміі i паталагічнай фізіялогіі Кіеўскага універсітэта. 3 1864 дацэнт, по­тым ардынарны прафесар кафедры фармакалогіі Харкаўскага універсітэта. Быў вядомы ў Харкаве не толькі як выдатны педагог i лектар, але i як чулы i кваліфікаваны ўрач. Аўтар прац «Крытычны разгляд разважанняў Вермана «Аб вочным люстэрку» (1860), «Аб будове i развіцці пахвінных гра­нуляций» (1861).

СТАФАНОВІЧ Вікенцій Рыгоравіч [4(16).8.1804—?]

Беларускі музыкант, дырыжор, пе­дагог, папулярызатар музычнай куль­туры. Брат Д.Р.Сягафановіча. 3 1837 кіраўнік Мінскага гарадскога аркестра, пры якім арганізаваў музычную школу для сірот i дзяцей беднякоў i навучаў ix ігры на розных інструментах. Удзельнічаў у пастаноўцы аперэт «Рэкруцкі набор» (1841) i «Сялянка» («Ідылія», 1852) С.Манюшкі i К.Кжыжаноўскага на лібрэта В.ДунінаМарцінкевіча.

СТАФАНОВІЧ Дамінік Рыгоравіч [Восіпавіч; 10(21).5.1797—каля 1870]

Беларускі музыкант, педагог, дыры­жор, папулярызатар музычнай культу­ры. Брат В.Р.Стафановіча. У 1820—37 кіраўнік Мінскага гарадскога аркестра. У 1848—65 выкладаў музыку i харавыя спевы ў Мінскай гімназіі i прыватным узорным жаночым пансіёне. Пачынальнік беларускага піянізму, адзін з актыўных прапагандыстаў музычнага мастацтва на Беларусі, які садзейнічаў пашырэнню музычнай адукацыі на беларускіх землях. У гісторыю сусветнай музычнай культуры ён увайшоў як таленавіты педагог, настаўнік выдатнага кампазітара С.Манюшкі. Паводле сведчання самога Манюшкі, уплыў на яго з боку С. быў ці не самы значны: «Настаўнікамі фартэпіяннай музыкі былі: ... у Мінску — мой бясцэнны Дамінік Стафановіч... закаханы ў сваё мастацт­ва... ацаніў маю такую ж любоў да му­зыку здолеў так умела скіраваць яе ў маю карысць, што з таго часу музыка зрабілася для мяне самай важнай мэтай». Хоць вучань хутка пераўзышоў свайго настаўніка ў выканаўчым майстэрстве, але С. умеў прапанаваць Манюшку адпаведныя творы i зацікавіць яго незнаёмымі песнямі i тым самым умацаваць імправізатарскі талент юна­ка. Сярод вучняў С. вялікай папулярнасцю на Беларусі i за яе межамі карысталіся піяніст i кампазітар Ф.Міладоўскі, піяністка i педагог Каміла Марцінкевіч.

Літ.: А х в е р д а в а А. Пачынальнікі беларускага піянізму // Мастацтва Бела­русь 1985. № 2.

СТУКАЛІЧ Уладзімір Казіміравіч (10.11.1856— 18.10.1918)

Літаратуразнавец, гісторык, краязнавец. Нарадзіўся ў г. Якабштаце Курляндскай губ. (цяпер г. Екабпілс, Латвія) у небагатай дваранскай сям'і. Неўзабаве пасля яго нараджэння сям'я пераехала ў Віцебск, дзе С. скончыў губернскую гімназію. У 1879—83 вучыўся на юрыдычным факультэце Пецярбургскага універсітэта. Потым працаваў у казённай палаце ў Слоніме, Гродне, Віцебску. У 1886 за дысертацыю «Юрыдычнае становішча гарадскіх абшчын у Заходняй Русі» яму нададзена званне кандыдата юрыдычных навук. Нейкі час працаваў у Віцебску памочнікам прысяжнага паверанага, але адвакацкая дзейнасць яго не задавальняла, i ў 1898 ён перайшоў у казённую палату, дзе з 1906 узначальваў яе 2е аддзяленне. Пачатак яго літаратурнай дзейнасці прыпаў на першыя 3—4 гады пасля сканчэння універсітэта. У 1886—1900 друкаваўся ў часопісе «Русский курьер» пад псеўданімам Веневіч. Аўтар артыкулаў «Кароткая нататка аб беларускай гаворцы» (1895), «Да пытання пра арганізацыю універсітэта ў Віцебску» (1903), даследаванняў «А.П.Сапуноў. Да 25годдзя яго навуковай i літаратурнай дзейнасці» (1905), «М.Я.Нікіфа

роўскі, 1845—1910 гады» (1910) i інш. Быў знаёмы з І.Я.Рэпіным. Перапісваўся з Г.І.Успенскім, сустракаўся з ім у Віцебску (1890).

С. актыўна ўдзельнічаў у грамадскім жыцці дарэвалюцыйнага Віцебска, быў адным са стваральнікаў i членам Віцебскай вучонай архіўнай камісіі. Падтрымліваў ідэю аб адкрыцці універсітэта ў Магілёве, заклікаў мясцовыя ўлады i інтэлігенцыю хадайнічаць аб адкрыцці універсітэта ў Віцебску. У рэцэнзіі на працу рускага эканаміста М.Кавалеўскага «Эканамічны лад Расіі» выказаў думку, што ў земляробстве не заўсёды прыдатная капіталістычная арганізацыя з яе канцэнтрацыяй вытворчасці. У якасці прыкладу спасылаўся на Данію, Шве­цию i Галандыю, дзе ў сельскай гаспадарцы пераважала дробнае земляроб­ства i невялікія памеры асобных гаспадарак, a вынікі ў развіцці земляробст­ва былі станоўчыя. Абгрунтоўваў непажаданасць выкаранення рэшткаў патрыярхальнага побыту без уліку векавых традыцый народа.

Літ.: Падліпскі А.М. Летапісец Віцебшчыны // Помнікі гісторыі i культу­ры Беларусь 1978. № 1; Бусько В.Н. Экономическая мысль Белоруссии середи­ны XIX—начала XX в. Мн., 1990. С. 71— 72.

СУДЗІЛОЎСКАЯ Яўгенія Канстанцінаўна (1854—?)

Рэвалюцыянерканародніца. Нарадзілася ў Магілёве. Сястра М.К.Судгзі'лоўскага. Вяла рэвалюцыйную агітацыю разам з С.Л.Пяроўскай, В.М.Фігнер i інш. дзеячамі «Народнай волі», удзельнічала ў рэвалюцыйных акцыях. У жн. 1874 арыштавана i каля 2 гадоў знаходзілася ў Петрапаўлаўскай крэпасці. Пасля «працэсу 193х» выслана пад нагляд паліцыі ў бацькаў маёнтак Фастава Мсціслаўскага пав. Пасля 1892 жыла ў Кіеве, Арлоўскай i Смаленскай губ., працавала ў нядзельных школах, арганізацыях Чырвонага Кры­жа, вяла рэвалюцыйную работу. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ў эміграцыі.

СУДЗІЛОЎСКІ Мікалай Канстанцінавіч (псеўд. Р у с е л ь ; 15.12.1850— 30.4.1930)

Грамадскапалітычны дзеяч, філосаф i прыродазнавец, удзельнік грамадскіх рухаў Беларусі, Расіі, Швейцарыі, Англіі, Францыі, Румыніі, Балгарыі, ЗША, Японіі, Кітая i інш. 3 яго імем звязаны вядомыя дасягненні ў галіне хірургіі, тэорыі туберкулёзу i ІНІІІЫХ хвароб. С. — першы падарожнікгеограф, які грунтоўна пазнаёміў расійскіх чытачоў з флорай i фаунай астравоў цэнтральнай часткі Ціхага акіяна; аўтар публіцыстычных твораў, высока ацэненых М.Горкім, У.Г.Караленкам, Рабіндранатам Тагорам, цікавіўся філасофіяй i сацыялогіяй, ведаў 8 еўрапейскіх моў, а таксама японскую i кітайскую. Яму як спецыялісту ў галіне этнаграфіі, энтамалогіі, хіміі, біялогіі, аграноміі былі присвоены ганаровыя званні члена Амерыканскага таварыства генетыкаў, навуковых таварыстваў Японіі, Кітая i інш.

Нарадзіўся С. ў Магілёве, у белару­скай шляхецкай сям'і, якая валодала маёнткам у в. Фастава Мсціслаўскага павета. Дзяцінства яго прайшло ў доме бацькі, калежскага асэсара, сакратара Магілёўскай палаты цывільнага i крымінальнага суда. Ён быў старэйшым з 8 дзяцей. Скончыўшы Магілёўскую гімназію, С. паступіў на юрыдычны факультэт Кіеўскага універсітэта. Пасля 1га курса перавёўся на медыцынскі факультэт. Прасякнуты ідэямі народнікаў, ён стварыў народніцкі гурток, ездзіў у Швейцарыю, каб пазнаёміцца з лідэрамі рэвалюцыйнай эміграцыі Лаўровым, Бакуніным i некаторымі дзеячамі I Інтэрнацыянала. Пасля вяртання¹ зза мяжы кіраваў Кіеўскай камунай студэнтаў. Зімой 1874 С, захоплены народніцкай ідэяй «хаджэння ў народ», ездзіў у Херсонскую губ., потым у г. Нікалаеўск Самарскай губ. з мэтай стварыць там яўкі, месцы збораў i за

Румынія. Адзін з будынкаў універсітэта ў г. Клуж.

Балгарыя. Унутраны двор Рыльскага манастыра.

бяспечыць работу прапагандыстаў. У канцы мая 1874 царская ахранка на­тратила на адрасы явак, прозвішчы рэвалюцыянераў i шыфры гэтых народніцкіх гурткоў. Пачаліся павальныя арышты. Выдаўшы сябе за нямецкага каланіста, С. эмігрыраваў. У Лондане ён удзельнічаў у рабоце эмігранцкіх арганізацый, сустракаўся з кіраўнікамі I Інтэрнацыянала, у тым ліку з Ф.Эн­гельсам i К.Марксам, якога характарызаваў як «Дарвіна сацыялогіі», таму што ён выкарыстаў тэорыю эвалюцыі ў галіне грамадскіх з'яў. Летам 1875 С. накіраваўся ў Румынію, каб адтуль наладзіць перасылку нелегальнай літаратуры ў Расію. Па шляху ў Бухарэст ён застаўся ў Жэневе, дзе завяршыў медыцынскую адукацыю, напісаў тэзісы доктарскай дысертацыі «Пра антысептычны метад лячэння ў хірургіі». У Румыніі С. разам з малдаўскім народнікам Н.П.ЗубкуКадрану i балгарскім эмігрантам Хрыста Боцевым кіраваў работай мясцовых рэвалюцыянераў. Арганізаваныя з яго дапамогай рэвалюцыйныя гурткі ў Бухарэсце, Ясах, Галаце i інш. гарадах сталі пачаткам румынскага сацыялдэмакратычнага руху. У гэты перыяд сфера рэвалюцыйнай дзейнасці С. ўключала i Балканы. Ён актыўна ўдзельнічаў у падрыхтоўцы антытурэцкага Красавіцкага сялянскага паўстання ў Балгарыі ў 1876. У час рускатурэцкай вайны 1877—78 С. працаваў ваенным хірургам. Расія, якая выступіла ў абарону балгар, паводле дагавору з Румыніяй перапраўляла праз гэту краіну свае войскі ў Балгарыю. Калі з фронту пацягнуліся абозы з параненымі, С. лячыў ix. За выратаванне сотняў хво­рых i параненых румынскі ўрад узнагародзіў С. залатым медалём. Адначасова ён працягваў займацца прапагандай сярод салдат i афіцэраў сацыялдэмакратычных ідэй, перапраўляў нелегальную літаратуру ў Расію. У канцы 1879 С. наладзіў у Ясах выпуск газеты «Бесарабія», a ў 1880 выдаў брашуру «Псіхіятрычнае даследаванне з некаторымі каментарыямі адносна здаровых ідэй» (на румынскай мове). Выказаныя ім намеры «звязаць румынскі рух роднаснымі сувязямі з расійскім» напалохалі румынскія

ўлады, i яго разам з іншымі расійскімі сацыялістамі выслалі ў Канстанцінопаль. Адтуль ён у маі 1881 перабраўся ў Жэневу, потым — у Парыж, дзе ўзнавіў былыя сувязі з расійскімі палітычнымі эмігрантамі Пляханавым, Засуліч, Аксельродам, Ігнатавым i інш. У 1882 С. накіраваўся ў Плоўдзіў. Ва Усходняй Румыніі ён працаваў урачом i аказваў матэрыяльную i ідэйную падтрымку жэнеўскай групе «Вызваленне працы». Пасля ўз'яднання ў 1885 Ус­ходняй Румыніі з Балгарыяй значна ўзмацніўся аўстрафільскарусафобскі настрой балгарскіх нацыяналістаў, што вымусіла С. пераехаць у ЗША. 3 1887 ён займаўся лячэбнай практыкай у СанФранцыска, дзе карыстаўся любоўю i павагай у мясцовага насельніцтва, быў выбраны віцэпрэзідэнтам Грэкарускаславянскага тава­рыства. Тут надрукаваў некалькі артыкулаў па медыцынскай тэматыцы. Уступіўшы ў канфлікт з прадстаўніком свяцейшага Сінода ў ЗША епіскапам Уладзімірам, С. напісаў у 1889 брашу­ру «Жыціе праасвяшчэннага Уладзіміра, былога епіскапа Алеуцкага i Аляскінскага, цяпер вікарнага епіскапа Варонежскага», у якой абвінаваціў свяшчэннаслужыцеля ў хабарніцтве i маральнай разбэшчанасці. Епіскап у адказ публічна пракляў свайго выкрывальніка. Каб даказаць сваю невінаватасць, «злочасцівы нігіліст Мікола Судзілоўскі» падаў на яго ў суд, а ма­тэрыялы, што выкрывалі амаральную дзейнасць епіскапа, накіраваў у Пецярбург. Епіскап быў адкліканы i пераведзены ў Варонеж, а з міністэрства ўнутраных спраў Расіі паступіла тэлеграма: «Анафема, выказаная Уладзімірам над Мікалаем Руселем, прызнана Сінодам несапраўднай i неіснуючай. Можна аб'явіць у газетах». Пасля 5гадовага жыцця ў Каліфорніі С. пераехаў на Гавайскія астравы. Жыў у сельскай акрузе, потым у сталіцы Ганалулу i займаўся ўрачэбнай практыкай па хваробах вачэй. Высо­кую ацэнку гавайскай грамадскасці атрымалі выдадзеныя С. у 1896 брашуры «Наша палітыка аховы здароўя» i «Як жыць на Гавайскіх астравах. Нарыс асабістай гігіены», у якіх крытыкаваў плантатараў, заклікаў да паляпшэння ўмоў працы на плантацыях, звяртаўся да ўрачоў, каб яны аказвалі насельніцтву рэальную дапамогу. 3 абурэннем пісаў С. пра праяўленні тут адкрытага расізму, які быў асновай палітыкі белых плантатараў у адносінах да карэннага насельніцтва. Пасля захопу ў 1898 Гавайскіх астравоў, шчыры прыхільнік гавайскага народа, непахісны праціўнік гвалтоўнага перавароту супраць туземнага насельніцтва, С. рашуча ўключыўся ў барацьбу за незалежнасць мясцовых жыхароў полі­незійцаўканакоў. Актывісты партыі незалежных вылучылі яго кандидату­ру ў сенат ад вострава Гаваі. У 1900— 01 С. быў сенатарам, а потым i прэзідэнтам сената — калегіяльнай урадавай установи гэтай калоніі ЗША. Выконваючы перадвыбарныя абяцанні, С. адмяніў уведзены амерыканцамі маёмасны цэнз, паставіў перад парламен­там задачу «рэфармаваць традыцыйныя ўстановы былой канстытуцыйнай манархіі i пазнейшай плутакратычнай алігархіі ў дэмакратычную рэспубліку...». У 1902 С. падаў у адстаўку, але сканцэнтраваў намаганні на пытаннях развіцця незалежнага ад метраполіі мясцовага самакіравання, стварэння справядлівай падатковай сістэмы, карэннай рэформы аховы здароўя i санітарнай службы, пашырэння крэдытавання народных школ i куль­турных устаноў. Пасля выхаду ў адстаўку з паста сенатара Гавайскага парламента С. пераехаў у Кітай. У Шанхаі ён вёў падрыхтоўчыя работы па вызваленні палітычных катаржан з сібірскіх турмаў i перапраўцы ix у Кітай. Але вайна Расіі з Японіяй (1904) вымусіла яго вярнуцца на Гаваі. Тут ён напісаў брашуру «Да афіцэраў рускай арміі», у якой заклікаў армію быць на баку народа ў яго барацьбе за эканамічныя i палітычныя інтарэсы. Пас­ля Крывавай нядзелі ў Расіі С. актывізаваў сваю грамадскапалітычную дзейнасць. У маі 1905 ён пераехаў у Японію, арганізаваў там камітэт дапа

Вялікая Кітайская сцяна.

могі расійскім ваеннапалонным, вёў сярод ваеннапалонных асветную i прапагандысцкую работу, а найболын палітычна актыўных аб'ядноўваў у рэвалюцыйныя гурткі. Абапіраючыся на садзейнічанне праваслаўных японцаў, ён ствараў у буйных лагерах ваеннапа­лонных школы для непісьменных салдат, выступаў перад імі з палітычнымі прамовамі, распаўсюджваў рэвалюцыйныя выданні. Штотыднёвіку «Япония и Россия», які выкарыстоўваўся для асветы ваеннапалонных, ён надаў агульнадэмакратычны характер i рэвалюцыйную накіраванасць. НаТасакская трупа сацыялістаў, натхнёная С, наладзіла выпуск рэвалюцыйнай газеты «Воля». У выніку з'явілася магчымасць друкаваць у дадатку да гэтай газеты заклікі, лістоўкі, зборнікі i нават кнігі, якія распаўсюджваліся ў Расіі, Японіі, Кітаі, Аўстраліі, Новай Зеландыі, Балгарыі, на Гаваях i ў іншых краінах. У вусных i пісьмовых зваротах С. заклікаў салдат, калі яны вернуцца на радзіму, змагацца са зброяй у руках супраць самадзяржаўя.

Сабраўшы свае артыкулы ca штотыднёвіка «Япония и Россия» i газеты «Воля», выдаў ix у 1906—07 асобнымі кніжкамі.

С. адчуваў уздзеянне розных плыняў у расійскім палітычным руху, але сам не належаў ні да адной партыі. Ён змагаўся за тое, каб адкінуць вузкапартыйныя рамкі, аб'яднаць усе здаровыя сілы Расіі ў барацьбе супраць самадзяржаўя. Ён атрымліваў карэспандэнцыі ад эсэраў, меншавікоў, бальшавікоў, бундаўцаў, польскіх сацыялістаў,. цікавіўся публікацыямі i выданнямі народніцкага, сацыялдэмакратычнага i буржуазналіберальнага кірунку. Заклікаючы да звяржэння царызму, С. падкрэсліваў, што тэта не самамэта, бо для лепшага жыцця неабходна заваёўваць эканамічную свабоду, дамагацца карэнных змен у эканамічнай галіне. У артыкуле «Браць прыклад ці ствараць» С. пісаў: «Мы пераконваемся, што свабода, рэспубліка i дэмакратыя не магчымы без свабоды, рэспублікі i дэмакратыі эканамічнай». Буржуазнадэмакратычная рэвалюцыя ў яго трактоўцы — гэта асаблівая, самабытная рэвалюцыя як у нацыяльным, так i сацыяльнаэканамічным плане, якая павінна пры­весці не толькі да змены саслоўяў, што етаяць на чале ўлады, але i да радыкальнай мадэрнізацыі адносін у сферы прамысловай i сельскай гаспадаркі. У гэтай сувязі С. спецыяльна аналізаваў зямельнае пытанне. Нават зараз яго аграрныя погляды маюць безумоўную каштоўнасць. У працы «На палітычныя тэмы» ён разглядаў зямлю як прадукт грамадства, валодаць якім павінен на­род, а распара джацца — абшчына, якую абмяжоўвае дзяржава. Але абшчыннае землекарыстанне, на яго дум­ку, зробіцца выгадным толькі тады, калі будзе падмацавана правам уласнасці. Ён лічыў, што вытворчыя i інш. сельскагаспадарчыя асацыяцыі тыпу фермерскіх аб'яднанняў вядуць да падзелу працы, даюць магчымасць замяніць ручную працу машыннай, павышаюць яе эфектыўнасць. Такім чынам, дэмакратычная зямельная абшчы­на, у якой на добраахвотнай аснове асацыіруюцца індывідуальныя зямельныя ўласнікі — гэта найлепшая форма арганізацыі сельскагаспадарчай вытворчасці.

Меў С. i свой погляд на нацыянальнае пытанне. Ён лічыў, што нацыянальная свабода, нацыянальны росквіт магчымы толькі на аснове эканамічнай свабоды, бо эканоміка — базіс усебаковага развіцця любога народа. Кожны народ мае права на свае індывідуальнае развіццё ў межах чалавечай супольнасці. Але паколькі ў свеце ня­ма этнічна чыстых нацый, як i няма на Зямлі, ахопленай цывілізацыяй, месцаў з этнічна аднародным насельніцтвам, то дужа цяжка ўстанавіць унутраныя нацыянальныя межы, напр., Польшчы, Беларусі i Маларасіі. Але гэтыя абставіны не павінны быць падставай для таго, каб новае дзяржаўнае будаўніцтва не лічылася з этнасам: «Менавіта этнаграфія i эканоміка павінны служыць асновай палітычнага падзелу». Свабодным нацыям неабходна забяспечыць магчымасць самавызначэння, уключаючы аддзяленне, хоць права на аддзяленне нельга блытаць з яго мэтазгоднасцю. I калі ў Расійскай імперыі пераможа дэмакратыя, а эканамічныя, палітычныя, нацыянальныя свабоды стануць рэальнасцю, на яго думку, мала ў каго ўзнікне неабходнасць у аддзяленні. Затое калі якаянебудзь нацыя захоча рэалізаваць сваё

права, то болыпасць не павінна гэтаму перашкаджаць. «Мы ведаем, — пісаў С, — што гэта аддзяленне будзе толькі часовым», што настане час, калі i яны, i іншыя народы самі «пастукаюць у нашы дзверы i папросяць досту­пу».

Прыхільнік рэвалюцыйнадэмакратычных перамен у грамадстве, С. падтрымліваў рэгулярныя кантакты з віднымі грамадскімі i палітычнымі дзеячамі, якія адстойвалі ідэі сацыяльных пераўтварэнняў, ён перапісваўся з Горкім, Караленкам, Сунь Ятсенам i інш. Знаёмства з тэорыяй i практыкай марксізму, ідэі якога мелі шырокае хаджэнне ў 2й палове 19 ст.—пач. 20 ст. напачатку схіляла i С. да думкі, што «анёламзбавіцелем», здольным «адрадзіць чалавецтва да новага жыц­ця, з'яўляецца навуковы сацыялізм». Але далека не ва ўсім ён падзяляў марксісцкія ўяўленні адносна метадаў, форм i мэтазгоднасці актыўнага класавага ўмяшання ў прыродазнаўчагістарычнае развіццё грамадства. Тым не менш ён гатовы быў аддаць даніну радыкальнавалюнтарысцкім устаноўкам «самага рэвалюцыйнага» ву­чэння ў свеце. У сваей працы «На палітычныя тэмы» ён сцвярджаў: «Чалавек не мае патрэбы слепа падпарадкоўвацца якім бы там ні было законам не толькі прыроды, але i грамадскага развіцця», бо «абапіраючыся на свае веды i веды тых i другіх, ён можа карыстацца імі ў сваіх антрапатэалагічных мэтах, накіроўваючы свае жыццё i развіццё паводле свайго ўласнага меркавання, адпаведна сваім жаданням і ідэалам». Аддаючы належнае марксізму, С. ясна бачыў i тое, што вучэнне гэта адлюстроўвае далёка не ўсю ісціну. У марксісцкай дактрыне ён бачыў толькі адно з многіх сацыялістычных вучэнняў, эфектыўнае з пунтку погляду канструявання шляхоў i сродкаў рэвалюцыйнага пераўтварэння грамадскіх устояў. Лічыў, што гэта вучэнне трэба злучыць з іншымі тэорыямі, i найперш з народніцтвам. У чыстым выглядзе марксізм прыдатны хіба што ў Гёрманіі ці іншых развітых краінах Еўропы i Амерыкі. У расійскіх умовах яго выкарыстанне магчыма толькі ў перапрацаваным выглядзе. Падводзячы вынікі сваёй крытыкі марксісцкіх прэтэнзій на манапольнае

Японія. Узбярэжжа вострава Хонсю.

валоданне ісцінай, С. пісаў: «Трэба знаходзіцца пад моцным «унушэннем» з боку Маркса, каб бачыць містыцызм ва ўсім, што не згодна ставіць эканоміку ў аснову асноў усіх гістарычных з'яў». Перакананы прыхільнік ■актыўнага ўмяшання «інтэлектуальнага чалавецтва» ў стыхійны працэс чалавечай гісторыі з мэтай яе дэмакратызацыі, С. заклікаў вучыцца дэмакратыі ў Захаду, дзе яна стала не толькі аб'ектыўным фактарам, але i свядомым перакананнем мае. У азіяцкі ж лад Расіі гэта заходняя дэмакратыя ўмеціваецца з 2 бакоў: буржуазнакапіталістычнага i пралетарскасацыялістычнага. Тым не менш звычкі, густы, ідэалы як рускага буржуа, так i рускага пралетарыя далёкія ад заходніх каштоўнасцей. Те­му «адзіным рашэннем» задачы дэмакратызацыі Расіі «з'яўляецца толькі свядомая змена гэтага ладу іншым».

Удумваючыся ў спецыфіку расійскай гісторыі, С. задаваў сабе пытанне: ці не знішчылі стагоддзі рабства i азіятчыны здольнасць рускіх да сістэматычнай гістарычнай творчасці? Аналіз гісторыкакультурных асаблівасцей расійскай рэчаіснасці, здавалася, падштурхоўваў С. да думкі, што рускія засвойвалі пераважна розум «драхлеючага» Усходу, i гэта з'яўляецца адной з прычын ix гістарычных няўдач, дзіўнай паглыбленасці ў псіхічную спячку. Руская душа зрабілася полем саперніцтва 2 пачаткаў — усходняга i заходняга, кансерватыўнага i актыўнатворчага. У кнізе «Думкі ўтолас» гэта яго меркаванне прымае форму пакутлівага роздуму. Разладжанасць i неўпарадкаванасць расійскага жыцця, абыякавасць да будучыні, няўстойлівасць, нястрыманасць, імпульсіўнасць, нечаканыя выхадкі i нічым нематываваныя ўчынкі, недахоп паслядоўнасці i кардынаванасці, абломаўшчына i карамазаўшчына рускай душы, па назіраннях С, «народжаны шасцівекавым мангольскім ігам, потым нямецкім прыгнётам i прыгнётам рускіх цароў i князёў». Гэтыя рысы — вынік «сацыяльнага клімату», ненармальных грамадскіх умоў. Але было б несправядліва i аднабакова, мяркуе С, «перакладваць усю віну на драпежнікаў i гвалтоўнікаў». Вінаваты i тыя, хто, няхворы i няслабы, церпіць над сабой насілле. С. лічыў, што сацыяльная рэ­валюцыя ў Расіі будзе толькі тады мець поспех, калі сам народ убачыць жывы сэнс, каштоўнасць i карысць пераўтварэнняў свайго рэальнага i будучага жыцця. Каб пазбавіцца ад «псіхічнай імпатэнцыі», рускі дух павінен выкараніць яд, якім атруцілі расійскую гісторыю татараманголы, немцы, уплыў якіх пранік «у фалдах чыноўніцкіх мундзіраў з Германіі ...пад выглядам заходняй культуры i заходняй асветы», а таксама візантыйцы i алкаголь.

Складанасць паслядоўнага дэмакратычнага ўладкавання рускага жыцця яшчэ абумоўлена тым, што заходняя i ўсходняя культуры апынуліся процілегла накіраванымі. Таму, відаць, немагчымы перанос заходніх сацыяльных i культурных стэрэатыпаў на расійскую глебу. У гістарычнай сітуацыі, калі дзве вялікія культурныя хвалі злучыліся, «як не быць буры, этнаграфічнаму, эканамічнаму i палітычнаму канфлікту па ўсёй лініі сутыкнення». Каб пазбегнуць катастро­фы, патрэбны вялікай трываласці амартызатар. Паводле С, ролю такога амартызатара здольна адыграць аме­риканская цывілізацыя, якая, натхнёная заходнім геніем, заклікае ўсходнія грамадствы сваё жыццё i сваю гісторыю ствараць, прытрымліваючыся прынцыпаў дэмакратыі i свабоды асобы.

Уяўленні пра авангардны шлях заходняга свету С. суадносіў ca сваімі філасофскімі перакананнямі ў духу спіназізму. Развіваючы пантэістычны погляд на рэчы, ён пісаў пра Сусвет як вялікую раку, не пасіўнуто i мёртвую, a напоўненую жыццём, чуллівасцю i творчай энергіяй, якая бесперапынна рухаецца i цячэ з вечнасці мінулага ў вечнасць будучага. Людзі — толькі кроплі ў неабсяжным патоку Сусвету, кроплі, што адрываюцца ветрам як пырскі ад агульнай масы ў кароткачасовае індывідуальнае існаванне. «Значэнне асабістага жыцця складаецца толькі ў магчыма болып поўным i сучасным адлюстраванні Вялікага Цэлага», якое з'яўляецца «адным арганізмам, адной бязмежнай i вечнай істотай з душой i целам».

С. сцвярджаў, што было б няправільна лічыць «матэрыю мёртвай», а быццё пазбаўленым універсальнай

структурнай арганізацыі. Сусвет змяшчае ў сабе «ўсе предметы божага i чалавечаге паходжання». Навука, рэлігія, мастацтва даўно аднедушныя ў тым, штo мы звязаны з Сусветам нябачнымі повязямі, што Універсум валодае непарыўнай працягласцю i арганічнай цэласнесцю, то само па сабе, у адрыве ад Цэлага наша індывідуальнае жыццё на Зямлі эфемернае i ўяўнае. Абапіраючыся на ідэю «Вялікай Рэальнасці», вечнай i адзінай, якая ўвасабляе нейкі ўсеабдымны сэнс i каштоўнасць быцця, С. змог даць арыгінальны, i сёння ак­туальны, філасофскафутуралагічны нарыс будучага развіцця чалавецтва. Паводле яго меркавання, зямная цівілізацыя павінна перайсці да новай фазы сваёй эвалюцыі, калі індывідуільнесць сальецца i атаясаміцца з ІДэ

лым, калі чалавек вызваліцца ад уяўлення, быццам яго індывідуальнасць ёсць нешта адарванае, безумоўна адменнае ад Цэлага i тым самым дасягне нірваны Захаду. «Паглынанне свету ў чалавечай душы, як у фокусе, з'яўляецца тым, што можна назваць нірванай Захаду ў адрозненне i процілегласць нірване Усходу, нірване будызму, дзе, наадварот, Вялікі Свет паглынае чалавечую душу, як акіян кроплю».

Такім чынам, калі грамадства хоча захаваць здольнасць да гістарычнай творчасці i прагрэсу, яму трэба арыентаваць псіхічную канстытуцыю сваіх членаў на нормы паводзін у межах дэмакратыі i свабоднага выбару, вучыць ix ствараць каштоўнасці жыцця так, як гэта ўмее рабіць Захад. Для гэтага гра­мадства павінна імкнуцца ўкараняць дэмакратыю замест усходняй дэспатыі i аўтерытарызму, развіваць самадастатковую свабодную асобу замест абязлічаных шрубак таталітарнай лзяржавы, нарэшце, замацоўваць веру ў чалавека, яго маральную i асабістую годнасць замест веры ў стыхію i аб­сурд існавання.

У пачатку 1912 С. пры дапамозе палітэмігрантаў з Расіі купіў невялікі зямельны ўчастак на востраве Мінданао (Філіпіны). Акрамя медыцынскай практыкі ён тут займаўся грамадскай i асветнай дзейнасцю: стварыў бібліятэку i клуб тубыльцаў, займаўся публіцыстыкай. У канцы 1912 газета «Мінданао геральд» («Веснік Мінда­нао») надрукавала серыю яго ертыкулаў пад агульнай назвай «Американ­ская ідэя на Далёкім Усходзе». У кожнай з 9 публікацый («Заходні i ўсходні чалавек», «Паўднёвы чалавек», «Амерыканскі індывідуалізм», «Чалавек i долар» i інш.) С. апісвае яшчэ адзін «райскі куток», які з'яўляецца такім толькі для заможных. Ён не проста заклікае белых плантатараў, фабрыкантаў i гандляроў не пагарджаць жыццём i культурней тубыльцаў, а прапануе разгорнутую прагрему школьней едукецыі філіпінцаў, арганізецыі дзяржеўней еховы здероўя, кердынельных экенемічных рэформ.

У 1915 С. песяліўся ў Нагасакі. Сацыялістычны настрой «практычнеге рэвалюцыянера» к гэтаму часу значна аслабеў. Ён адхіліў прапенову Дж. Кенене разгарнуць антываенную сацыялістычную прапегенду сярод рускіх пелонных i сканцэнтраваў увагу не тэерэтычных праблемах развіцця грамадскага працэсу, што знейшло адлюстраванне ў зборніку артыкулеў «Усход i Зехед», выдадзеным у Японіі на англійскай мове. Цяпер гуманістычнапацыфісцкая пазіцыя выцесніла класавы падыход да гісторыі грамадства. Радыкалізм класавай берецьбы ён болын не лічыў панацэяй ад сацыяльных няшчасцяў. У брашуры «Здалёк» С. пісаў: «Будзем верыць, ... што можам пачалавечаму мірна i добраехвотне вырашыць будучыя вялікія пытанні, унесці свае карэктывы i папраўкі ў на­туральны працэс...» Замест ідэі сацыялістычней рэвалюцыі С. прапануе ло­зунг стварэння «Злучаных Штетаў Еўропы», разглядаючы яго як найпершы пастулат трывалага міру, як умову далейшых эканемічных i сацыяльных пераўтверэнняў.

Лютаўскія падзеі 1917 у Расіі выклікалі ў С. радасць. Ён быў шчаслівы, што дажыў да падзення Ресійскей Бастыліі, да часу, які паклаў кенец менархічнаму кіраванню, падвёў рысу пад старым светам, барацьбе супраць якога ён прысвяціў больш за 40 гадоў жыцця. Цяпер можна было вярнуцца на радзіму. Але кастрычніцкі пераварот перакрэсліў усе яго надзеі i быў успрыняты ім як зігзаг гісторыі, адхіленне ад прыроднага руху эвалюцыйнеге працэсу. 6.8.1918 С. выступіў у газеце «Новости жизни» з артыкулам

«Адкрытыя словы», у якім характарызаваў бальшавікоў як начотчыкаў Маркса. Паводле яго меркавання, пас­ля звяржэння царызму левыя парты i ўчынілі бойку за ўладу, a краіна ў выніку пакацілася ў бездань, «стары эканамічны, сацыяльны, палітычны ўклад» разваліўся, а беспарадак i анархія перараслі ў грамадзянскую вайну. Упёршыся вачыма ў «сусветную пралетарскую рэвалюцыю, страціўшы веру ў сябе... мы спусташаем сваю краіну, забіваем сваіх братоў i сясцёр».

У пачатку 1921 С. з сям'ёй пасяліўся ў кітайскім горадзе Цяньцзынь, працаваў урачом, шмат часу аддаваў публіцыстыцы. Свае артыкулы i брашуры ён публікаваў у Кітаі, краінах Еўропы, Амерыкі. Паступова яго крытыцызм у адносінах да савецкай улады аслабеў, паявіліся прымірэнчыя настроі. Ен вагаўся i разважаў, што, магчыма, для Расіі «плавільны кацёл бальшавізму з'яўляецца адзіным лякарствам». Каб аблегчыць становішча галадаючых суайчыннікаў, С. стварыў i ўзначаліў першы ў Азіі «Камітэт дапамогі галадаючым Расіі». У 1921—22 пры яго садзейнічанні такія ж камітэты створаны ў Пекіне, Харбіне, Мукдэне, Ханькоў. У канцы жыцця ён нават думаў пра вяртанне на радзіму, перапісваўся з сябрамі i родзічамі ў Маскве i Беларусі, але мара яго не збылася.

Нашчадкам ён пакінуў прыклад практычнага стаіцызму i свядомага следавання інтарэсам Цэлага. Як асабістае яго крэда i парада жывым гучаць яго словы: «Вы баіцеся смерці, прагнеце бяссмерця?.. Жывіце жыццём Цэлага. Калі вас даўно не будзе, — яно застанецца. Знішчэнне палохае, толькі пакуль вы адчуваеце сябе асобна».

Тв.\ К офицерам русской армии. НьюЙорк, 1905; В плену на память о войне и плене. Кобе, 1906; Последовательная де­мократия. Нагасаки, 1907; На политиче­ские темы. Нагасаки, 1907; Мысли вслух. 2 изд. Нагасаки, 1916. Национальность и на­ционализм // Рус. слово. 1922. 21 марта.

Лип.: И о с ь к о М.И. Николай СудзиловскийРуссель. Мн., 1976; Клейн Б.С. Доктор Руссель // Неман. 1969. 1—2; Грицкевич В.П. Добрый русский док­тор на Гавайях // Грицкевич В.П. Путеше­ствия наших земляков. Мн., 1968; Мель­ников М.Ф. Из семьи соколиной. Мн., 1973. С. 4—17. В.П.Оргіш.