Прыбытак

(П р ж ы б ы т а к) Станіслаў Аляксандравіч (1852—?)

Медык, хімік, педагог. Скончыў Мінскую класічную гімназію (1869), Пецярбургскі універсітэт (1874), Ваеннамедыцынскую акадэмію (1877). Прымаў удзел у вайне супраць Турцыі як палкавы ўрач. За дысертацыю «Некаторыя прадукты акіслення шмататамных спіртоў» атрымаў ступень доктара медыцыны. У 1881—89 лабарант аддзялення анатамічнай хіміі Пецярбургскага універсітэта. У 1889 атрымаў ступень магістра хіміі i вы­браны на пасаду ад'юнктлабаранта ў Імператарскай ваеннамедыцынскай акадэміі. 3 1891 выкладчык акадэміі, загадчык гарадской санітарнай лабараторыі ў Пецярбургу. Аўтар шматлікіх артыкулаў па хіміі ў перыядычным друку: «Аб арганічных двухвокісах» (1887, магістэрская дысертацыя), «Даследаванне хімічнага саставу лістоў каўказскіх чарніц» (1889), «Аб дыоксіадыпінавай кіслаце» i інш.

ПТАШЫЦКІ Іван Львовіч (1854—?)

Вучоныматэматык. Брат С.Л.Пташыцкага. Сярэднюю адукацыю атрымаў у Віленскай гімназіі, вышэйшую — у Пецярбургскім унце, дзе стаў магістрам (1881), а потым доктарам (1888). У 1880—90 быў выкладчыкам Пецяргофскай прагімназіі, у 1882—97:— прыватдацэнтам Пецярбургскага універсітэта. 3 1890 чытаў вышэйшую матэматыку ў Міхайлаўскай артылерыйскай акадэміі, з 1897 экстраардынарны прафесар Пецярбургскага універсітэта. Аўтар прац «Пра інтэграванне ў канчатковым выглядзе ірацыянальных дыферэнцыялаў»

(1881), «Пра інтэграванне эліптычных дыферэнцыялаў» (1888) i інш.

ПТАШЫЦКІ Станіслаў Львовіч (12.4.1853— 20.12.1933)

Філолаг, гісторык. Брат І.Л.Пташыцкага. Нарадзіўся пад Масквой. Вучыўся ў Віленскай гімназіі. У 1878 скончыў Пецярбургскі універсітэт i быў прызначаны перакладчыкам пры Сенаце. У 1883—84 знаходзіўся ў камандзіроўцы за мяжой, дзе вывучаў славянскую філалогію i архіўную справу. У 1884 прызначаны начальнікам архіва Метрыкі вялікага князя літоўскага i зрабіў апісанне гэтага архіва (1887). 3 1894 прыватдацэнт Пецярбургскага універсітэта на кафед­ры славянскай філалогіі. Яго навуковыя працы па польскай гісторыі i літаратуры, гісторыі Вялікага княства Літоўскага i гісторыі ўзаемаадносін Полыпчы з Расіяй: «Іван Фёдараў, маскоўскі кнігадрукар. Знаходжанне яго ў Львове» (1884), «Апісанне кніг i ак

таў Літоўскай метрыкі» (1887), «Да пытання пра выданні i каментарыі Літоўскага статута» (1893), «Сярэдневяковыя заходнееўрапейскія аповесці...» (1897) i інш. Выдаваў помнікі старажытнай польскай i рускай пісьменнасці, сярод якіх «Зборнік узораў славянарускіх старадрукаў» (1895). Выступаў з артыкуламі ў перыядычным друку.

ПЯТКЕВІЧ Антоні, гл. Плуг Адам

ПЯТНІЦКІ Іван Канстанцінавіч (1856—?)

Духоўны пісьменнік, выдавец. Адукацыю атрымаў у Пецярбургскай духоўнай акадэміі. Працаваў выкладчыкам у Магілёўскай духоўнай семінарыі, быў рэдактарам «Могилевских епархиальных ведомостей». Аўтар пра­цы «Тупічэўскі манастыр Магілёўскай епархіі» (Магілёў, 1889) i інш. Пад яго рэдакцыяй выдадзены «Словы i прамовы Георгія Каніскага, архіепіскапа магілёўскага» (Магілёў, 1892). Пад назвай «Рускі сектант у сваёй гісторыі» апублікаваў раскольніцкі рукапіс сек­ты вандроўнікаў, або бегуноў, са сваёй прадмовай, пасляслоўем i заўвагамі (1884).

РАБІНОВІЧ Ізраіль Міхаіл (7—1893)

Вучоны талмудыст, філолаг. Нарадзіўся на Гродзеншчыне. 3 1865 жыў у Парыжы. Аўтар артыкулаў па філалогіі i гістарычных даследаванняў. На падставе аналізу зместу Талмуда напісаў таксама некалькі твораў па крымінальным i цывільным талмудычным праве: «Права крымінальнае Тал­муда» (1876), «Права цывільнае Талму­да» (1877—80, на франц. мове).

РАВІНСКІ Вікенцій Паўлавіч (1786—1855)

Паэт i драматург, найбольш верагодны аўтар беларускай паэмы «Энеіда навыварат». Нарадзіўся ў Духаўшчынскім раёне Смаленскай вобл. Прафесійны ваенны, палкоўнік. Удзельнік войнаў з французамі 1805—07, Айчыннай вайны 1812, паходу рускай арміі ў Еўропу. У 1816 выйшаў у адстаўку. У 1826—33 быў на цывільнай службе ў Арэнбургскай губ., у Пензе i Кастраме. Сістэматычнай адукацыі не атрымаў, але самастойна набыў разнастайныя веды: валодаў французскай i нямецкай мовамі, цікавіўся гісторыяй i літаратурай. Поглядамі быў блізкі да дзекабрыстаў. Як дасціпны чалавек згадваецца ва ўспамінах земляка — кампазітара М.Глінкі. Ананімная парадыйнасатырычная паэма «Энеіда на­выварат» — адзін з першых буйных твораў беларускай літаратуры новага часу — магла быць ім напісана ў вёсцы ці тады, калі ён стажыраваўся ў Смаленскай удзельнай канторы (пасля 1812, але не пазней як у пачатку 1830). Большасць сучасных даследчыкаў лічаць, што гэты твор належыць менавіта пяру Р. Паэма напісана ў жанры травесці (г. зн. набліжана да пародыі), парадзіруе паэму «Энеіда» старажытнарымскага паэта Вергілія i прымыкае да травесційных «Энеід», якія пачынаючы з 17 ст. ўзнікалі ў многіх еўрапейскіх літаратурах як дэмакратычная рэакцыя на класіцызм. Найбліжэйшымі ўзорамі для аўтара, вера­годна, былі адпаведныя ўкраінскі (І.Катлярэўскага) i рускі (М.Осіпава) творы. У сваіх папярэднікаў аўтар запазычыў сюжэт (прыгоды легендарнага героя Энея — заснавальніка дзяржавы ў старажытным Лацыуме), але стварыў арыгінальны твор, напоўнены рэаліямі беларускага жыцця часоў прыгонніцтва. Паэма мае выразную дэмакратычную накіраванасць. Трыянцаў — спадарожнікаў Энея — аўтар надзяляе рысамі прыгонных сялян, паказвае ix кемлівымі, працавітымі i жыццелюбівымі. Пад выглядам старажытных антычных багоў (Юнона, Эол) i некаторых іншых персанажаў (Дыдона) выводзяцца памешчыкіпрыгоннікі i ix памагатыя. Са шчырым захапленнем апавядае аўтар пра таленавітае ўсёўмельства прыгонных, імкнецца да праўдзівага паказу ix жыцця, дэманструючы дасканалае веданне беларускага фальклору, вялікія выяўленчыя магчымасці беларускай мовы. Паэма адыграла вялікую ролю ў станаўленні новай беларускай літаратуры i ўваходзіць у скарбніцу беларускай паэзіі.

Р. з'яўляецца таксама аўтарам вершаванай камедыі «Шлюб па няволі», сатыры на аракчэеўскія парадкі «Вялікі муж субардынацыі», вершаў, у якіх высмейвалася самадурства паноў, апісаліся камічныя эпізоды з жыцця памешчыкаў, даваліся нататкі па гісторыі. Тэксты гэтых твораў распаўсюджваліся ў рукапісах i цяпер невядомыя.

Літ.: Кісялёў Г. Загадка беларускай «Энеіды». Мн., 1971; Яго ж. Пошукі імя. Мн., 1978.

РАВІЧ Іосіф Іпалітавіч (сапр. прозвішча Г i р ш о в i ч М о й ш а) [4(16).4.1822— 9(21).9.1875]

Вучоныветэрынар, педагог. Нарадзіўся ў Слуцку. У 1850 скончыў курс ветэрынарнага аддзялення Віленскай медыкахірургічнай акадэміі са ступенню ветэрынара. У 1856 на званне магістра ветэрынарных навук абараніў дысертацыю «Пра востры рэўматызм суставаў у коней». У 1859 па выніках конкурсу прызначаны прыватдацэнтам акадэміі на кафедры зоапаталогіі i зоафізіялогіі, a ў наступным годзе накіраваны на 2 гады на ву­чобу за мяжу. Пасля вяртання выбра­ны экстраардынарным, a ў 1867 ардынарным прафесарам. У 1871 узначаліў створаны па яго прапанове часопіс «Архив ветеринарных наук». У 1872 прызначаны загадчыкам ветэрынарна­га аддзялення акадэміі. Галоўныя навуковыя працы: «Агульная зоапаталогія» (1861), «Курс вучэння пра павальныя i заразныя хваробы свойскай жывёлы», «Поўны курс іпалогіі» i інш. Шэраг яго артыкулаў надрукаваны ў тагачасным перыядычным друку.

РАДЗЕВІЧ Міхаіл Васілевіч (1838—пасля 1917)

Літаратурны i тэатральны крытык, педагог, этнограф. Нарадзіўся ў Мазыры ў сям'i святара. У 1859 скончыў Пецярбургскую духоўную семінарыю, потым 2 гады вучыўся ў Пецярбургскай духоўнай акадэміі. Не скончыўшы яе курс, перайшоў у Пецярбургскі універсітэт. У 1862 атрымаў пасведчанне на званне настаўніка рус­кай мовы i славеснасці ў жаночых гімназіях. 3 мая 1864 працаваў у навучальных установах Віленскай навучальная акруті; выкладаў рускую мову, славеснасць i харавыя спевы ў віленскіх мужчынскай i жаночай гімназіях. У пачатку 1870 прызначаны інспектарам Віленскай дырэкцыі народных вучылішчаў, у 1873 — справаводам дэпартамента народней асветы ў Пецярбургу; курыраваў жаночыя навучальныя ўстановы Расіі, быў членам асобага аддзела навуковага камітэта міністэрства, які разглядаў кнігі, выдадзеныя для народнага чытання. За 16 гадоў працы даслужыўся да даволі высокага звання сапраўднага стацкага саветніка. 3 1889 узначальваў Варшаўскую дырэкцыю народных вучылішчаў. У 1894 выйшаў у адстаўку i займаўся , літаратурнай дзейнасцю. Апошнія звесткі пра яго датаваны 1917. Далейшы яго лёс невядомы.

У 1860я гады выступаў як публіцыст рэвалюцыйнадэмакратычнага кірунку. Свае артыкулы публікаваў у часопісе братоў Дастаеўскіх «Время», у часопісах сатырычным «Искра» i тэатральным «Русская сцена». У публікацыях побач з літаратурнымі ставіў актуальныя педагагічныя праблемы. Быў прыхільнікам ідэй рускага педагога К.Дз.Ушынскага, якога лічыў перакананым змагаром за прагрэсіўнае выхаванне i адукацыю. У сваіх артику­лах, нарысах i замалёўках разглядаў пытанні навучання, выхавання i адукацыі («Купцы — рэфарматары гімназій», «У народнай школе», «Некалькі слоў пра настаўніцкія інстытуты» i інш.). Аналізаваў i крытыкаваў сістэму фізічнага пакарання, што ўжывалася ва ўсіх тагачасных сярэдніх i ніжэйшых навучальных установах. Лічыў, што пакаранне прыносіць шкоду, бо зневажае асобу выхаванца, вядзе да дэгуманізацыі адносін дарослых i дзя

цей. Кара — гэта знявага, крыўда, а «ці можа знявага выхоўваць, узнімаць духоўна?» Востра крытыкаваў існуючую сістэму ўнутрышкольнага рэжыму. У артыкуле «Беларускія народныя школы» (1871) намаляваў тыповую для ўсіх пачатковых школ Беларусі карціну ўбоства, паказаў беднае, напаўгалоднае, жабрацкае жыццё вучняў, а таксама цяжкае незабяспечанае жыццё сельскіх настаўнікаў, лёс якіх — працавітае жыццё i галодная жахлівая старасць. У педагагічных артыкулах Р. падкрэсліваў у сялянскіх дзяцей такія станоўчыя якасці, як шчырасць, сумленнасць, сціпласць, здольнасці, дапытлівасць, зацікаўленасць у авалоданні ведамі. Лічыў, што ў маральным выхаванні вучняў першарадную ролю адыгрывае разумны парадак у навучальнай установе, узаемаадносіны педагогаў i выхавацеляў, дзейнасць i паводзіны самога педагога.

Л im.: Антология педагогической мысли Белорусской ССР. М., 1986. С. 211—216.

РАДКАВЕЦ Ігнацій Іванавіч (1849—?)

Беларускі фалькларыст, этнограф. Нарадзіўся ў в. Аголічы Петрыкаўскага рна. Вучыўся ў Петрыкаўскім народным вучылішчы. Працаваў пісарам у ваенным ведамстве, з 1878 валасным пісарам у в. Грабаў, Дзякавічы i мяст. Лельчыцы. У 1889 запісаў вясельны абрад у в. Дзякавічы Мазырскага пав. i тэксты песень, звязаных з ім (надрукаваны ў кнізе П.В.Шэйна «Матэрыялы для вывучэння побыту i мовы рускага насельніцтва ПаўночнаЗаходняга краю», 1902, т. 3). Адзін з карэспандэнтаў Шэйна, у архіве якога (СанктПецярбург) зберагаюцца i іншыя запісы Р. д.Ю.Лозка.

РАДЧАНКА Зінаіда Фёдараўна [1839— 5(18).3.1916]

Фалькларыст i этнограф. Нарадзілася ў в. Старыя Дзятлавічы Гомельскага рна. На працягу ўсяго жыц­ця збірала матэрыялы духоўнай куль­туры беларускага народа, запісвала фальклор, асаблівасці беларускіх гаворак. Склала «Зборнік маларускіх i беларускіх песень Гомельскага павета, запісаных для голасу з акампанементам фартэпіяна» (1881), у які ўключыла 30 песень з напевамі. Самы багаты па колькасці твораў (676 песень) зборнік «Гомельскія народныя песні (беларускія i маларускія). Запісаны ў Дзятлавіцкай воласці Гомельскага па­вета Магілёўскай губерні... з дадаткам 83 мясцовых прыказак» (1888), у прадмове да якога апісаны абрады i звычаі сялян, ix матэрыяльная культура. Пер­шая з даследчыкаў 19 ст. адзначыла двухгалоссе ў спевах беларусаў. У 1887 выбрана правадзейным членам Рускага геаграфічнага таварыства.

Тв.: Сборник малорусских и белорус­ских народных песен Могилёвской губер­нии Гомельского уезда Дятловицкой воло­сти (180 песен). Спб., 1911.

РАЖАНСКІ Фелікс (?—пасля 1903)

Паэт, мемуарыст, удзельнік нацыянальнавызваленчага руху 1860х гадоў. Працаваў каморнікам у маёнтку Вялікая Бераставіца на Гродзеншчыне. У 1861 увайшоў у Гродзенскую паўстанцкую арганізацыю К.Каліноўскага. Адзін з заснавальнікаў нелегальнай друкарні. Удзельнічаў у выданні i распаўсюджванні газеты «Мужыцкая праўда». У 1863 у паўстанцкіх атрадах В. Урублеўскага. Пасля задушэння паўстання эмігрыраваў у Кракаў. Аўтар паўстанцкіх песень на белару­скай мове «Гэйга разам, хлопцы...», «Ах ты, мая чарнабрыва...» (апубл. ў 1865 былым паўстанцам І.Арамовічам), успамінаў «3 Гродзенскага ваяводства» (1903), якія з'яўляюцца каштоўнай крыніцай па гісторыі рэвалюцыйнага руху 1860х гадоў на Гродзеншчыне,змяшчаюць важный факты з біяграфіі К.Каліноўскага.

РАМАНАЎ Еўдакім Раманавіч (11.9.1855— 20.1.1922)

Этнограф, фалькларыст i археолаг. Нарадзіўся ў мяст. НоваБеліца (цяпер у межах Гомеля) у сям'і мяшчан. Скончыў Гомельскую прагімназію (1870), курсы настаўнікаў рускай мовы i гісторыі (1872). Працаваў настаўнікам (з 1872), інспектарам народных вучылішчаў Віцебскай, Гродзенскай i Магілёўскай губ. (1886—1906), членам Часовай камісіі па ўладкаванні Віленскай публічнай бібліятэкі i музея (1906—16). На працягу 1897—1903 працаваў рэдактарам у газеце «Могилевские губернские ведомости», з 1910 — загадчыкам секцыі этнаграфіі i археалогіі ПаўночнаЗаходняга аддзялення Рускага геаграфічнага таварыства. 3 1917 жыў у Стаўрапалі. Р. вывучаў матэрыяльную i духоўную культуру беларусаў: жыллё, адзенне, сямейны побыт, народныя абрады, вераванні, дзіцячыя гульні, нар. каляндар i медыцыну. Аўтар больш як 200 прац па этнаграфіі, фальклоры, гісторыі, археалогіі i мове беларусаў, сабраў i надрукаваў больш як 10 тыс. фальклорных твораў. Галоўная фальклорнаэтнаграфічная праца Р. «Беларускі зборнік» (вып. 1—9, 1886—1912) з'яўляецца своеасаблівай энцыклапедыяй побыту i культуры беларусаў дарэвалюцыйнага часу. У 1886—94 вёў археалагічныя раскопкі на тэрыторыі Магілёўскай i Віцебскай губ. Ён склаў археалагічныя карты Магілёўскай, Віцебскай i Гро­дзенскай губ., сабраў звесткі пра больш за 1000 гарадзішчаў на Бела­русь выявіў шмат стаянак першабытнага чалавека, вёў антрапалагічныя даследаванні. Каля в. Высокі Гарадзец Талачынскага рна Р. адкрыў помнік эпіграфікі 12 ст. Барысаў камень. У

1900 Р. выдаў зборнік «Тарас на Пар­насе i іншыя беларускія вершы» (дапоўненае выданне выйшла ў 1902), у

1901 апублікаваў (ca скарачэннямі) працу A.Afeepa «Апісанне Крычаўскага графства 1786 г.». Папулярызаваў творы В.ДунінаМарцінкевіча, Ф.Багушэвіча. За вялікі уклад у развіццё навукі Р. быў выбраны правадзейным членам Рускага геаграфічнага тавары­ства (1886), таварыства аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі i этнаграфіі (1888), Маскоўскага археалагічнага та­варыства (1890), Віцебскага статыстычнага камітэта (1891) i інш.

Тв.: Материалы по исторической топо­графии Витебской губернии. Уезд Велижский. Могилев, 1898; Могилевская старина. Вып. 1—3. Могилев, 1900—03; Учебник русской грамматики. 4 изд. Могилев, 1904; Материалы по этнографии Гродненской губернии. Вып. 1—2. Вильна, 1911—12; Первоисточники для истории Могилевского края. Вып. 1. Одесса, 1916; Беларускія народныя казкі: (Са зборнікаў Е.Р.Раманава). Мн., 1962.

Літ.: Бандарчык В.К. Е.Р.Раманаў. Мн., 1961. В.К.Бандарчык.

РЖАВУСКІ Адам Станіслававіч (10.8.1760— 12.1.1825)

Дзяржаўны дзеяч, дыпламат, паэт. Нарадзіўся ў Нясвіжы. У 22 гады выступаў на польскім сойме i звярнуў на сябе ўвагу глыбокім веданнем спраў i красамоўствам. У 1788 накіраваны пасланнікам Рэчы Паспалітай у Данію, дзе з поспехам выканаў сваю місію. Праз 2 гады за выдатную палітычную дзейнасць атрымаў званне сенатара польскага сената i кашталяна. Пасля трох падзелаў Рэчы Паспалітай, калі значная яе частка далучана да Расійскай імперыі, Р. ў чыне правадзейнага стацкага саветніка быў прызнача­ны старшынёй цывільнай палаты ў Брацлаўскай губ. У 1808 кіеўскае дваранства абрала яго сваім губернскім маршалкам, а ў наступным годзе ён атрымаў права прысутнічаць у сенаце. Перасяліўшыся ў Пецярбург, Р. прымаў удзел у масонскім руху: быў вялікім намесным, майстрам вялікай ложы «Астрэі» i ложы «Белага арла». Напісаў некалькі твораў палітычнага характару, якія засталіся пераважна ў рукапісах. 3 ix найбольш вядомыя «Запіска аб праўленні караля СтаніславаАўгуста», «Размовы пра царства мёртвых», «Заўвагі на польскія зако­ны», папраўкі да твораў генерала Дзюмур'е «Аб канфедэрацыі ў Бары». Вядомы i як аўтар лірычных вершаў. Перакладаў элегіі i трагедыі Тыбула. Па­мёр у сваім маёнтку ў Паграбішчах на Нясвіжчыне.

РОМЕР Альфрэд Ізідар (16.4.1832—24.1.1897)

Жывапісец, графік, медальер, мастацтвазнавец, этнограф. Нарадзіўся ў Вільні. Адукацыю па жывапісе атрымаў у КЛ.Русецкага, потым вучыўся ў Парыжы ў Л.Бана i А.Аляшчынскага, у Мюнхене — У А. фон Рамберга (1869—74). 3 канца 1850х гадоў жыў у маёнтку Крэўна (цяпер Літва). За ўдзел у паўстанні на Беларусі 1863—64 адбываў турэмнае зняволенне. Пасля вызвалення працаваў у Мюнхене, Кракаве, Парыжы, прымаў актыўны ўдзел у ix мастацкім жыцці. 3 1874 жыў у маёнтку Каралінава (цяпер Пастаўскі рн), з 1884 у Кракаве. Маляваў партрэты, пейзажы, тэматычныя кампазіцыі з жыцця народа i на рэлігійныя сюжэты. Яго работам уласцівы дакладны выразны малюнак, свабода i натуральнасць кампазіцыі: партрэты маці (1872), бацькі, жонкі, Э.Ромера (1873), М.Ромера, аўтапартрэты, парт­рэты К.Русецкага, К.Эстрэйхера, Ф.Даноўскага, У.Лушчкевіча, скульптара Яцунскага, жывапісца Швайніцкага i яго жонкі, карціна «Паўстанец 1863 года» (1886) i інш. Стваральнік бронзавых медальёнаў з партрэтнымі выявамі, гравюр з выявамі сялян, архітэктурных помнікаў, карыкатур. Гістарычную i мастацкую каштоўнасць маюць этнаграфічныя замалёўкі сялянскага побыту беларусаў: кампазіцыі

«Сялянская хата», «Сялянская дзяўчынка», «Каля карчмы», «Сялянскі двор», «Перад вакзалам», замалёўкі народных касцюмаў. Зрабіў шэраг размалёвак у праваслаўных i каталіцкіх храмах у в. Камаі (Пастаўскі рн) i Пінску. Вывучаў народнае прыкладное мастацтва Беларусі, падрыхтаваў навуковую публікацыю пра слуцкія паясы.

Лі'т.:Д р о б о в Л.Н. Живопись Белорус­сии XIX—начала XX в. Мн., 1974. С. 207— 210.

РУКЕВІЧ Міхаіл Іванавіч (1796—30.8.1841)

Рэвалюцыянер, дзекабрыст, адзін з арганізатараў выступления Літоўскага піянернага батальёна. Паходзіў ca шляхты Беластоцкай вобласці. Служыў кватармайстрам у 1м палку гвардыі Красінскага, у 1815 выйшаў у адстаўку па хваробе. Скончыў Віленскі універсітэт ca ступенню кандыдата юрыспрудэнцыі (1820). У лістападзе

1823 арыштаваны па справе аб тайных таварыствах у Віленскім універсітэце, але зза недахопу доказаў на пачатку

1824 вызвалены. Разам з К.Г.Ільгестромам заснаваў у 1825 тайнае рэвалюцыйнае тва «Ваенных сяброў», у склад якога ўвайшлі афіцэры i салдаты Літоўскага корпуса, перадавая шляхта i моладзь навучальных устаноў Гродзенскай губ. i Беластоцкай вобл. Таварыства мела на мэце барацьбу за «вольнасць» i «ўсеагульны дабрабыт». 24.12.1825 члены таварыства сарвалі прысягу Мікалаю I у піянерным батальёне. 15.1.1826 арыштаваны i знаходзіўся ў Беластоку пад следствам. Ваенным судом прыгавораны да пакарання смерцю, але па найвышэйшай канфірмацыі 15.4.1827 пазбаўлены дваранства i высланы на 10 гадоў катаржных работ i на пастаяннае пасяленне ў Сібір. Катаргу адбываў разам з іншымі дзекабрыстамі ў Чыце i Пятроўскім заводзе. У 1832 накіраваны на пасяленне ў Іркуцкую губ. Па справе Р. да следства прыцягваліся i яго сест­ры Карнелія i Ксаверыя, якія былі пакараны пазбаўленнем дваранства i ссылкай у Сібір, пазней замененай на 6месячнае знаходжанне ў Брыгіцкім дзявочым кляштары.

РУНКЕВІЧ Сцяпан Рыгоравіч [11 (22). 1.1867—?]

Гісторык рускай царквы, асветнік. Нарадзіўся на Беларусі ў сям'і протаіерэя Мінскай епархіі. Скончыўшы Пецярбургскую духоўную акадэмію, выкладаў у ёй, быў сакратаром Сінода Яшчэ студэнтам прымаў удзел у дзейнасці студэнтаўпрапаведнікаў i вёў народныя рэлігійнапавучальныя чыганні ў цэрквах, грамадскіх i приват­ных залах, начлежных дамах. Вынікам гэтай дзейнасці з'явіліся яго нарысы «Студэнтыпрапаведнікі» (Спб., 1892) i серыя твораў «Народная акадэмія», у якой меркавалася выдаваць па даступнай цане лепшыя пропаведзі i ўрыўкі з твораў сучасных i старажытных царкоўных пісьменнікаў (у 1895—96 выйшла 5 кніжак). Апрача таго, Р. выдаў «Матэрыялы для гісторыі Мінскай епархіі» (вып. 1—5. Мн., 1892—94), «Кароткі гістарычны нарыс стагоддзя Мінскай епархіі...» (Мн., 1893), «Гісторыю Мінскай архіепіскапіі (1793—1832 гг.)» (Спб., 1893, магістарская дысертацыя), «Жыццяпісы заходнярускіх уніяцкіх мітрапалітаў» (т. 1. Спб., 1897), «Рэлігійныя матывы ў творах А.С.Пушкіна» (Спб., 1899). Друкаваў артыкулы ў часопісе «Минские епархиальные ведомости». У сваіх працах i публікацыях па гісторыі уніяцкай царквы i Мінскай епархіі праваслаўнай царквы ў 18—19 ст. разглядаў пытанні гісторыі Полыпчы напярэдадні яе падзелу, яе ўзаемаадносіны з Расіяй. Р. цікавілі не толькі палітычныя, юрыдычныя i культурныя аспекты гэтай праблемы, але i пытанні царкоўнага землеўладання. Асабліва падрабязна распрацавана ім пытанне пра вяртанне уніятаў у праваслаўе. Хоць Р. прытрымліваўся ў цэлым афіцыйнага пункту гледжання, ён выкарыстаў вялікі архіўны матэрыял, прасачыў гэты працэс літаральна ў кожным прыходзе.

Літ.: Афанасьев Н.И. Современни­ки. Т. 2. Спб., 1910.

РУСЕЦКІ Канут Іванавіч (1801—21.8.1860)

Жывапісец, педагог, прадстаўнік класіцызму. Нарадзіўся ў в. Сцебекяй каля Панявежы (цяпер Панявежыс,

Літва). У 1818—21 вучыўся ў Віленскім універсітэце ў Я.Рустэма, Дж.Саўндэрса, К.Ельскага, М.Падалінскага, у 1821—22 — у Парыжскай Акадэміі мастацтваў у Г.Лецьера, у 1823—25 — у Рымскай Акадэміі мастацтваў у В.Камучыні, Б.Торвальдсена i А.Гро; у 1826—31 працаваў у Рыме як стыпендыят Віленскага універсітэта. 3 1820 удзельнічаў у мастацкіх выстаўках. 3 1831 жыў у Вільні: у 1834—39 выкладчык жывапісу i малюнка ў шляхецкім пансіёне, у 1839—48 — у шляхецкім інстытуце. 3 1840х гадоў жыў i працаваў на Беларусі. Маляваў партрэты, пейзажы, працаваў у акварэлі. Напісаў шэраг пейзажаў ваколіц Навагрудка, Ашмяншчыны, Белавежскай пушчы, у якіх этнаграфічная дакладнасць выдатна спалучаецца з выразнай манерай пісьма. Найболып значныя творы: «Італьянец, які ўсміхаецца» (1823), «Клятва карбанарыяў» (1826), «Уцёкі ў Егіпет» (1828), аўтапартрэт, партрэт сына — Б.Русецкага (1843), «Жняя» i «Партрэт бацькі» (1845), «Літоўка з вербамі» (1847), «Паляванне на зуброў» (1844—51), «Панарама горада Вільні» (1850), «Літоўская рыбачка» (1856), «Млын Патоцкага ў Паплавах» (1855), «Селянін з мётламі» (1851, акварэль), «Пейзаж ca скачкамі», «Верб­ная нядзеля».

Літ.: Д р о б о в Л.Н. Живопись Бело­руссии XIX—начала XX в. Мн., 1974. С. 109—111.

РУСТЭМ Ян [1762— 9(21). 1835]

Жывапісец, рысавальшчык, педагог. Нарадзіўся ў Стамбуле (Турцыя). Яго творчасць звязана з мастацкім жыццём Беларусі i Літвы. Вучыўся ў Варшаве ў Я.П.Норбліна i М.Бачарэлі, у Германіі (1788—90). У 1798—1832 выкладаў у Віленскім універсітэце (з 1811 прафесар). Рэарганізаваў сістэму навучання ў Віленскай мастацкай школе, якая ў 1797—1832 існавала пры універсітэце i была цэнтрам мастацкіх ведаў краю. Падрыхтоўка ў гэтай школе давала магчымасць таленавітай моладзі Бела­русь Літвы i Полыпчы паступаць у мастацкую акадэмію. Апрача таго, уведзеная Р. сістэма мастацкага навучання садзейнічала развіццю рэалізму ў мастацтве 19 ст. Як прыхільнік перадавых

дэмакратычных ідэй Р. імкнуўся вызваліць жывапіс ад уплыву класіцызму, які скоўваў мастацкую індывідуальнасць, тармазіў развіццё рэалізму. Ён дамогся дазволу прымаць у школу здольных вучняў незалежна ад ix сацыяльнага паходжання. Так, у 1820— 22 у школе вучылася 45 жывапісцаў i 16 скульптараў, сярод якіх было шмат выхадцаў з Беларусі. Выхаванцамі школы былі мастакі І.Аляшкевіч, В.Ваньковіч, Я.Дамель, Н.Орда, К.Русецкі, І.Хруцкі i інш. Светапогляд мастакоў — выхаванцаў школы фарміраваўся пад уплывам перадавых дэмакра­тычных ідэй таго часу, ix творы былі сугучныя прагрэсіўным тэндэнцыям эпохі, адлюстроўвалі нацыянальныя асаблівасці, культурныя традыцыі, побыт народаў краю. Сам Р. працаваў пераважна ў жанры партрэта. У яго творах прыкметны ўплыў рамантызму, класіцызму, сентыменталізму. Творчай манеры Р. ўласцівы ўстойлівасць кампазіцыйных прыёмаў, дакладны малюнак, стрыманасць колераў. Ён аўтар шматлікіх аўтапартрэтаў, партрэтаў Т.3ана, А.Снядэцкага (1816), Я.Снядэцкага (1819) i інш., кампазіцый «Турак з канём» (1791), «Бабуля з унучкай» i інш., акварэляў «На рынку» i інш. Намаляваў мініяцюрныя партрэты А.Т.Касцюшкі, Я.Лялевеля. Творы Р.

зберагаюцца ў музеях Літвы, Польшчы, Германіі.

Літ.: Д р о б о в Л.Н. Живопись Бело­руссии XIX—начала XX в. Мн., 1974. С. 22—25.

РУТКОЎСКІ Антон! (180514.8.1873)

Педагог, бібліятэкар. Нарадзіўся на Міншчыне. Удзельнік паўстання 1830— 31 (узнагароджаны крыжам «Віртуці Мілітары»). Пасля задушэння паўстання быў вымушаны эмігрыраваць за мяжу i жыў у Парыжы. Пэўны час зарабляў сабе на жыццё, працуючы шпалершчыкам, настаўнічаў у эмігранцкіх школах. 3 1843 на пасадзе намесніка загадчыка польскай бібліятэкі ў Пары­жы, у 1854—66 — бібліятэкар кнігазбору У.Чартарыйскага, што размяшчаўся ў адным з парыжскіх гатэляў. Апрацоўваў вывезеныя з Польшчы рукапісы i каштоўныя старадрукі Пулаўскай бібліятэкі. Клапаціўся аб ix захаванні i рэстаўрацыі, склаў інвентар рукапісаў, кніг, карт i музейных экспанатаў. Папаўняў бібліятэчныя зборы антыкварыятам. Не заўсёды з ведама ўладальніка бібліятэкі даваў магчымасць карыстацца зборамі пабочным чытачам i даследчыкам, забяспечваў ix літаратурай аб родным краі, падтрымліваў кантакты з французскімі навукоўцамі.

РЫПІНСКІ (Р а д в а н )

Аляксандр Феліксавіч (кал я 1811—1886)

Паэт, фалькларыст, кнігавыдавец, мастак. Нарадзіўся на Віцебшчыне. Паходзіў са старадаўняга беларускага шляхецкага роду. У маленстве выхоўваўся ў дзедаўскім маёнтку Стайкі каля Віцебска. У раннім юнацкім узросце, пазнаёміўшыся з беларускімі народнымі песнямі i казкамі, пачаў весці фальклорныя запісы (згублены ў час паўстання 1831), захапіўся верша складаннем i перакладамі. Найбольш раннім вершам лічыцца запіс 16гадовага юнака на тытульным лісце ў рукапісным зборніку яго школьнага таварыша Гайкі з Пнёва (на польскай мове). У 1827 пераклаў на польскую мову «Русалку» А.Пушкіна. Пасля заканчэння Віцебскай гімназіі ў 1829—30 ву­чыўся ў Дынабуртскай (цяпер Даўгаўпілс, Латвія) школе прапаршчыкаў. Значнай падзеяй гэтага перыяду лічыў знаёмства з В.Кюхельбекерам, які адбываў пакаранне ў Дынабургскай крэпасці. Разам з сябрамі Р. наведваў зняволенага дзекабрыста, дапамагаў яму перапісваць літаратурныя творы, дастаўляў у крэпасць літаратуру. Адданасць ідэалам барацьбы Р. адкрыта выявіў у момант, калі ён, слухач школы прапаршчыкаў, атрымаў загад выступіць супраць паўстанцаў у 1831, але замест гэтага сам стаў актыўным змагаром. Калі паўстанне было задушана, ратуючыся ад катаргі, разам ca сваім атрадам перайшоў у Прусію. У 1832 напісаў развітальны верш «Да Польшчы на апошняй мяжы княства Пазнанскага каля Мальбурга (у дарозе да Францыі)».

У 1832—46 жыў у Парыжы. Там абраны членам французскай Акадэміі прамысловасці, сельскай гаспадаркі, рамёстваў i гандлю. У суполцы з Ф.Ходзькам адкрыў мастацкі магазін. У 1839 на пасяджэнні Польскага літаратурнага таварыства ў Парыжы прачытаў першы даклад па беларускай этнаграфіі i фальклоры, a ў 1840 на падставе ўласных лекцый выдаў асобнай кнігай фалькларыстычнае даследаванне «Беларусь (Колькі слоў пра паэзію простага люду той нашай польскай правінцыі, пра яго музыку, спевы, танцы i інш.)», дзе ўпершыню сістэматызаваў вусную творчасць беларускага народа па жанрах i тэматыцы. У кнізе вялікая колькасць абрадавых твораў (адноўленых па памяці, а таму не заўсёды дакладных), даюцца апісанні i характарыстыка абрадаў, уключаны звесткі па гісторыі літаратуры i музычнай культуры Віцебшчыны, змешчаны народныя рэлігійныя песні кніжнага паходжання («Стары Восіп барадаты», «О, мой божа, веру табе»), уласныя творы, стылізаваныя пад на­родныя песні. Агульная канцэпцыя кнігі вызначаецца пэўнай супярэчлівасцю: аўтар заклікае да вывучэння народнасці i ў той жа час прызнае яе выключна як польскую, прысвячае сваё выданне «першаму з мужыкоў беларускіх, які навучыцца спачатку чытаць, а затым гаварыць i думаць папольску». Да парыжскага перыяду адносіцца яго блізкае знаёмства з А.Мі'ц­кеві'чам, якое грунтавалася на адзінстве грамадзянскіх i эстэтычных ідэалаў. Польскі даследчык Ф.Герман сцвярджаў, што «любасць да Беларусі была адным з тых фактараў, якія

спрыялі збліжэнню Міцкевіча з Рыпінскім, а потым трываламу ix сяброўству». Магчыма, па парадзе А.Міцкевіча, Р. падрыхтаваў да друку ўспаміны з часоў паўстання 1831 (у 1836 у Парыжы выдадзены ix фрагменты «Паўстанне Вілейскага, Завілейскага i Дзісенскага паветаў») i стварыў навуковую распрацоўку «Выпісы польскіх гарадоў i вёсак, упомненых у творы Нарбута «Гісторыя старажытнай Літвы» (з дадаткам «Спіс польскіх рэк»).

У 1846 Р. пераехаў у Лондан i займаўся там выдавецкай i творчай дзейнасцю, выкладаннем моў, матэматыкі i малявання. Быў шырока вядомы як ма­стак, афармляў уласныя кнігі, выявіў выключныя здольнасці да мастацкай фатаграфіі, стаў адным з піянераў фотамастацтва. Разам з І.Яцкоўскім у

1852 заснаваў у прыгарадзе Лондана Тотнэме вольную друкарню, у якой у

1853 выдаў зборнік сваіх польскамоўных вершаў «Паэзія», дзе змясціў i беларускую рамантычную баладу «Нячысцік» (у 1853 выйшла асобным выданнем у Познані), у 1854 — зборнік «Сяржантфілосаф». У 1853 Р. звярнуўся ў Пецярбургскі цэнзурны камітэт з просьбай надрукаваць «Нячысціка» ў любой друкарні Расіі, але балада была прылічана да забароненых твораў, паколькі яе аўтар быў вя­домы царскім уладам «як пісьменнік, адданы бунтарскім ідэям». У лонданскай друкарні Рыпінскага—Яцкоўскага з кастрычніка 1852 друкавалася поль­ская эмігранцкая газета «Democrata Polski» («Польскі дэмакрат»), у 1854 надрукавана кніга І.Яцкоўскага «Аповесць майго часу, або Літоўскія прыгоды» з вершам П.Багрьта «Заграй, заграй, хлопча малы...».

Пасля царскай амністыі ў 1859 Р. вярнуўся на радзіму. Пад строгім наглядам паліцыі жыў у в. Кукавячына на Віцебшчыне, якая належала яго брату, пазней туліўся ў сваячкі ў ма­ёнтку Страганы. Працаваў над гісторыяй беларускай літаратуры, стварыў шэраг біяграфій пісьменнікаўбеларусаў (55 прозвішчаў), напісаў жыццяпісы Я.Баршчэўскага, Г.Марцінкевіча, В.Рэута, Ф.Рысінскага, Т.ЛадыЗаблоцкага (не захаваліся). Перапісваўся з пісьменнікам i публіцыстам А.Плугам, зрабіў два запісы ў «Альбо­ме» А.ВярыгіДарэўскага — паэтычны i празаічны, маральна i матэрыяльна дапамагаў маладым мастакам i літаратарам з Беларусі i Літвы. Канчаткова ўсвядоміў сябе нацыянальным куль­турным дзеячам, пра што сведчаць радкі з ліста да А.Плуга, датаванага 1883: «Можа, дарэмна мы горнемся да гэтай няшчаснай Польшчы, як народжаныя на Русі, якую i даўней, здаецца, ужо называлі польскай Сібір'ю». Гісторыкалітаратурную вартасць меў асабісты архіў Р., багаты фактычнымі звесткамі пра беларускую культуру 18—19 ст., які, на жаль, не захаваўся.

У гісторыю беларускай культуры Р. ўвайшоў як збіральнік, знаўца i прапагандыст нацыянальнага фальклору i этнаграфіі, выдавец, вакол якога кансалідавалася беларускае эміграцыйнае асяроддзе, адзін з першых даследчыкаў літаратуры Беларусі, спрабаваў упарадкаваць нормы беларускай арфаэпіі. Паэзіі Р. ўласціва фальклорнарамантычная скіраванасць у спалучэнні з дыдактычнасцю i сентыментальным стылем. Ён адзін са стваральнікаў жанру балады ў беларускай літаратуры.

Літ.: Пачынальнікі. Мн., 1977; Г і л е в i ч Н. 3 клопатам пра песні наро­да. Мн., 1970; Каханоўскі Г. Археалогія i гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI—XIX стст. Мн., 1984; Майхр о в i ч С. Беларуская літаратура XIX стагоддзя // Полымя. 1952. № 9; Я г о ж. Нарысы беларускай літаратуры XIX ста­годдзя. Мн., 1957. Н.В.Тарэлкіна.

РЫСІНСКІ Францішак [?—1830(?)]

Польскі i беларускі паэт. Біяграфічных звестак пра яго амаль не захавалася. Відаць, паходзіў з беларускай шляхты. На пачатку 19 ст. быў старшынёй цывільнай палаты ў Віцебску. Пісаў эпіграмы, іранічнафіласофскія i гумарыстычныя вершы на польскай i, як сведчаць сучаснікі, на беларускай i рускай мовах. Творы Р., прысвечаныя пэўнай рэальнай асобе, карысталіся вялікай папулярнасцю, распаўсюджваліся на Віцебшчыне ў спісах, завучваліся на памяць, але пры жыцці аўтара нідзе не друкаваліся. Частка ix трапіла ў архіў Ф.Карпінскага, частку сабраў полацкі маршалак шляхты С.Грабніцкі. Найболып верагодна, што Р. належаць макаранічныя беларускапольскія вершаваныя мініяцюры «Плач пакінутага каханай» i «За пекнай паненкай аж душа сумуе», таксама шырока вядомыя ў свой час у ВіцебскаПолацкім рэгіёне i прыведзеныя па памяці А.Рыпінскім у кнізе «Беларусь» (Парыж, 1840). У.І.Мархель.

РЫТАЎ Міхаіл Васілевіч [4(16). 1.1846—17.4.1920]

Вучоны памолаг, педагог. Нарадзіўся ў г. Наваміргарад (Украіна). У 1878 скончыў Маскоўскі унт. 3 1879 выкладаў у ГорыГорацкай земляробчай школе, з 1919 прафесар ГорыГорацкага земляробчага інстытута. Пражыў у Горках каля 40 гадоў. Апрача выкладчыцкай дзейнасці вёў вялікую навуковую работу. Ён пашыраў тут эксперыментальную базу для правядзення даследаванняў па батаніцы i раслінаводстве, стварыў батанічны сад, які захаваўся да нашага часу, на ўласныя сродкі заклаў пладовы гадавальнік. Р. вылучаўся шырокім тэарэтычным i філасофскім падыходам да вырашэння

спецыяльных праблем, актыўнай абаронай матэрыялістычных пазіцый прыродазнаўства, адзінства тэорыі i прыктыкі. Ён быў перакананым прыхільнікам i прапагандыстам ідэй Ч.Дарвіна аб зменлівасці арганізмаў пад уздзеяннем умоў жыцця i стваральнай ролі адбору. На аснове прызнання вызначальнай ролі ўмоў жыцця для фарміравання арганізмаў, ix зменлівасці i спадчыннасці Р. распрацоўваў спосабы акліматызацыі раслін, падкрэсліваў важнасць для гэтага ўмоў надвор'я, глебы, тэрмінаў сяўбы, святла i інш. фактараў; лічыў, што для павышэння ўрадлівасці вялікае значэнне мае вывядзенне новых гатункаў. Працуючы над тэарэтычнымі асновамі пладаводства, ён імкнуўся да практычнага выкарыстання вынікаў даследавання, адгукаўся на запатрабаванні сельскагаспадарчай практыкі, быў цесна звязаны з пладаводамі i садаводаміпрактыкамі. Аўтар амаль 1000 кніг, дапаможнікаў i артыкулаў па . пытаннях памалогіі, раслінаводства i інш.

Тв.: Краткий учебник огородничества и плодоводства... Ч. 1—2. Спб., 1895—96; Об­щее учение о возделываемых растениях. М., 1896; Избранные труды. М, 1956; Рус­ские яблоки. М., 1960.

РЭУТ (ГаздаваРэут) Вінцэнты [Вікенцій Уладзіслававіч; 1812(?)— пазней 1883]

Фалькларыст, пісьменнік, прадстаўнік рамантызму. Нарадзіўся на Віцебшчыне, жыў у маёнтку Мосар у Полацкім павеце. У 1827—34 дробны чыноўнік у Віцебску, у 1839—42 полацкі павятовы прадвадзіцель дваранства (маршалак). Збіраў i публікаваў беларускі фальклор, шырока выкарыстаў яго ў вершаванай аповесці «Жонка» (1844). Свае творы i фальклорныя запісы друкаваў у альманахах «Niezabudka» («Незабудка»), «Rocznik lite­racki" («Літаратурны штогоднік»), «Rubon» («Рубон»). У публіцыстычных артыкулах заклікаў развіваць на Беларусі прамысловасць. У паэме «Летуценнік» (1849) выказаў сімпатыі да вызваленчай барацьбы грэчаскага народа. Прыхільна ставіўся да паўстання 1863—64 у Польшчы, на Беларусі, у Літве, за што прыцягваўся да следства i быў пад наглядам паліцыі. Пакінуў запіс у «Альбоме» АЛ.ВярыгіДарэўскага. У пісьме да І.Легатовіча расказаў пра сувязі беларусаў, што жылі ў Пецярбургу, з Т.Шаўчэнкам.

Літ.: Тарас Шаўчэнка i беларуская літаратура. Мн., 1964. С. 31; Кісялёў Г. Загадка беларускай «Энеіды». Мн., 1971. С. 39; Пачынальнікі. Мн., 1977.

САБАЛЕЎСКІ Людвік (8.9.1791—10.7.1830)

Філолаг, бібліёграф. Нарадзіўся ў Вільні. Вучыўся на філалагічным фа

культэце Віленскага універсітэта пад кіраўніцтвам Т.Гродэка. Атрымаўшы ў 1811 ступень магістра, працаваў настаўнікам гімназій у Коўне i Беластоку. У 1817 накіраваны Віленскім універсітэтам за мяжу на 2 гады для ўдасканалення ведаў, каб потым заняць прафесарскую пасаду. Практыкаваўся галоўным чынам у Парыжы. Адначасова займаўся бібліяграфіяй i апрацаваў «Каталог твораў па гісторыі польскай літаратуры» Ф.Бянткоўскага (т. 1—2, 1819). У 1819—21 выкладаў лацінскую мову ў Віленскім універсітэце. Для запланаванага выдання «Універсальная польская літаратура» збіраў матэрыялы па бібліяграфіі ў 1819 у бібліятэцы А.Храптовіча ў Шчорсах, у бібліятэцы А.К.Чартарыйскага ў Пулавах, потым у Кракаве, у 1821—23 у бібліятэках Вены. Вынікам гэтых пошукаў з'явіўся 5томны збор бібліяграфічных рукапісаў. Апублікаваў «Гістарычнакрытычныя звесткі да твораў польскай літаратуры...»(т. 1—3, 1820—21). Сабраў таксама матэрыялы для дадаткаў да працы Бянткоўскага i «Слоўніка польскіх паэтаў» М.Юшчынскага (1820). Матэрыялы С. пасля яго смерці купіў i апрацаваў Ю.Завадскі, які пазней перадаў ix А.Іёхеру; імі карыстаўся i К.Эстрайхер. У 1825 С. ў складзе камітэта вывучаў стан бібліятэкі Віленскага універсітэта, a ў маі 1826 быў прызначаны прэфектам гэтай бібліятэкі. С. быў дасканалым майстрам філалогіі: у сваіх бібліяграфічных працах даваў поўныя звесткі, анатацыі i ўсебаковыя крытычныя ацэнкі публікацый, якія ён разглядаў.

САБОЛЬШЧЫКАЎ Васіль Іванавіч [13(25). 1813— 19(31). 10.1872]

Архітэктар i бібліяфіл. Нарадзіўся ў Віцебску. Пасля заканчэння мясцовай гімназіі служыў у Віцебскім губернскім праўленні. Прыроджаная дапытлівасць прывяла яго ў 1830 на службу ў Пецярбург, дзе ў вольны час самастойна вывучаў замежныя мовы, чытаў навуковыя кнігі. Пасля доўгіх намаганняў трапіў на службу ў Публічную бібліятэку. Гэтай культур­ней установе была прысвечана яго дзейнасць да канца жыцця. Кіраўніцтва бібліятэкі высока цаніла стараннасць i веды С. i карысталася імі. Яго намаганнямі ў бібліятэцы было арганізавана вялікае аддзяленне замежных твораў пра Расію. Адначасова з працай у бібліятэцы С. наведваў як вольны слухач класы Акадэміі мастацтваў i вывучаў там архітэктуру. Паводле яго праекта была ўзведзена чытальная за­ла — адна з самых значных у тагачаснай Еўропе. Пасля пажараў 1862 ка­питальна перабудаваў амаль увесь будынак бібліятэкі. Пасля паездкі за мяжу (1858) выдаў твор «Агляд вялікіх бібліятэк у Еўропе...» (1860), у якім выклаў найлепшы спосаб утрымання і каталагізацыі значных кнігасховішчаў i прапанаваў вельмі зручную сістэму, якая была прынята ў Публічнай бібліятэцы. У кнізе «Пячное майстэрства», выдадзенай у 1865, прапанаваў новыя канструкцыі печаў, мадэлі якіх былі высока адзначаны на Парыжскай сусветнай выстаўцы 1867. У 1870 С. надрукаваў разважанне пра тое, што трэба рабіць у дамах, каб пазбегнуць вільготнасці. У часопісах i газетах друкаваў артыкулы i нататкі, у якіх папулярызаваў архітэктурныя звесткі пра паляпшэнне зручнасці жылля ва ўмовах паўночнага клімату. У апошнія га­ды жыцця працаваў архітэктарам i хавальнікам аддзела прыгожых мастацтваў Публічнай бібліятэкі. Паводле яго праекта ў 1872 у Пецярбургу пабудавана рымскакаталіцкая кансісторыя з царквой у раманскім стылі.

Г.А.Маслыка.

САВЕТАЎ Аляксандр Васілевіч [12(24). 11.1826— 24.11(7.12). 1901]

Вучоны, аграном, педагог. Нарадзіўся ў с. Гульнева Дзмітраўскага рна Маскоўскай вобл. Пасля закан­чэння ў 1850 ГорыГорацкага земля робчага інстытута працаваў у ім выкладчыкам. У 1853—55 камандзіраваны ў Германію, Бельгію i іншыя краіны Еўропы для вывучэння сельскай гаспадаркі. У 1855—57 ён узначальваў у інстытуце кафедру сельскагаспадарчай тэхналогіі, чытаў лекцыі па аграхіміі. 3 1859 загадчык кафедры сельскай гаспадаркі Пецярбургскага універсітэта. У гэтым жа годзе за працу «Пра развядзенне кармавых траў у полі», якая была падрыхтавана i напісана ў ГорыГорках, яму прысуджана ступень магістра сельскай гаспадаркі, у 1867 за працу «Аб сістэмах земляробства» — ступень доктара сельскай гаспадаркі (першы ў Pach). У 1888—1900 працаваў дэканам фізікаматэматычнага факультэта Пецярбургскага універсітэта. Асноўныя працы прысвечаны сістэмам земляробства i севазваротам. Распрацоўваў рацыянальныя спосабы вядзення сельскай гаспадаркі, абгрунтаваў мэтазгоднасць пасеваў бабовых i злакавых кармавых траў. 3 1860 кіраваў сельгасаддзелам Вольнага эканамічнага таварыства, быў рэдактарам яго «Прац...». У 1885—96 (разам з В.В.Дакучаевым) i ў 1898—1900 (разам з М.П.Адамавым) выдаваў «Матэрыялы па вывучэнні рускіх глеб». С. стаяў на перадавых пазіцыях агранамічнай навукі свайго часу, да вырашэння прыродазнаўчых праблем падыходзіў гістарычна. Адстойваў прыярытэт рускага земляробства ў практыцы травасеяння, выступаў як прыхільнік прагрэсіўнай ідэі адзінства арганічнай i неарганічнай прыроды, падкрэсліваў стваральную ролю раслін у працэсе глебаўтварэння. Палявое травасеянне ён разглядаў не толькі як крыніцу, але i як найважнейшы фактар паляпшэння фізічных якасцей глебы i павышэння яе ўрадлівасці. Добра ведаючы стан сельскай гаспадаркі i навукі за мяжой, С. ніколі не прапаноўваў слепа капіраваць чужы вопыт, a падкрэсліваў неабходнасць выпрацоўкі ўласных метадаў вядзення гаспадаркі, якія дапасоўваліся да эканоміі i адпаведных глебавых i кліматычных умоў пэўных раёнаў.

ГорыГоркі. 3 малюнка 19 ст.

Літ.: Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973. С. 378—380.

САВІЧ Францішак (1815—46)

Грамадскі дзеяч, змагар за ідэалы свабоды i сацыяльнай справядлівасці. Нарадзіўся ў в. Вяляцічы Пінскага павета Мінскай губ. ў сям'і уніяцкага святара. Пачатковую адукацыю атрымаў дома, потым скончыў Пінскае павятовае вучылішча (1833). На выхаванне С. ў духу асветніцкіх традыцый моцна паўплываў выхавальнік вучылішча i апякун пасля смерці яго бацькі Ф.Махцінскі. Яшчэ ў вучылішчы ў С. былі верныя сябрыаднадумцы, з якіх склаўся правобраз будучага тайнага таварыства. 3 1833 С. вучыўся за казённы кошт у Віленскай медыкахірургічнай акадэміі. Ён быў здольным i старанным студэнтам, захапляўся тэатрам, паэзіяй. Пад уплывам любімага паэта А.Міцкевіча складаў вершы ў форме гутарак, галоўнымі героямі якіх былі простыя людзі. С. наведваў лекцыі i ў духоўнай акадэміі. Ён карыстаўся аўтарытэтам у акадэмічнага кіраўніцтва, за тое, што заступаўся за больш бедных таварышаў, быў празваны «дэмакратам». У асяроддзі тагачаснага студэнцтва распаўсюджвалася i чыталася забароненая палітычная i антырэлігійная літаратура, ствараліся тайныя таварыствы i гурткі, фарміраваліся i раслі дэмакратычныя i рэвалюцыйныя настроі як водгук на нядаўна задушанае паўстанне 1830—31. На фарміраванне ідэйных асноў сацыяльнапалітычнай пазіцыі С. вырашальны ўплыў зрабілі польскія рэвалюцыянеры Я.Чынскі i Ш.Канарскі — прыхільнік сацыяльнай праграмы расійскіх дзекабрыстаў.

У ідэйнай i практычнай дзейнасці С. кіраваўся прагрэсіўнымі ідэямі грамадскага развіцця розных краін у адносінах да рэальных умоў Беларусі. Ён стаяў ля вытокаў зараджэння рэвалюцыйнага дэмакратызму на Беларусі, прадстаўнікамі i выразнікамі якога пазней былі К.Каліноўскі i Ф.Багушэвіч. Жыццё i дзейнасць С. прыпадае на перыяд царавання ў Расіі Мікалая I, калі тут панавалі прыгонніцкія парадкі, лютавала цэнзура, абвастрыліся сацыяльныя i нацыянальныя супярэчнасці, паглыбляючы крызіс феадальнай сістэмы. Пасля задушэння ў 1825 паўстання дзекабрыстаў рэакцыя ўзяла верх ва ўсіх сферах грамадскага жыц­ця. Карнымі мерамі ўраду ўдалося задушыць выступленні супраць царызму i прыгнёту ў розных сацыяльных пла­стах грамадства, што яшчэ больш узмацняла антыпрыгонніцкія настроі ў перадавой часткі грамадства, паскарала фарміраванне ідэалогіі рэвалюцыйнага дэмакратызму i нацыянальнавызваленчага руху. С. быў адным з пачынальнікаў i прадстаўнікоў радыкальнага кірунку гэтага руху, арганізатарам «Дэмакратычнага таварыства» сярод студэнцкай i разначыннай моладзі.

У выніку пакутлівых пошукаў ісціны i шляхоў сацыяльнага пераўтварэння С. прыходзіць да ідэі антыпрыгоннай рэвалюцыі. Яшчэ студэнтам 3га курса С. ca сваімі аднадумцамі (10 чалавек) стварыў тайную арганізацыю «Дэмакратычнае таварыства», напісаў для яго статут «Прынцыпы дэмакратызму», які складаўся з уводзін, 8 частак i заключэння. Ва ўводзінах да статута былі сфармуляваны мэты арганізацыі: барацьба з беззаконием, выхаванне моладзі ў духу сумленнасці i грамадскай карысці, спачуванне абяздоленым не­залежна ад нацыянальнай, рэлігійнай i саслоўнай прыналежнасці; рэкамендавалася жыць сціпла, змагацца з недахопамі, весці здаровы лад жыцця, набываць грунтоўныя веды i авалодваць рамяством. Таварыства было тайнае, старанна заканспіраванае, падзялялася на дзесяткі. Прыём у яго вёў адказны за дзесятку (солтыс). Кожны, хто ўступаў, браў новае імя, даваў прысягу (кляліся «прысвяціць сваё сілы барацьбе за шчасце айчыны i адзінства народаў»), плаціў узносы. Для сувязі існавала сістэма пароляў (Вільня — «маці», Віленская губ. — «халупа» i інш.). Для барацьбы з паліцыяй была створана спецгрупа. Не дазвалялася захоўваць зброю i забароненую літаратуру, парушальнікаў статута штрафавалі. За 2,5 года існавання та­варыства праграмныя мэты i гуманістычныя прынцыпы яго ўдакладняліся i канкрэтызаваліся. Таварыства расло колькасна, пашыралася геаграфічна. Аснову яго складалі студэнтымедыкі, уваходзіла таксама i моладзь са шлях­ты, духавенства, рамеснікаў i інш. У таварыстве панаваў дух інтэрнацыяналізму. У адносінах да сацыяльнапалітычных задач не было аднадушша. Адны аб'ядноўваліся вакол С. (радыкалы), другія пазбягалі палітычных праблем, стаялі на пазіцыях болыпай памяркоўнасці. С. адстойваў неабходнасць барацьбы з царызмам i дэспатызмам, аб'яднанне розных апазіцыйных слаёў усіх народаў краю (беларусаў, палякаў, рускіх, украінцаў, яўрэяў). Вострая крытыка царызму i прыгонніцтва была накіравана на перабудову жыцця грамадства на аснове «мужыцкай праўды». У пач. 1837 С. наладзіў непасрэдныя кантакты з Канарскім, былым кіраўніком паўстання 1830—31, i распачаў сумесную дзей­насць па здзяйсненні галоўнай мэты таварыства — падрыхтоўкі паўстання сялян супраць прыгонніцтва. Але ў канцы мая 1837 Канарскі, а потым i С. былі арыштаваны. Па справе Канарскага была створана «Віленская следчая камісія па злачынцах» пад старшынствам віленскага віцэгубернатара князя Трубяцкога, празванага «Чорным д'яблам». У сваіх мемуарах «Споведзь грэшніка, які каецца» (хоць у ix не бы­ло ніякага раскаяния) С. пісаў: «Са звярыным крыкам «лжэш, свіння»кідаўся ён [Трубяцкой] на вязняў у час допыту, біў... пакуль ахвяра не траціла прытомнасць». За 8 месяцаў следства С. не страціў прысутнасці духу. У турме ён звязаўся з тайнай арганізаііыяй рускіх афіцэраў, якую ўзначальваў А.Караваеў (спрабаваў арганізаваць уцёкі вязняў). Але адзін з членаў тава­рыства не вытрымаў катаванняў i назваў усіх, хто быў звязаны з Канарскім. Пачаліся новыя арышты. Канарскі i С. узялі на сябе ўсю віну, але адмаўлялі ідэю падрыхтоўкі

ўзброенага паўстання, спасылаючыся на статут. Абвінавачванне ў падрыхтоўцы паўстання не атрымала дакументальнага пацвярджэння. Ваеннапа.\явы суд 31.1.1839 прыгаварыў Канарскага да расстрэлу, трое з 24 арыштаваных (С, Я.Загорскі i К.Рапчынскі) высланы радавымі на Каўказ без права выслугі, астатнія — з правам на атрыманне армейскіх чыноў.

Пазней сябра i аднадумца С. пісьменнік М.Лавіцкі пісаў Рапчынскаму на Каўказ, што студэнты захоўваюць вернасць ранейшым ідэалам, дзейнічаюць, чытаюць творы С: «Ты, Франц i Ян жывяцё з намі... ВашЫ імёны незабыўныя. Яны належаць гісторыі i заўсёды будуць свяціць як ясныя, светлыя зоркі... Слава Вам... няшчасныя людзі, Вялікія людзі».

Далейшы лес С. быў не менш трагічны. Шлях на Каўказ ён прайшоў пешшу, хварэў, лячыўся. За спробу ўцячы быў накіраваны на перадавую, затым у крэпасць на Каспіі Кізляр. Ba ўспамінах ён пісаў: «Думкі пра вызваленне ніколі не пакідалі мяне.. Уцёкі лічыў адзіным сродкам яго выканання». У 1839 у Адэсе арыштавалі Лавіцкага, у якога былі знойдзены дадатковыя «кампраметуючыя» матэрыя­лы, у т.л. «шкодныя вершы Савіча i Рапчынскага», рукапіс Лавіцкага «Нарыс духу Віленскай акадэміі», дзе бы­ла апісана рэвалюцыйная дзейнасць С. i створанага ім таварыства. Мікалай I загадаў даставіць С. з Каўказа. На беразе Церака жандары знайшлі адзенне i запіску С, што ён утапіўся. На самай справе той з падробленымі дакументамі накіраваўся пешшу праз Малдову ў Румынію. Восенню 1841, вывіхнуўшы нагу, пад імем доктара Гельгега зрабіў прыпынак каля мяст. Янішпаль Жытомірскага пав. i заняўся лекарскай практыкай. Хутка распаўсюдзілася чутка пра добрага доктара. Улады Янішпаля запісалі яго ў аднадворцы, што дало магчымасць аформіць замежны пашпарт. Але абавязак доктара прымусіў яго застацца для барацьбы з эпідэміяй халеры. Свае «Успаміны» ён не закончыў, але пра жыццё паспеў расказачь польскаму паэту А.Гразе, яму ж перадаў i незакончаны рукапіс «Споведзі...», які праз 30 гадоў быў апублікаваны. Памёр С. у 1846, пахаваны ў Астражку на Украіне.

Галоўнай сілай у рэвалюцыйнадэмакратычнай барацьбе С. лічыў народ (сялянства). Гэта адрознівала яго ад папярэдніх рэвалюцыянераўдваран i шляхты, якія ігнаравалі народ. Ідэйнай асновай праграмы «Дэмакратычнага таварыства» было натуральнее права i прыярытэт розуму, свабода, братэрства i сацыяльная справядлівасць. С. i сябры па таварыстве ставілі за мэту

ўзняць на ўзброеную барацьбу сялян­ства як пераважную болыпасць насельніцтва краю. Але, зыходзячы з асветніцкіх традыцый, С. i яго аднадумцы лічылі, што дастаткова толькі раскрыць сялянству яго прыгнечанае становішча, як яно пачне барацьбу. С. крытыкаваў антыгуманны i амаральны характер прыгонніцтва, прыгнёту, прыніжэння i здзекаў памешчыкаў над сялянамі, асуджаў такі стан рэчаў, патрабаваў скасаваць ганебнае права аднаго чалавека панаваць над другімі. У доказе натуральнасці i антыграмадскасці прыгонніцкіх адносін С. апеляваў да ідэі роўнасці сацыяльных правоў усіх людзей. Крытыкуючы саслоўную няроўнасць, ён сцвярджаў, што годнасць людзей не залежыць ад ix сацыяльнай i іншай прыналежнасці, а вызначаецца здольнасцямі i талентам, асабістымі якасцямі. Выступаючы за роўнасць усіх, за справядлівы грамадскі лад, С. адмяжоўваўся ад утапічнасхематычнага разумения роўнасці людзей як абсалютнай роўнасці. «У прырвдзе няма лікургавай роўнасці. Няма яе i ў людзей, i ў прыродзе, ня­ма яе паміж членамі адной сям'і!» У адрозненне ад многіх сваіх папярэднікаў члены таварыства не ідэалізавалі грамадства, дзе роўнасць абмяжоўвалася толькі роўнасцю ўсіх перад законам, хоць на той час i гэта патрабаванне было прагрэсіўным. Яны марылі пра рэспубліканскі лад замест манархіі, калі «не будзе ні заможных, ні бедных, ні цароў, ні слуг, усе будуць браты, будуць людзі». Пры гэтым яны лічылі, што не варта шукаць узо­ры для пераймання, а трэба ісці сваім шляхам. «Ні Злучаныя амерыканскія штаты, ні Швейцарыя не павінны служыць нам узорам у імкненні да благаславеннай садружнасці». Для С. ха­рактерна адданасць ідэалам інтэрнацыяналізму, ідэям братэрства ўсяго чалавецтва. Гэтыя ідэалы знайшлі адлюстраванне ўжо ў арганізацыйных правілах членства ў «Дэмакратычным таварыстве», у прынцыпах, якія вызначалі кірунак барацьбы. Ідэя братэрства народаў лічылася адной з найважнейшых духоўных каштоўнасцей, убіраючы ў сябе гістарычны вопыт i асветніцкую ідэю роўнасці. С. сцвярджаў, што «ўсе нацыі роўныя, i ніхто не павінен адчуваць нянавісць адзін да аднаго, нягледзячы на нацыянальныя адрозненні (рускі, паляк ці яўрэй)». Абуджэнне нацыянальнай самасвядомасці беларусаў адбывалася ў абставінах двайнога нацыянальнага ўціску i прыгнёту (рускага i польскага). Тым не менш С. i яго аднадумцы не паддаліся ўплыву сляпога нацыяналізму i не адмяжоўваліся ад дэмакратычных сіл Полынчы i Расіі. Пры абмеркаванні нацыянальных пытанняў яны рабілі ўпор на тое, што ix радніла i аб'ядноўвала. Яны не толькі тэарэтычна стаялі на пазіцыях адзінства, але i ажыццяўлялі яго на справе. Адзінства брацкіх народаў у барацьбе за сацыяльнапалітычныя свабоды, супраць царскага дэспатызму знайшло сваё адлюстраванне ў кароткім закліку тава­рыства — «За нашу i вашу свабоду!». У процівагу пазіцыям улады i царквы рэвалюцыйны пратэст С. лічыў высокамаральным дзеяннем, бо менавіта дэспатызм насаджае ў грамадстве амаральнасць: нізкапаклонства перад высокапастаўленым чыноўніцтвам, пагоню за тытуламі, прадажнасць, хабарніцтва, бяздушнасць у адносінах да слабых i бедных. Знявага народа i доўгая яго няволя вядуць да з'яўлення i ў яго асяроддзі ганебнай маралі. Адносіны членаў таварыства да рэлігіі былі неадназначныя. Адны лічылі яе галоўнай жыццёвай сілай, адводзілі ёй асаблівую ролю ў маральнай сферы, другія аспрэчвалі гэтыя тэзісы, выказвалі перакананне, што развіццё чалавечага грамадства звязана з вызваленнем зпад улады царквы i рэлігіі. Але ўсе яны сыходзіліся ў асуджэнні духавенства за сувязь з самадзяржаўем, лічылі, што царква скампраметавала ся­бе абаронай дэспатычнай улады, асвячэннем прыгонніцтва, амаральнага i антыгуманнага ладу, маральным асуджэннем барацьбітоў за свабоду i справядлівасць. Дэмакратычныя i рэвалюцыйныя ідэі С. i створанага ім «Дэмакратычнага таварыства» не спынілі свайго існавання i пасля таго, як чле­ны таварыства раз'ехаліся па розных гарадах Расіі. Студэнтымедыкі выпу­ску 1839 кляліся захаваць вернасць дэ­макратычным традыцыям. С. не дажыў да адмены прыгоннага права, але яго ідэі i прынцыпы барацьбы знайшлі сваіх прадаўжальнікаў, напрыклад, дзейнасць Ю.Бакшанскага. Жыццё i дзейнасць С. — яскравы прыклад сапраўднага служэння народу, вызвалення яго ад дэспатызму i насілля i ў пер­шую чаргу ад цяжкага прыгону.

Тв.: У кн.: Helenijusz Е. Wspomnienia z lat minionych. Pamietnik Sawicza. Krakow, 1876. T. 2.

Літ.: Мошковский К. Очерк духа Виленской Академии от учреждения оной до 1839 г. // Русский архив. 1909. Кн. 1, вып. 4; С м i р н о ў А.Ф. Франц Савіч. Мн., 1961; Мохн'ач Н.Н. Идейная борь­ба в Белоруссии в 30—40е годы XIX в. Мн., 1971. С. 18—51. К.С.Пракошына.

САВІЧЗАБЛОЦКІ Войслаў [СулімаСавіч3 а б л о ц к i Вайніслаў Казімір Канстанцінавіч; псеўданімы: Грамадзянін з Белай Русі, Граф Суліма, Павел Завіша, Paweі Zawicza, Полоцкий Гаврило; 15.3.1850 (паводле іншых звестак 1849)—пасля 1893]

Паэт, празаік, публіцыст. Нарадзіўся ў маёнтку Панчаны Дзісенскага пав. Віленскай губ. (цяпер Міёрскі рн Віцебскай вобл.) у багатай памешчыцкай сям'і. Бацька яго памёр рана, i С.3. выхоўваўся ў дзеда ў маёнтку Мікалаева Гарадоцкага пав. (цяпер Шумілінскі рн). Дзед не звяртаў на ўнука асаблівай увагі i не мог плённа ўплываць на яго. Той рос на руках у дваровых, што спрыяла яго збліжэнню з народам. Паміж дзедам i маці за С3. ішла з переменным поспехам упартая барацьба, звязаная з пэўнымі маёмаснымі інтарэсамі. Вучыўся С.З. ў Віленскай гімназіі i ў замежных універсітэтах (Прага, Лейпцыг, Страс­бург). Відаць, гэта было кароткачасовае навучанне са статусам вольнага слухача. С.З. рана пранікся ідэямі вызваленчага руху i нацыянальнага абуджэння беларускага народа. Паводле яго ўласных слоў, у 1868 ён увайшоў у нацыянальнаасветную суполку «Крывіцкі вязок», што ўтварылася ў Пецярбургу i займалася выданнем беларускіх кніг, збіраннем фальклорў, падрыхтоўкай слоўніка i г.д. Улады забаранілі суполку, а яе ўдзельнікаў абвінавацілі ў «сацыялізме i прапольскіх сімпатыях». С.З. апынуўся пад наглядам паліцыі ў Варшаве, дзе надрукаваў на польскай мове сатырычную паэму «Праўдападобная гісторыя» (1871) i гістарычныя творы пра Каперніка (1873). Адначасова яго вабіла беларуская паэзія. У 1873 ён даслаў у пецярбургскі часопіс «Вестник Евро­пы» тры свае лірычныя вершы разам з пісьмом, у якім гаварыў пра старажытнасць беларускай мовы i неабходнасць яе літаратурнай распрацоўкі на новым этапе. У пісьме таксама паведамляў пра намер выдаць «Пісьмы з Варшавы» на рускай мове. 3 самага пачатку сваёй літаратурнай дзейнасці С 3. зарэкамендаваў сябе як пісьменнік трохмоўны (беларуская, польская i руская), што было характэрным для беларускіх літаратараў 2й паловы 19 ст. Пра наступны перыяд свайго жыцця ён пісаў у аўтабіяграфічнай нататцы, называючы сябе ў трэцяй асобе: «Сатыры i імправізацыі зрабілі яму шмат ворагаў у Заходнім краі, прытым фінансавае становішча яго ў выніку марнатраўства маці моцна пахіснулася. Гэ­та прымусіла яго ў 1875 выселіцца за мяжу, дзе ён да 1888 жыў, знаходзячыся то ў АўстраВенгрыі, то ў Германіі, то ў Егіпце, то ў Францыі» (Пачынальнікі. Мн., 1977. С. 452). У тэ­ты перыяд С.З. актыўна супрацоўнічаў у многіх французскіх, нямецкіх i польскіх газетах i часопісах. Матэрыяльнае становішча яго было надзвычай цяжкае. 3 архіўных матэрыялаў i іншых крыніц вядома, што ў 1875—76 ён жыў у Галіцыі, у Львове пазнаёміўся з польскім рэвалюцыянерам Б.Ліманоўскім, супрацоўнічаў там з выдаўцом часопіса «Ruch literacki» («Літаратурны рух»), колішнім паўстанцам 1863 А.Гілерам, у Тарнове рэдагаваў поль­скую газету «Gwiazda» («Зорка»). У 1876 «за сацыялістычныя прошукі» яго выслалі з Кракава ў Познань. У тым жа годзе ён напісаў у Празе польскамоўную паэму «Аповесць пра мае ча­сы», прысвечаную Беларусі напярэдадні паўстання 1863. У 1880я гады ён жыў у Парыжы, спрабаваў выдаваць там газету на французскай мове, чытаць лекцыі пра славянства на рускай мове. У 1882 у сувязі з юбілеем польскага паэта Б.Залескага падараваў яму верш «Беларуская пея» (песня), a ў 1883 мовазнаўцу Л.Нядзвецкаму — свой рукапісны зборнік «Вязанка эпі

Познань.

грамаў» (складаўся з твораў, напісаных у Швецыі, Аўстрыі, Егіпце, на Корсіцы). У 1885 надрукаваў у Познані гістарычную аповесць «Полацкая шляхта». У 1885—86 супрацоўнічаў з варшаўскай газетай «Chwila» («Хвіліна»). У той жа час выдаў у Парыжы брашуру «Яшчэ Полынча не загінула, пакуль існуе Расія», чым выклікаў вялікую незадаволенасць польскай эміграцыі. Летам 1887, калі жыў у вялікай беднасці ў Бруселі (Бельгія), папрасіў дазволу ў царскага ўрадатвярнуцца з эміграцыі. У канцы снежня 1887 вярнуўся на радзіму, дзе за ім быў устаноўлены тайны нагляд. У 1888—89 працаваў у рэдакцыі газеты «Виленский вестник». У 1889—91 жыў у сваёй цёткі ў маёнтку Губіна Лепельскага павета, вёў перапіску з мовазнаўцам Я.Карловічам, рускім гісторыкам К.БястужавымРуміным. Летам 1891 аглядаў метэаралагічную станцыю вядомага вучонага Я.НаркевічаЁдкі ў маёнтку НадНёман (цяпер Уздзенскі рн), але візіт, як пісала прэса, закончыўся сутыкненнем з гаспадаром. У тым жа 1891 прыехаў у Мінск, пасяліўся ў НоваМаскоўскай гасцініцы, перапісваўся са славістамі П.Кулакоўскім i А.Будзіловічам. У лістападзе 1891 апынуўся ў Пецярбургу «з намерам далучыцца да праваслаўнай царк­вы, веравызнання яго беларускіх продкаў». Там пазнаёміўся з гісторыкам i выдаўцом М.Сямеўскім i пакінуў аўтабіяграфічны запіс у яго вядомым альбоме «Знаёмыя. Кніга аўтографаў». У 1892 у часопісе «Благовест» надрукаваў нарыс «Шчаслівейшая Марыся» з серыі «Беларускія нарысы». Апошні вядомы дакумент, звязаны з С.З. — адрасаванае яму пісьмо рэдактара «Биржевых ведомостей» М.Коншына ад 3.2.1893, у якім газета адмовілася надрукаваць яго пераклад з польскай мовы пад назвай «Пятруша» нібыта зза нелітаратурнасці яго мовы.

Жыццё i творчасць С.З., яго супярэчлівыя ідэйнаграмадскія пошукі адлюстроўваюць нялёгкія шляхі станаўлення беларускай літаратуры i нацыянальнай культуры таго часу. Яго беларускамоўная творчасць знайшла належнае месца на старонках гісторыі роднага пісьменства. Асобныя рукапісы i дакументы зберагаюцца ў архівах i бібліятэтках Мінска,Вільнюса, Масквы, СанктПецярбурга, Львова, Полыпчы.

Літ.: Пачьшальнікі. Мн., 1977. С. 451 — 462. Г.В.Кісялёў.

САПУНОЎ Аляксей Парфенавіч (27.3.1851— 2.10.1924)

Гісторык, археограф, краязнавец. Нарадзіўся ў мяст. Усвяты Веліжскага павета Віцебскай губ. ў купецкай сям'і. Пачатковую адукацыю атрымаў у павятовым вучылішчы. 3 1862 вучыўся ў Аляксандраўскай гімназіі ў Віцебску, пасля заканчэння якой у 1869 паступіў на гістарычнафілалагічны факультэт Пецярбургскага універсітэта. Пасля за­канчэння універсітэта (1873) пакінуты на кафедры. У 1873—96 працаваў настаўнікам лацінскай i грэчаскай моў у Віцебскай гімназіі. Даслужыўся да стацкага саветніка, меў ордэны св. Станіслава III i II ступені i св. Ганны III i II ступені. 3 1896 працаваў архіварыусам Віцебскага цэнтральнага архіва старажытных актаў. 3 1897 выкладчык Маскоўскага універсітэта. 3 1901 сакратар Віцебскага губернскага статыстычнага камітэта. У 1907 выбра­ны дэпутатам ад Віцебскай губерні ў Дзяржаўную думу 3га склікання, дзе падтрымліваў правае крыло акцябрыстаў. У 1913 С. прызначаны сакратаром Віцебскага губернскага статыстыч­нага камітэта, з 1918 загадчык секцыі дэмаграфіі ў губернскім статыстычным бюро, з 1919 — у Віцебскім губернскім архіве. Актыўна ўдзельнічаў у стварэнні Віцебскага царкоўнаархеалагічнага музея i Віцебскай вучонай архіўнай камісіі, адзін з ініцыятараў адкрыцця Віцебскага аддзялення Маскоўскага археалагічнага інстытута, у якім выкладаў з 1911 да 1922, з 1913 — прафесар. Быў ганаровым чле­нам шматлікіх вучоных камісій i навуковакультурных таварыстваў у Віцебску, Магілёве, Маскве, Пецярбургу; ганаровы грамадзянін г. Веліж.

Першая праца С. «Гістарычныя звесткі аб Віцебскім замку» надрукавана ў «Памятной книжке Витебской гу­бернии на 1881 г.». Пры жыцці выдадзены 72 яго працы, сярод якіх зборнікі гістарычных матэрыялаў, актаў i дакументаў, навуковыя даследаванні i ўступныя артыкулы да гістарычных зборнікаў, артыкулы i творы, разлічаныя на шырокае кола чытачоў. С. даследаваў гісторыю, літаратуру, этнаграфію, археаграфію, архітэктуру, фальклор Беларусі, пераважна Падзвіння, выявіў i зрабіў палеаграфічныя апісанні старажытных рукапісных помнікаў, апісаў Барысавы камяні, архівы Віцебшчыны, Магілёўшчыны i Мінска. У ліку яго твораў: «Полацкі

«Витебская старина' (вокладка). Т. 4. Віцебск, 1835.

Віцебск у 19 ст.

Сафійскі сабор» (1888), «Дзвінскія або Барысавы камяні» (1890), «Рака Заходняя Дзвіна: Гісторыкагеаграфічны агляд» (1893), «Матэрыялы па гісторыі i геаграфіі Дзісенскага i Вілейскага паветаў Віленскай губерні» (1896, разам з ДруцкімЛюбецкім), «Помнікі часоў старажытных i найноўшых у Віцебскай губерні» (1903), «Універсітэт у Полацку» (1908) i інш. Самая буйная праца С. — зборнік дакументаў «Віцебская даўніна» (т.1, 4, 5, 1883—88).

Літ.:С т у к а л и ч В.К. А.П.Сапунов: К 25летию его учёной и литературной дея­тельности. Витебск, 1905; П а д л i п с к i A. Летапісец Віцебшчыны. Мн., 1993.

А.М.Філатава.

САСНОЎСКІ Антон Юр'евіч (1775—1852)

Рэлігійны дзеяч. Паходзіў ca старадаўніх чарнігаўскіх дваран, выхаванец бельскага вучылішча i супрасльскай епархіяльнай семінарыі. Быў члейам Супрасльскага капітула, драгічынскім протапрэсвітэрам, брэсцкім канонікам, дэпутатам Драгічынскага павятовага суда, віцэстаршынёй Брэсцкай кансісторыі (прызначаны на гэту пасаду неўзабаве пасля таго, як вытрымаў эк­замен на багаслоўскім факультэце Віленскага універсітэта), афіцыялам віленскай мітрапаліцкай кафедры, старэйшым саборным протаіерэем. У 1838 С. прызнаны «нядобранадзейным» i сасланы ў Кастрамскую губерню, але ў тым жа годзе памілаваны i неўзабаве адноўлены ў званні. Правёў больш за 30 гадоў у жорсткай барацьбе з базыльянамі. Змог дамагчыся пэўнага паляпшэння ў становішчы белага праваслаўнага духавенства, напісаў шэраг праектаў, частка з якіх атрымала заканадаўчую санкцыю i садзейнічала павелічэнню колькасці грэкауніяцкіх семінарый i вучылішчаў. Быў знаўцам гісторыі царквы i заканадаўства Вялікага княства Літоўскага, любіў даўніну, збіраў народныя песні i апавяданні i дасылаў ix у Імператарскае геаграфічнае таварыства. У «Актах Віленскай археаграфічнай камісіі» (т. 16, 1889) надрукаваны яго «Адказы Брэсцкага капітула», у якіх выкрываў

факты незаконнага спагнання каталіцкім духавенствам царкоўнай дзесяціны з беларускіх уніятаў.

Літ.: Боровский П.И. А.Ю.Сосновскйй. Вйльна, 1890.