Петрашкевіч

(Pietraszkiewicz) Ануфрый (1793—7.12.1863)

Паэт. Нарадзіўся ў Шчучыне. Скончыў павятовую школу ў Шчучыне, Віленскі i Варшаўскі універсітэты. У 1816 кандыдат, у 1821 магістр філасофіі. У 1822—24 працаваў у архіве Радзівілаў у Вільні. Адзін з заснавальнікаў тайнага студэнцкага таварыства філаматаў, распрацаваў структуру арганізацыі «Прамяністых», за што высланы ў Маскву (у 1825—31 працаваў бібліятэкарам ва універсітэце), по­тым — у Табольск (1832—60). У 1860 вярнуўся ў Вільню. У часопісе «Tygodnik Wilenski» («Віленскі штотыднёвік», 1817. №61, 68) надрукаваў сентыментальныя вершы i гістарычныя думы ў духу рамантызму («Вёска», «Беспадстаўная скарга», «Роздум ля развалін замка Гедзіміна» i інш.). Аўтар вершаванай фальклорнаэтнаграфічнай замалёўкі «Ідылія Купала», заснаванай на беларускіх народных легендах i абрадах. Збіраў матэрыялы пра таварыства філаматаў (выдадзены ў 1913—34 i ў 1973 як архіў філаматаў). Сябраваў з Я.Чачопшм, падтрымліваў сувязі з А.Міцкевічам, Т.Занам. Апошні расказаў пра яго ў аповесці «Свет i каханне».

Літп.: Na zeslaniu. Wrocіaw, 1973.

ПЛУГ Адам (сапраўднае прозвішча П я т к е в i ч Антоні Антонавіч; 23.10.1823—2.11.1903)

Пісьменнік i журналіст. Нарадзіўся ў в. Замосце Слуцкага павета ў шляхецкай сям'і. У 1831 яго бацька атрымаў пасаду падлоўчага ў радзівілаўскіх уладаннях, i сям'я Пяткевічаў перееха­ла ў в. Жукаў Барок (цяпер Стаўбцоўскі раён). У 1835—42 П. вучыўся ў Слуцкай гімназіі. У час летніх канікулаў у 1840 пазнаёміўся з сынам арандатара суседняга прынёманскага фальварка Залуча Людвікам Кандратовічам, які пазней выступаў у літаратуры пад псеўданімам Сыракомля. Ма­ладыя людзі адразу ж адчулі ўзаемную прыхільнасць, памкнуліся адзін да аднаго, i ix першыя спробы пяра выліліся ва ўзаемных паэтычных прысвячэннях («Гара Замчышча» П. i «За­лом» Сыракомлі). Скончыўшы гімназію, П. працаваў хатнім настаўнікам на Падоллі. У 1845—46 вучыўся на філасофскалітаратурным факультэце Кіеўскага універсітэта. Недахоп матэрыяльных сродкаў вымусіў П. спыніць вучобу i вярнуцца да настаўніцкай працы ў Джурыне (Падолле), дзе ўсё больш i больш увагі стаў надаваць мастацкай творчасці — пісаў паэтычныя гутаркіўспаміны («Жукаў Барок», «Родная песенька» i інш.) i рамантычнадыдактычную прозу («Споведзь», «Дзетазабойца» i інш.), скіраваную сваім зместам да мясцін маладосці (дэбют П. ў друку адбыўся толькі ў 1847). У 1849 П. напісаў на беларускай мове 4 апавяданні i адну легенду. У 1856 ён прыязджаў у Вільню, быў у Мінску, пазнаёміўся з В.ДунінымМарцінкевічам, у кастрычніку наведаў Сыракомлю ў фальварку Барэйкаўшчына. Ажаніўшыся ў 1857 з Людвікай Сержпутоўскай, узяў у арэнду в. Паток каля Вінніцы, але ў 1859 адмовіўся ад арэнды i пераехаў у Жытомір. Там разам з жонкай заснаваў мужчынскую гімназію з пансіёнам, аднак у 1861 улады пазбавілі ix правоў утрымліваць гэтую асветную ўстанову. У 1862 жонка П. была арыштавана за ўдзел у антыўрадавых маніфестацыях i зняволена ў Оўручы, a ў 1864—66 i сам П. знаходзіўся пад арыштам у Жытоміры, потым у Кіеве. Не маючы магчымасці зза палітычнай ненадзейнасці знайсці працу на болыпменш працяглы перыяд, ён часта мяняў месцы жыхарства, займаўся гувернёрскай працай. Асаблівую вастрыню яго сацыяльная неўладкаванасць набыла пасля смерці жонкі (1868). У снежні 1874 П. прыняў прапанову выдаўца В.Левенталя пераехаць у Варшаву i супрацоўнічаць у но­вым часопісе. 3 1875 да 1879 быў сурэдактарам, a ў 1879—90 рэдактарам чаconica «Kіosy» («Каласы»), дзе друкаваў шмат матэрыялаў пра Беларусь. Калі часопіс спыніў свае існаванне, П. стаў галоўным рэдактарам «Вялікай усеагульнай ілюстраванай энцыклапедыі» (1891—1903), адначасова працаваў літаратурным кіраўніком часопіса “Wedrowiec „(«Вандроўнік», 1894—99), уваходзіў у склад газеты «Kurjer War­szawski" («Варшаўскі веснік», 1899— 1903), шмат зрабіў для развіцця польскай журналістыкі i выхавання літаратурнай моладзі. У Варшаве П. быў членам многіх дабрачынных, навуковых i літаратурных таварыстваў i камітэтаў, прычыніўся да арганізацыі беларускага літаратурнаасветніцкага гуртка. У варшаўскім касцёле св. Кры­жа ў 1905 устаноўлены бюст П.

Лиа: Мальдзіс А. Адам Плуг // Мальдзіс А. Падарожжа ў XIX стагоддзе. Мн., 1969. У.І.Мархель.

ПЛЯТЭР Эмілія Францаўна (13.11.1806—23.12.1831)

Беларуская фалькларыстка, удзельніца паўстання 1831 у Польшчы, на Беларусі i ў Літве. Нарадзілася ў Вільні. Мела добрую хатнюю адукацыю. Жывучы на Віцебшчыне ў сваякоў, збірала i апрацоўвала беларускія народныя песні. Віртуозна валодала жанрам галашэнняў, выконвала на фартэпіяна народныя мелодыі, захаплялася бела­рускай харэаграфіяй, сама танцавала народныя танцы. Спрабавала пісаць беларускія вершы, у тым ліку стылізаваныя пад народныя галашэнні. Як сведчаць сучаснікі, яна ўсёй душой імкнулася да беларускага ладу, ведала яго бядоты i нястачы i спачувала яму, спявала яго песні, шчодра плаціла за дастаўку фальклорных матэрыялаў. У 1829 разам з маці зрабіла падарожжа ў Варшаву i Кракаў. У час паўстання 1831 разам са сваяком Ц.Плятэрам арганізавала атрад паўстанцаў, сярод якіх была значная колькасць дзяўчат. У ліку іншых паўстанцкіх груповак ат­рад прымаў удзел у бойках супраць царскіх войск (пад Радзівілішкамі, Вільняй, Шаўлямі i ў інш. месцах). За смеласць i рашучасць П. у баявых дзеяннях камандаванне паўстанцкімі сіламі прызначыла яе ганаровым камандзірам роты ў пяхотным палку i прысвоіла званне капітана. Пры адыходзе паўстанцаў у Прусію захварэла i памерла.

Слава аб подзвігах П. разышлася па краінах Заходняй Еўропы, у Францыі яе параўноўвалі з Жаннай д'Арк. Яна апета ў многіх творах літаратуры i мастацтва, паэту А.Міцкевічу яе вобраз паслужыў прататыпам гераіні ў вершы «Смерць палкоўніка» (1832). Імем П. называўся жаночы батальён у дывізіі Войска Польскага часоў 2й сусветнай вайны.

Літ: Bruchnalski W. Emilia Platerowna jako folklorystka // Lud. 1906. T. 12.

ПРАХАЎ Адрыян Віктаравіч (16.3.1846—14.5.1916)

Гісторык мастацтва, археолаг i мастацкі крытык, педагог. Нарадзіўся ў Мсціславе. У 1867 скончыў гістарычнафілалагічны факультэт Пецярбургскага універсітэта i ў хуткім часе пасланы за мяжу. Слухаў лекцыі ў Мюнхене, вывучаў творы выяўленчага мастацтва ў Парыжы, Лондане, Берліне, Вене, у гарадах Італіі. За дысертацыю «Аб рэстаўрацыі групы ўсходняга франтона Эгінскага храма ў Афінах» (1870) атрымаў у 1873 ступень магістра i пасаду дацэнта Пецярбургскага універсітэта, дзе выкладаў гісторыю мастацтваў. 3 1875 выкладаў таксама гісторыю i тэорыю прыгожых мастацтваў у Акадэміі мастацтваў. У 1875—78 рэдагаваў ілюстраваны часопіс «Пчела». У 1879 абараніў доктарскую дысертацыю «Дойлідства старажытнага Егіпта». Захапіўшыся вывучэннем старажытных помнікаў хрысціянскага перыяду ў Расіі, П. у 1880—82 даследаваў i замалёўваў рэшткі мазаікі i насценнага жывапісу ў Сафійскім саборы i фрэскі Кірылаўскай царквы ў Кіеве. 3 1886 даследаваў Успенскі сабор у г. УладзімірыВалынскім i іншыя старажытныя храмы Валыні, адкрыў i скапіраваў цікавыя фрэскі ў царкве Міхайлаўскага манастыра ў Кіеве. У 1881—82 вандраваў па Егіпце, Сірыі, Грэцыі i Еўрапейскай Турцыі, у 1886— 87 зноў наведаў Італію i Блізкі Усход. У 1887—97 на кафедры гісторыі пры­гожых мастацтваў Кіеўскага універсітэта. У 1884—86 кіраваў унутраным аздабленнем Уладзімірскага сабора ў Кіеве, у 1896 паводле ўласнага малюнка аднавіў ракію для захоўвання мошчаў Феадосіі Угліцкай у Чарнігаве. У 1897 вярнуўся ў Пецярбургскі універсітэт. Аўтар прац «Крытычныя даследаванні па гісторыі грэчаскіх мастацтваў» (1872), «Крытычныя назіранні за помнікамі старажытнага мастацтва...»

(1879), «Кіеўскае мастацтва X, XI, XII ст. ...» (1883, каталог выстаўкі) i інш.