Кавалеўская Соф я

Васілеўна (К о р в i н Крукоўская; [3(15). 1.1850 — 29.1(10.2) 1891]

Матэматык, пісьменніца, публіцыстка, першая ў свеце жанчынапрафесар, членкарэспандэнт Пецярбургскай акадэміі навук. Нарадзілася ў Маскве ў сям'і генерала В.В.КорвінКрукоўскага, які паходзіў ca старажытнага шляхецкага роду з Беларусі. ^: Ранняе дзяцінства i юнацтва правяла ў радавым маёнтку бацькі ў в. Палібіна Віцебскай губ. Атрымала ўсебаковую адукацыю, выдатныя матэматычныя здольнасці выявіліся ўжо ў раннім дзяцінстве. 3 1866 у Пецярбургу брала ўрокі матэматыкі ў педагога А.М.Странналюбскага (у той час до­ступ жанчынам у Пецярбургскі універсітэт быў забаронены). Каб мець магчымасць займацца навукай, у 1868 К. ўзяла з У.А.Кавалеўскім фіктыўны шлюб (пазней гэты шлюб стаў сапраўдным) i ў 1869 паехала ў Гейдэльберг, дзе вывучала матэматыку. 3 1870 у Берліне 4 гады працавала ў К.Веерштраса, які даваў ёй прыватныя ўрокі (у Берлінскі універсітэт жанчын таксама не дапускалі). У 1874 на падставе 3 прац К., якія лрадставіў Веерштрас, Гётынгенскі універсітэт завочна прысудзіў ёй ступень доктара філасофіі. У 1874 К. вярнулася ў Расію, але месца ў Пецярбургскім універсітэце не атры­мала. Амаль на 6 гадоў адышла ад навуковай дзейнасці, займалася літаратурнапубліцыстычнай працай, супрацоўнічала ў газетах. У 1880 перее­хала ў Маскву, але здаваць магістэрскія экзамены ва універсітэт ёй не дазволілі. У 1881 К. зноў паехала ў Берлін, потым у Парыж, маючы намер атрымаць месца прафесара на вышэйшых жаночых курсах у Францыі. У 1883, атрымаўшы запрашэнне шведскага матэматыка Г.МітагЛефлера, выехала ў Швецыю, дзе на пасадзе прыватдацэнта Стакгольмскага універсітэта на працягу 8 гадоў прачытала 12 курсаў. Была членам рэдкалегіі шведскага журнала «Acta mathematica». У 1888 напісала працу «Задача аб вярчэнні цвёрдага цела вакол нерухомага пункта», за якую Парыжская ака­дэмія навук прысудзіла ёй прэмію. За другую працу на тую ж тэму ў наступным годе ёй была прысуджана прэмія Шведскай акадэміі навук.

К. — аўтар аповесці «Нігілістка» (1884), драмы «Барацьба за шчасце» (1887, сумесна са шведскай пісьменніцай А.Ш.Лефлер), сямейнай хронікі «Успаміны дзяцінства» (1890), у якой апавядае пра жыццё ў 1860я гады, пра сваю сястру А.В.КорвійКрукоўскую, у далейшым удзельніцу Парыжскай камуны, пра Ф.М.Дастаеўскага.

Тв.\ Научные работы. М., 1948; Воспоми­нания детства; Нигилистка. М., 1960; Вос­поминания и письма. М., 1961.

Літ.: Леффлер А. Софья Ковалев­ская: Воспоминания: Пер. со швед. Спб, 1893; ПолубариноваКочина П.Я. С.В.Ковалевская: Её жизнь и деятельность. М., 1955; Памяти С.В.Ковалевской: Сб. ст. М., 1951.

КАВАЛЕЎСКІ Аляксандр Ануфрыевіч [7(19). 11.1840— 9(22).11.1901]

Біёлагнатураліст, эмбрыёлаг, педа­гог. Нарадзіўся ў в. Шусцянцы Дынабургскага пав. Віцебскай губ. Брат палеантолага У.А.Кавсглеўскага. Пачатковую адукацыю атрымаў дома. Потым вучыўся ў прыватным пансіёне, дзе ў выніку выдатнай падрыхтоўкі вывучыў некалькі замежных моў. Пазней бацька накіраваў яго вучыцца ў корпус Шляхо'ў зносін. Але, захапіўшыся прыродазнаўствам, К. перайшоў на падрых­тоўчае аддзяленне ПецярЬургскага

універсітэта. У 1861, калі зза студэнцкіх хваляванняў універсітэт быў зачынены, К. паехаў у Гейдэльберг, дзе ва універсітэце слухаў лекцыі па хіміі i надрукаваў 2 навуковыя працы. Аде хімія не стала яго стыхіяй. Пазнаёміўшыся з вучэннем Ч.Дарвіна аб самаразвіцці арганічнага свету шляхам натуральнага адбору, К. стаў заолагам i паслядоўным прыхільнікам Дарвіна. У 1862 ён вярнуўся ў Пецярбург, каб здаць экзамены на званне кандыдата навук, i засяродзіў свае навуковыя інтарэсы на найменш вядомай галіне заалогіі — зародкавым развіцці беспазваночных. Тут ён распачаў выкананне самастойна намечанага плана навуковадаследчай работы, разлічанай на многія гады.

Працаваў за мяжой, вывучаў марскую фауну Неапалітанскага заліва, вынікам чаго з'явілася вядомая яго праца «Гісторыя развіцця ланцэтніка» (1865), у якой ён прыйшоў да высновы, што ланцэтнік займае прамежкавае становішча паміж пазваночнымі i беспазваночнымі, i тым самым звязаў два вялікія раздзелы жывёльнага свету. Гэта адкрыццё з'явілася адным з но­вых доказаў эвалюцыі арганічнага све­ту. У 1865 за тэту працу ён атрымаў ступень магістра i мог бы заняць месца дацэнта ва універсітэце, але аддаў пе­равагу даследчыцканатуралістычнай дзейнасці. У 1867 К. абараніў доктарскую дысертацыю «Анатомія i гісторыя развіцця «Phoronis». Быў абраны прафесарам Казанскага (1867), Кіеўскага (1869), Новарасійскага (1874) універсітэтаў, у 1890 — членам Расійскай АН i прафесарам Пецярбургскага універсітэта. Але прафесарскія абавязкі не астудзілі яго даследчага захаплення. Ён даследаваў прэснаводную фауну воз. Кабан пад Казанню, ездзіў з навуковымі мэтамі ў дэльту Волгі i на Каспій, пабываў у Неапалі, на Сіцыліі, у Егіпце, Алжыры, Аравіі. Пасля вяртання з Аравіі друкаваў (з 1871) у «Мемуарах акадэміі навук» (Пецярбургскай) вынікі шматлікіх даследаванняў. 3 1874 жыў у Адэсе, выкладаў у Новарасійскім універсітэце. К. не быў бліскучым лектарам, але мог зацікавіць слухачоў зместам сваіх лекцый. Часта бываў са студэнтамі на экскурсіях i ў экспедыцыях, на Сева­стопальскай i Салавецкай біялагічных станцыях. У Адэсе ён з'яўляўся папячыцелем гарадскіх школ, быў дырэктарам Севастопальскай біялагічнай станцыі, старшынёй «Таварыства выпрабавальнікаў» (у Адэсе i Пецярбургу). Калі ў канцы мінулага стагоддзя ў Бесарабію была занесена філаксера — няшчасце вінаградарства, ён многа зрабіў для прапаганды барацьбы з ёю. Выязджаў у Францыю, каб вывучыць там вопыт барацьбы з філаксерай i перанесці яго да сябе на радзіму. Аўтар больш як 80 навуковых прац. Тв.: Избранные работы. М., 1951.

Літ.: Догель В.А. А.О.Ковалевский (1840—1901). М.; Л., 1945; Мечников И.И. А.О.Ковалевский // Страницы воспо­минаний. М., 1946.

КАВАЛЕЎСКІ Восіп Міхайлавіч (1800—78)

Філолаг, манголазнавец. Нарадзіўся ў Гродне. Навучаўся ў Гродзенскай гімназіі i на гісторыкафілалагічным факультэце Віленскага універсітэта. У 1824 накіраваны ў Казанскі універсітэт для вывучэння мусульманскіх моў (арабскай, персідскай i татарскай). У той час там была створана кафедра мангольскай мовы, для якой не было спецыялістаў нават за мяжой. Было вырашана знайсці сваіх вучоных, якія б вывучылі гэту мову. Выбар выпаў на К. i А.В.Папова, якіх у 1827 накіравалі ў Іркуцк для заняткаў па авалоданні i ўдасканаленні ведання мангольскай мовы. К. падарожнічаў па Бураціі, a ў 1830 яго прыкамандзіравалі да духоўнай місіі, якая накіроўвалася ў Пекін. Там К. прабыў некалькі месяцаў. Пасля вяртання ў Казань ён прызначаны ад'юнктам, а потым ардынарным прафесарам мангольскай мовы ва універсітэце. У сувязі з поўнай адсутнасцю вучэбных дапаможнікаў К. ў 1835 склаў «Кароткую граматыку ман­гольскай кніжнай мовы», у 1836—37 — «Мангольскую хрэстаматыю», у 1844— 49 — «Манголарускафранцузскі слоўнік». За апошнюю капітальную працу яму прысуджана Дзямідаўская прэмія. Апрача пазначаных прац К. надрукаваў у перыядычных выданнях шэраг артыкулаў на філалагічныя тэмы, пераклаў на польскую мову тво­ры «Аб высокім» Лонгіна i «Метамарфозы» Авідзія. 3 1845 працаваў дырэктарам 2й гімназіі i вучылішчаў Казанскай губ. У 1856—60 рэктар Казанскага унта. У 1862 пераведзены ардынарным прафесарам i дэканам гісторыкафілалагічнага факультэта Варшаўскага універсітэта. Памёр у Варша­ве.

КАВАЛЕЎСКІ Уладзімір Ануфрыевіч [2(14).8.1842 — 28.4.1883]

Прыродазнавец, заснавальнік эвалюцыйнай палеанталогіі. Нарадзіўся ў в. Шусцянцы Дынабургскага пав.

Віцебскай вол. Брат А.А.Кавалеўскага. Скончыў Пецярбургскае вучылішча правазнаўства, дзе рыхтавалі вышэйшых адміністрацыйных чыноўнікаў дзяржавы. Яшчэ калі быў прававедам, сышоўся з пецярбургскімі студэнтамі, а праз ix з радыкальнымі рэвалюцыйнымі гурткамі. Накіраваўшыся за мяжу на лячэнне, К. асталяваўся ў Лондане, дзе пазнаёміўся з А.І.Герцэнам, даваў урокі яго малодшай дачцэ. На пачатку лонданскага жыцця К. працягваў яшчэ займацца юрыдычнай навукай, але хутка захапіўся вызваленчым рухам. У пачатку 1863 разам з польскім рэвалюцыянерам П.І.Якабі ён паехаў у Польшчу i прыняў удзел у паўстанні. Рэвалюцыйная дзейнасць К., аднак, не дайшла да ведама расійскіх улад i не пацягнула за сабой адмоўных вынікаў для яго. Пераехаўшы ў 1863 у Пецярбург, К. ўзяўся за пераклады i сам уцягнуўся ў выдавецкую дзей­насць. За 2—3 гады ён выпусціў шмат твораў заходнееўрапейскіх вучоных (Брэма, Фохта i інш.) па фізіялогіі, анатоміі, фізіцы, хіміі, заалогіі. Але К. не парваў канчаткова з вызваленчым рухам. У сярэдзіне 1860х гадоў ён зноў накіраваўся ў Заходнюю Еўропу, каб прыняць удзел у вызваленчым паходзе Гарыбальдзі, увесь час знаходзіўся сярод блізкіх памочнікаў кіраўніка паходу, пасылаў карэспандэнцыі ў газету «Петербургские ведо­мости» пра ход ваенных аперацый. У 1867 узяў фіктыўны шлюб з дачкой генерала КарвінКрукоўскага Соф'яй Васілеўнай — у будучым знакамітым матэматыкам С.Ъ.Кавалеускай. Мэтай гэтага шлюбу было вызваленне дзяўчыны зпад бацькоўскай улады i магчымасць атрымаць ёй адукацыю за мяжой. 3 цягам часу фіктыўны шлюб ператварыўся ў сапраўдны. Вясной 1869 К. разам з С.Кавалеўскай паехаў за мяжу, дзе пражыў 5 гадоў. Яны спыніліся ў Гейдэльбергу: там быў адзіны ў Германіі універсітэт, у якім маглі вучыцца жанчыны. Энтузіязм жонкі станоўча паўплываў на К., i ён стаў сур'ёзна займацца прыродазнаўствам, спачатку геалогіяй, а потым палеанталогіяй. За кароткі час з дылетанта, які быў зусім не падрыхтаваны да навуковай дзейнасці, ён стаў не толькі вялікім вучоным, але i наватарам у палеанталогіі, з імем якога звя­зана новая эпоха ў яе гісторыі. У 1872 у Іенскім універсітэце абараніў дысертацыю аб палеанталагічнай гісторыі коней. У 1873 вярнуўся ў Пецярбург, абараніў магістарскую дысертацыю аб анхітэрыі (конь міяцэнавай эпохі; 1875). У 1880 выбраны дацэнтам, a ў 1881 — прафесарам Маскоўскага універсітэта, дзе чытаў лекцыі. У гэты час адно з прамысловых таварыстаў, з якім ён быў звязаны, накіравала яго ў Амерыку. Там ён сустрэўся з буйнейшым палеантолагам Э.Д.Копам. Атрымаўшы тэлеграму аб судовым працэсе супраць прамысловага таварыства, дырэктарам якога ён быў раней, К. вярнуўся ў Маскву i, не дачакаўшыся су­да, у ноч на 28.4.1883 скончыў жыццё самагубствам. С.В.Кавалеўская пазней дабілася поўнай рэабілітацыі мужа.

К. працаваў над выкапнёвымі капытнымі, i шэраг яго манаграфій прысвечаны ix сямейству. Яго працы аб гістарычным развіцці капытных жывёл паслужылі асновай новай навукі — эвалюцыйнай палеанталогіі. К. даказаў, што марфалагічныя пераўтварэнні залежаць ад развіцця пэўных функцый, а развіццё функцый ён звязваў ca зме

намі ўмоў існавання. Развіццё капыт­ных з высокаразвітымі зубамі i рэдукаваным шкілетам ён звязаў з развіццём злакаў i інш. пакрытанасенных раслін у сярэдзіне кайназойскай эры. Першы з палеантолагаў шырока выкарыстаў эвалюцыйнае вучэнне для вырашэння праблем філагенезу пазваночных жывёл. Даследаванні К. прысвеча

ны юрскаму, мелавому перыядам i кайназою. Ён стварыў першыя палеаграфічныя карты зоагеаграфічных правінцый позняй юры i ранняга мелу. На думку К., продкаў кайназойскіх млекакормячых трэба шукаць у кантынентальных мелавых адкладах. Аўтар прац «Некалькі слоў пра межы паміж юрскаю i мелавою фармацыямі i аб

той ролі, якую могуць адыгрываць юрскія адклады Расіі ў вырашэнні гэтага пытання» (1874), «Астэалогія двух выкапнёвых відаў з групы капытных» (1875) i інш. Пераклаў шэраг прац Ч.Дарвіна, Т.Гекслі, Ч.Лаеля. К. валодаў вялікім навуковым кругаглядам i мог шляхам уцажлівага вывучэння астэалагічных асаблівасцей выходзіць на шырокія генеалагічныя абагульненні.

Тв.:Собрание научных трудов. Т. 1—2. М., 1950—56.

Літ.: Б ори сяк А.А. В.О.Ковалевский. Его жизнь и научные труды. Л., 1928; Да­виташвили Л.Ш. В.О.Ковалевский. М.; Д., 1946.

КАГАНЕЦ Карусь [К . К . , Б у д з i м i р , К.Ш а ш а л ь ; сапр. Кастравіцкі Казімір Рафаіл Карлавіч; 29.1(10.2) 1868—20.5.1918]

Празаік, паэт, драматург, мастак, грамадскі дзеяч. Нарадзіўся ў г. Табольск.

Паходзіў са старадаўняга беларускага шляхецкага роду, даводзіўся сваяком Міхалу Апалінару Кастравіцкаму, дзеду французскага паэта Гіёма Апалінэра. Бацька пісьменніка Карл Самуілавіч Кастравіцкі (1813—73) валодаў невялікім спадчынным маёнткам Навасёлкі на Койданаўшчыне, меў агранамічную адукацыю, любіў музыку. Маці, Юлія, паходзіла з вядомага на Беларусі шляхецкага роду Свентарэцкіх (зпад Стоўбцаў), скончыла інстытут у Вільні. За ўдзел у паўстанні 1863—64 бацьку (быў членамрэферэнтам паўстанцкай арганізацыі на Міншчыне) саслалі ў Табольск, а маён­так канфіскавалі. У Табольску з ім жыла i сям'я, тут i нарадзіўся будучы пісьменнік. У 1870 сям'i Кастравіцкіх дазволена было перасяліцца ў Казан­скую губ. (2 гады жылі ў г. Цывільск), a ў 1872 — вярнуцца на радзіму. Пасля вяртання жылі ў в. Засулле (цяпер Стаўбцоўскі рн), а з 1880 у в. Юцкі (Прымагілле) каля Койданава. Пачатковую адукацю К. атрымаў дома, пас­ля вучыўся ў Мінскім гарадскім вучылішчы. Імкнучыся авалодаць жы

вапісным i скульптурным майстэрствам, у 1890я гады паступіў у Маскоўскае вучылішча жывапісу, скульп­туры i дойлідства. Ёсць звесткі, што К. вучыўся таксама ў Пецярбургу. Аднак адукацыю не завяршыў зза адсутнасці сродкаў і, вярнуўшыся ў Прымагілле, заняўся сялянскай працай. У 1899 К. ажаніўся i асеў на сталае жыхарства ва ўрочышчы Ліссі Норы (Прымагілле). Зямля была малаўрадлівая, таму, каб утрымаць сям'ю, у якой бы­ло чацвёра дзяцей, ён вымушаны быў шукаць дадатковы заробак — працаваў у чайнай у Мінску, у мастацкай майстэрні ў Рызе, Мінскім таварыстве дабрачыннасці, потым служыў дзесятнікам у Лідзе на будаўніцтве чыгункі Балагое—Седльцы. К. — актыўны ўдзельнік i ідэолаг нацыянальнавызваленчага руху на Беларусі, адзін з заснавальнікаў i кіраўнікоў Беларускай рэвалюцыйнай грамады i Беларускай сацыялістычнай грамады, удзельнічаў у ix з'ездах, распрацоўваў праекты праграм i рэзалюцый. У 1904 i 1905 без выніку звяртаўся ў Галоўнае ўпраўленне па справах друку аб выданні ў Мінску беларускай газеты «Палессе» (рэдактарам меўся быць Д.Бохан). Актыўна ўдзельнічаў у рэвалюцыйных падзеях 1905—07. За агітацыю сярод сялян Койданаўшчыны 19.12.1905 арыштаваны i да 16.5.1906 зняволены ў мінскую турму. Выпушчаны з турмы да суда, жыў выпадковымі заробкамі. Вясной 1910 Віленская су­довая палата на пасяджэнні ў Мінску прыгаварыла К. да года зняволення ў мінскай турме. За турэмнымі сценамі многа пісаў, маляваў, зрабіў ілюстрацыі да твораў Я.Коласа, які знаходзіўся там жа (малюнкі не захаваліся). Пасля выхаду на волю доўга не мог знайсці работы. Толькі ў пачатку 1912 удалося атрымаць пасаду аканома ў фальварку Жортай (цяпер Барысаўскі рн) у пана Копаця, дзе працаваў да вясны 1918. Старшынстваваў на з'ездзе беларускіх нацыянальнЫх арганізацый (Мінск, 25—27.3.1917). Абвастрэнне даўняй хваробы — тубер­кулёзу лёгкіх — вымусіла пераехаць да брата ў Прымагілле, дзе i памёр. Пахаваны ў в. Навасёлкі каля Койданава (Дзяржынск).

Літаратурную дзейнасць К. пачаў у канцы 19 ст. Самыя раннія з яго твораў, што дайшлі да нас, датуюцца 1893. Артыкулы, апрацоўкі народных легенд друкаваў у газетах «Минкий листок» i «СевероЗападный край», по­тым супрацоўнічаў з «Нашай нівай». Пры жыцці асобным выданнем выйшлі «Беларускі лемантар» (1906) i вадэвіль «Модны шляхцюк» (1910). Яго творчая спадчына жанрава разнастайная: про­за, паэзія, драматургія, публіцыстыка. Большасць яго апавяданняў маюць ле­гендарны каларыт, асаблівую рытмічнасказавую стылёвую манеру. У ix аснове ляжаць мясцовыя легенды, на

родныя паданні. Адштурхоўваючыся ад фальклорнай асновы, К. ярка i дынамічна перадае сюжэт, напаўняе тво­ры трапнымі мастацкімі дэталямі. Заўважаецца моцны ўплыў гутарковай мовы. Ёсць у пісьменніка апавяданні, напісаныя на сучасным яму матэрыяле, якія вызначаюцца рэалістычнасцю малюнкаў з побыту плытнікаў i леснікоў, завостранасцю матываў сацыяльнай няроўнасці. Пісаў навуковапапулярныя нарысы для дзяцей, якія ўвайшлі ў школьную чытанку, заказаную К. выдавецтвам «Загляне сонца i ў наша аконца» (па невядомых прычынах кніга не выйшла). У публіцысгычных артыкулах К. ставяцца праблемы беларускага нацыянальнага адраджэння, пытанні культуры, мовы, асветы. Паэзія К. пераважна публіцыстычная, у ідэйным плане яна пераклікаецца з творамі Ф.Багушэвіча i Цёткі. Ужо ў першым вядомым вершы «Наш сымболь» (1893) заклікаў: «За родную краіну, звычай i мову, за гонар груддзю ставайце!» У паэзіі таксама актыўна карыстаўся фальклорнай вобразнасцю, паэтыкай. Тэту яго асаблівасць заўважыў i станоўча ацаніў М.Багдановіч. Значнае месца ў яго творчасці займала драматургія: вадэвіль «Модны шляхцюк» (карыстаўся вялікай папулярнасцю як адзін з першых твораў нацыянальнага тэатральнага рэпертуару), бытавыя драмы «У іншым шчасці няшчасце схавана» i «Двойчы прапілі», няскончаныя гістарычныя драмы «Старажавы кур­ган» i «Сын Даніла». К. вёў таксама актыўную асветніцкую дзейнасць, выступаў як вучонымовазнавец, фалькларыст i этнограф, збіраў матэрыялы да слоўніка роднай мовы, складаў беларускую граматыку. Ён быў таленавітым жывапісцам, графікам, скульптарам, займаўся разьбой па дрэве i слановай косці, рабіў палітычныя ка­рикатуры, упрыгожваў пейзажамі i арнаментам бытавыя рэчы, аформіў вокладку кнігі Я.Коласа «Другое чытанне для дзяцей беларусаў» (Пб., 1909). Захаваліся яго цікавыя графічныя малюнкі тушшу i алоўкам: «Маці», «За сахой», «На ростаньках», «Буслы». М.Багдановіч прысвяціў К. верш, у якім высока ацаніў яго літаратурную i грамадскую дзейнасць.

Л.Рагоўскі паклаў на музыку яго верш «О Божэ, Спасе наш». Частка рукапіснай спадчыны К. пасля яго смерці трапіла да Я.Лёсіка, які публікаваў яе ў газеце «Беларусь» (1919) i ў часопісе «Вольны сцяг» (1921). Рукапісы К. захоўваюцца ў Нацыянальнай бібліятэцы Рэспублікі Беларусь, асобныя аўтографы i творы мастацтва — у Цент­ральным дзяржаўным архівемузеі літаратуры i мастацтва Беларусі, Цэнтральнай бібліятэцы АН Літвы ў Вільнюсе.

У 1988 на магіле пісьменніка ў Навасёлках пастаўлены помнік. Тв.: Творы. Мн., 1979.

Літ.: Каспяровіч М. Карусь Кага­нец // Маладняк. 1928. №10; Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. Т. 2. Мн., 1969; Л о й к а А.А. Гісторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд. Мн., 1980. Ч. 2. С. 374—379.

З.П.Мельнікава.

КАЖЫНСКІ Віктар М (1812—1870)

Кампазітар, капельмайстар. Нарадзіўся ў Вільні. Аўтар оперы «Вечны жыд», якая мела поспех у Варшаве i Вільні ў 1842. 3 1845 капельмайстар Александрынскага тэатра ў Пецярбургу. Пісаў уверцюры, хоры, антракты, песні, фартэпіянныя п'есы i інш. Пакінуў апісанне падарожжа за мяжу, якое ён ажыццявіў сумесна з кампазітарам А.Ф.Львовым.

КАЗЛОЎСКІ Ігнат Ігнатавіч [1846—19.11(1.12). 1889]

Філолаг, мовазнавецславіст. Нарадзіўся ў г. Гродна. Вышэйшую адукацыю атрымаў у Маскоўскім універсітэце. Даследаваў праблемы параўнальнагістарычнага, славянскага i ўсходнеславянскага мовазнаўства. Аўтар прац «Лес народнай мовы ў Літве i на Жмудзі» (1869), «Аб палеаграфічных асаблівасцях загінуўшага рукапісу «Слова аб палку Ігаравым» (1889), «Аб родным склоне на «я» (1887), «Дзве сінтаксічныя асаблівасці рускай мовы» (абедзве на нямецкай мове, 1889) i інш.

КАЙГАРОДАЎ Дзмітрый Нічыпаравіч (31.8.1846— 11.2.1924)

Біёлаг, фенолаг, натуралістпапулярызатар, педагог. Нарадзіўся ў Полацку. У 1856—63 вучыўся ў Полацкім кадэцкім корпусе, у 1863—65 — у ваенных вучылішчах. У 1867—73 служыў афіцэрам на парахавым заводзе ў Пецярбургу. Але з ранняга дзяцінства адчуваў вялікую цягу да прыроды, жаданне сур'ёзна заняцца прыродазнаўствам. У 1868 ён паступіў вольным слухачом на лясны факультэт Пецярбургскага земляробчага (пазней ляснога) інстытута, які скончыў у 1871 i з 1875 загадваў там кафедрай лясной тэхналогіі i ляснога інжынернага мас­тацтва, выкладаў гэтыя дысцыпліны студэнтам. У 1882—1905 прафесар Пецярбургскага ляснога інстытута. Для азнаямлення з пастаноўкай лясной навукі ездзіў у Германію, Аўстрыю, Швейцарию, Францыю, Швецыю. Апошнія гады жыцця працаваў у Лясным аддзеле Дзяржаўнага інстытута доследнай аграноміі над разборам матэрыялаў па феналогіі.

К. увайшоў у гісторыю айчыннага прыродазнаўства як таленавіты папулярызатармастак прыродазнаўства, як аўтар навуковапапулярных кніг, што неаднаразова перавыдаваліся: «Гутаркі пра рускі лес» (1879, 1880—81), «3 зялёнага царства» (1888), «Збіральнік грыбоў» (1888, 1891), «Нашы веснавыя кветкі» (1910), «Нашы летнія кветкі» (1912) i інш. Яго кнігі, адметныя маляўнічым апісаннем прыроды, садзейнічалі развіццю цікавасці да заняткаў прыродазнаўствам, выхаванню беражлівых адносін да прыроды, яе рацыянальнага выкарыстання. Ён адзін з заснавальнікаў у краіне школьнай экскурсійнай справы i феналогіі. Яго на­звал! бацькам рускай феналогіі. К. правёў вялізную колькасць прырода

знаўчагістарычных экскурсій з выкладчыкамі прыродазнаўства. 3 1871 i да самай смерці ён вёў феналагічныя запісЫ ў наваколлях Пецярбурга. К. першы ў дарэвалюцыйнай Расіі стварыў феналагічную сетку яе Еўрапейскай часткі, што паслужыла асновай яе біякліматычнага раянавання. Склаў ён i серыю феналагічных карт веснавога прылёту птушак «3 птушынага царства» (1892).

Літ.: Ремизов Г.А. Отец русской фе­нологии // Земля и люди: Геогр. кален­дарь 1959. М., 1958.

КАЛІНОЎСКІ Віктар Отан Сямёнавіч (21.4.1833 — 6.11.1862)

Археограф, удзельнік нацыянальнавызваленчага руху 1860х гадоў. Старэйшы брат К.С. Каліноўскага. Нарадзіўся ў в. Мастаўляны на Гродзеншчыне (цяпер у Беластоцкім ваяв., Польшча). 10 гадоў (з 1841) вучыўся ў Свіслацкай гімназіі. У 1851 у сувязі з переводам гімназіі са Свіслачы ў Шаўлі (цяпер Шаўляй, Літва) пераехаў у Гродна, дзе ў 1852 скончыў Гродзенскую гімназію i ў тым жа годзе па­стушу на медыцынскі факультэт Маскоўскага універсітэта. У 1856 нечакана пакінуў вучобу ва універсітэце i перабраўся ў Пецярбург. Як член Віленскай археаграфічнай камісіі выконваў там яе даручэнні па вывучэнні старадаўніх рукапісаў з гісторыі Беларусі i Літвы. Вынікі навуковай працы К.

былі выкарыстаны ў публікацыях камісіі. Расійскі гісторык i пісьменнік М.І.Кастамараў ахарактарызаваў К. ў сваіх успамінах як чалавека высокай эрудыцыі, захопленага археалогіяй i гісторыяй свайго краю, якога можна

было назваць «хадзячым каталогам са­мых дробных звестак пра мінулы по­бит гэтых мясцін» (Костомаров Н.И. Автобиография. М., 1922. С. 259— 260). Вядома, што К. вельмі цікавіўся гісторыяй антыфеадальнага паўстання Налівайкі, вызваленчай барацьбы

Б.Хмяльніцкага i інш. У 1858—62 ён быў адным з кіраўнікоў рэвалюцыйнай арганізацыі ў Пецярбургу, вербаваў туды новых членаў, наладжваў сувязі з іншымі арганізацыямі, сябраваў з З.Серакоўскім i Я.Дамброўскім. Да на­вуковай дзейнасці К. імкнуўся далучыць i малодшага брата, на якога ён меў значны ўплыў. Відавочна, што не

Гарадскі пасёлак Свіслач. Забудова центра ў 2й палове 19 ст. 3 малюнка И. Орды. 1868.

Пецярбург. Публічная бібліятэка імя М.Я.СалтыковаШчадрына.

без яго ўздзеяння фарміраваўся светапогляд будучага кіраўніка паўстання.

Памёр ад сухотаў у фальварку Якушоўка Ваўкавыскага пав.

Літ.: К.Калиновский: Из печатного и рукописного наследия. Мн., 1988. С. 102— 105.

КАЛІНОЎСКІ Кастусь [Канстанцін Вікенцій Сямёнавіч; псеўд. Я с ь к а гаспадар зпад Вільні, Хамовіч, Вітажэнец i інш.; 21.1 (2.2). 1838— 10(22).3.1864]

Рэвалюцыянердэмакрат, мысліцель, публіцыст i паэт, кіраўнік паўстання 1863—64 на Беларусі i ў Літве. Нарадзіўся ў в. Мастаўляны Гродзенскага пав. (цяпер Беластоцкае ваяв.). 3 незаможнага шляхецкага роду. Продкі К. на працягу амаль ста гадоў валодалі маёнткам Калінава ў Бранскай зямлі на сумежжы Расійскай імперыі i Рэчы Паспалітай, але ў 2й палове 18 ст. ма­ёнтак быў прададзены i Каліноўскія сталі беззямельнай шляхтай. Маці, Вераніка Рыбінская, памерла маладой, калі Кастусю было 5 гадоў. Бацька, Сямён Сцяпанавіч, быў разумным i энергічным чалавекам. У в. Мастаўляны на зямлі памешчыка Радавіцкага ў 1835 ён заснаваў невялікую ткацкую фабрыку (па сутнасці майстэрню), дзе вырабляліся сурвэткі, абрусы i інш. льняныя вырабы, дамогся добрай якасці i канкурэнтаздольнасці прадукцыі. Потым разам з дру­гой жонкай, Ізабелай Лазарэвіч, набыў невялікі фальварак Якушоўка паблізу мяст. Свіслач у Ваўкавыскім пав. Туды ў 1849 перабралася сям'я, а таксама была пераведзена фабрыка. У 1855 бацька дамогся зацвярджэння сенатам Каліноўскіх у дваранскіх правах. Але матэрыяльнае становішча сям'і, у якой ад двух шлюбаў было 18 дзяцей, паранейшаму заставалася цяжкім. У 1847 К. паступіў у 1ы клас Свіслацкай гімназіі, вядомай не толькі педагагічнымі дасягненнямі, але i багатымі традыцыямі ўдзелу навучэнцаў у вызваленчай барацьбе. Вялікі ўплыў на К. зрабіў яго старэйшы брат Віктар. Пасля сканчэння вучылішча (каля

Помнік К.Каліноўскаму ў г.п. Свіслач.

1852) К. тры гады жыў у Якушоўцы, дапамагаючы бацьку па гаспадарцы i займаючыся самаадукацыяй. Віктар, стаўшы студэнтам Маскоўскага універсітэта, клікаў яго да сябе. Да таго ж у краіне пачалося грамадскае ажыўленне, звязанае з паражэннем царызму ў Крымскай вайне i смерцю Мікалая I. У такі час цяжка было ўседзець на вёсцы. У канцы 1855, напярэдадні свайго паўналецця, К. паехаў у Маскву да брата з намерам паступіць ва універсітэт. Але неўзабаве ў братоў змяніліся планы, i летам 1856 яны перабраліся ў Пецярбург. К. паспяхова здаў уступныя экзамены ва універсітэт i стаў студэнтам 1га курса юрыдычнага факультэта па разрадзе камеральных навук, які рыхтаваў да гаспадарчай або адміністрацыйнай кар'еры i даваў добрую агульную адукацыю. Апрача юрыдычных навук К. вывучаў рускую i ўсеагульную гісторыю, палітэканомію, статыстыку, логіку, псіхалогію, заалогію, батаніку, сельскую гаспадарку, тэхналогію, архітэктуру, рускую i французскую мовы. Студэнцкія гады мелі вырашальнае значэнне для станаўлення рэвалюцыйнага светапогляду К. Ён захапляўся публікацыямі ў «Со­временнике» i «Колоколе», творамі рэвалюцыянераўдэмакратаў, а магчыма, i асабіста быў знаёмы з правадырамі рускай рэвалюцыйнай дэмакратыі М.Чарнышэўскім, М.Дабралюбавым i Т.Шаўчэнкам, які таксама жыў тады ў Пецярбургу. У тыя бурныя часы ў студэнцкім жыцці К. неаднаразова выбіраўся бібліятэкарамкіраўніком арганізацыі студэнтаў «Огул» — выхадцаў з Польшчы, Беларусі, Літвы i Украіны, узначальваў у «Огуле» най

больш радыкальнае крыло. 3 утварэннем каля 1858 у Пецярбургу ваеннарэвалюцыйнай арганізацыі Серакоўскага—Дамброўскага браты Каліноўскія сталі яе актыўнымі дзеячамі. Жылі яны ў Пецярбургу на заробкі Віктара, які перапісваў гістарычныя дакументы, i невялікую стыпендыю, прызначаную К. ў 1858. Каб здабыць дадатковыя сродкі, К. займаўся" рэпетытарствам, а нярэдка быў вымушаны звяртацца за дапамогай у рэктарат. Вядома таксама, што ён цяжка хварэў, асабліва ў кастрычніку 1859. Тым не менш ён выдатна вучыўся i летам 1860 паспяхова скончыў універсітэцкі курс, а пасля падачы дысертацыі ў студзені 1861 зацверджаны папячыцелем Пецярбургскай навучальнай акругі ў ступені кандыдата правоў. Атрымаўшы ў лютым 1861 дыплом, ён праз 2 тыдні быў ужо ў Вільні, дзе зрабіў безвыніковую спробу ўладкавацца на службу ва ўпраўленне мясцовага генералгубернатарства. Вяртанне К. на радзіму супала з моцным уздымам вызваленчага руху на Беларусі i ў Літве, выкліканага абвяшчэннем сялянскай рэформы i абвастрэннем палітычнай сітуацыі ў Расіі i Польшчы. К. стаў ад­ным з правадыроў гэтага руху, лідэрам яго дэмакратычнай плыні («чырвоных»). На працягу 1861 ён стварыў на Гродзеншчыне з разначыннай інтэлігенцыі нелегальную рэвалюцыйную арганізацыю, звязаную з такімі ж арганізацыямі ў Вільні. К. i яго прыхільнікі вялі па вёсках i мястэчках агітацыю сярод сялян, заклікалі ix на барацьбу з памешчыкамі i самаўладствам. Разам ca сваім сябрам В.Урублеўскім, беларускім паэтам Ф.Ражанскім i інш. паплечнікамі па гродзенскай арганізацыі летам 1862 ён распачаў выданне першай у гісторыі Беларусі нелегальней рэвалюцыйнадэмакратычнай газеты «Мужыцкая праўда». На працягу 1862—63 удалося выдаць 7 нумароў, аўтарам i рэдактарам большасці з якіх быў К. «Мужыцкая праўда» ўпершыню на беларускай мове несла рэвалюцыйнадэмакратычныя ідэі ў асяроддзе сялянства, рыхтавала яго да паўстання. К. асабіста ўдзельнічаў у распаўсюджванні газеты, дзёрзка раскідваючы яе на дарогах Слонімшчыны. Пасля таго як мясцовыя ўлады аддалі загад пра яго арышт, ён цалкам перайшоў на нелегальнае становішча, хавеючыся пед рознымі прозвішчемі (Мекерэвіч, Хемовіч, або Хамуціус, Чарноцкі i інш.). Адначасова з напружанай дзейнасцю на Гродзенш­чыне К. падтрымліваў цесныя сувязі з

Будынак Свіслацкага павятовага вучылішча, дзе вучыўся К.КаліноЎскі. 3 малюнка 19 ст.

сябраміаднадумцамі далека за яе межамі. Удзельнічаў у рабоце віленскага цэнтра па падрыхтоўцы паўстання ў Літве i на Беларусі — «Камітэта ру­ху», перайменаванага неўзабаве ў Літоўскі правінцыяльны камітэт (ЛПК), вёў там барацьбу за рэвалюцыйнадэмакратычную праграму

паўстання. 3 восені 1862 К. — старшыня ЛПК, што сведчыла пра ўзмацненне ўплыву рэвалюцыйных дэмакратаў на вызваленчы рух у беларускалітоўскіх землях. Вядомы прынцыповыя спрэчкі К. i ўсяго ЛПК з рэвалюцыйнымі дзеячамі Варшавы за прызнанне суверэннасці Літвы i Беларусі. Вялікія надзеі К. ўскладаў на супрацоўніцтва з рускімі рэвалюцыянерамі. У канцы 1862 для ўмацавання кантактаў ён прыязджаў у Пецярбург.

Пасля выбуху паўстання ў Полынчы (студзень 1863) ЛПК заклікаў народы беларускалітоўскага краю да актыўных дзеянняў i абвясціў сябе Часо­вым рэвалюцыйным урадам Літвы i Беларусі. Выпушчаная К. «Паўстанцкая інструкцыя» патрабавала суровых захадаў супраць памешчыкаў — прыгнятальнікаў народа. Аднак прадстаўнікам ліберальнай плыні ў вызваленчым ру­ху («белым») удалося зрабіць пераварот і, адхіліўшы К. i яго паплечнікаў ад кіраўніцтва паўстаннем, захапіць уладу ў паўстанцкай арганізацыі. 3 вясны 1863 К. — рэвалюцыйны камісар на Гродзеншчыне, працаваў у Беластоку i Гродне, шмат зрабіў, каб зламаць сабатаж памешчыкаў i ўцягнуць у паўстанне народныя масы. У тым жа годзе разам з паўстанцкім цывільным начальнікам Гродзенскага ваяв. Э.Заблоцкім ён аб'ехаў Слонімскі i Ваўкавыскі пав., апошні раз пабываў у в. Якушоўка, інспектаваў злучаныя сілы паўстанцаў пад Мілавідамі ў Слонімскім пав. (напярэдадні вядомай бітвы) i Брэсцкі атрад за Бугам у Падляшшы. Хутка ў паўстанцкай арганізацыі адбыўся новы пераварот, «чырвоныя» зноў узялі ўладу ў свае рукі, i К. ўзначаліў віленскі паўстанцкі цэнтр. Адной з яго важнейшых канспіратыўных кватэр у Вільні была кватэра Ямантаў на Ратушнай плошчы. Былы студэнт І.Ямант вёў важную перапіску паўстанцаў, а яго сястра Марыля была блізкім сябрам К. За кіраўніком паўстання ўлады арганізавалі сапраўднае паляванне. Але ён працягваў мужную барацьбу, мяняючы аблічча, імёны, адрасы. Паступова кола рэвалюцыянераў звужалася. Былі схоплены i публічна пакараны смерцю найбліжэйшыя яго паплечнікі І.Здановіч i Ц.Далеўскі. Для ўмацавання мясцовай арганізацыі ў Мінск паехаў І.Ямант. У кастрычніку 1863 К. пад імем І.Вітажэнца пасяліўся ў т.зв. Свя

таянскіх мурах (комплекс будынкаў былога Віленскага універсітэта), насупраць генералгубернатарскага палаца, дзе жыў душыцель паўстання Мураўёўвешальнік. Псеўданім i адрас кіраўніка паўстання выдаў жандарам на допытах у Мінску ўдзельнік паўстанцкай арганізацыі В.Парфіяновіч. У студзені 1864 К. быў арыштаваны ў Святаянскіх мурах i зняволены ў т. зв. Дамініканскі будынак (былы Дамініканскі манастыр). Чалавек вялікай сілы духу, пачуцця ўласнай годнасці i мэтанакіраванасці, К. паводзіў сябе ў час следства i суда вельмі мужна, у турме напісаў i здолеў перадаць на во­лю «Пісьмы зпад шыбеніцы» — сваё ідэйнапалітычнае завяшчанне, яскравы мастацкапубліцыстычны твор, дакумент рэвалюцыйнадэмакратычнай ідэалогіі. Асуджаны царскім ваеннапалявым судом, паводле канфірмацыі Мураўёва ён быў публічна павешаны ў Вільні на гандлёвай плошчы Лукішкі. Цела рэвалюцыянера паводле тагачасных правіл закапалі на месцы пакарання. Пазней яго прах тайна перанеслі на тэрыторыю Віленскай цытадэлі. Лічыцца, што рэшткі К., як i іншых змагароў 1863, пакараных смерцю ў Вільні, пахаваны на вяршыні гары Гедзіміна, якая знаходзілася ў той час на тэрыторыі цытадэлі.

К. вядомы не толькі як рэвалюцыянерінтэрнацыяналіст, палымяны прыхільнік ідэі рэвалюцыйнага саюзу ўсіх народаў у барацьбе з самадзяржаўем, але i як выдатны знаўца беларускай народнай мовы. Шырока i з вялікім майстэрствам ён карыстаўся ёю ў сваёй публіцыстыцы, садзейнічаў яе літаратурнаму развіццю. Пісаў таксама i вершы. Як родапачынальнік белару­скай рэвалюцыйнай дэмакратыі К. зрабіў вялікі ўплыў на ўсю наступную беларускую літаратуру i культуру, садзейнічаў паглыбленню ў літаратуры i мастацтве прынцыпаў рэалізму i народнасці, замацаванню высокіх ідэалаў барацьбы за свабоду. Ідэйныя прынцыпы К. развівалі пасля ў сваёй творчасці Ф.Багушэвіч, Я.Купала, Я.Колас, Цётка i інш.

Друкаваная i рукапісная спадчына К. па аб'ёме невялікая (7 нумароў газеты «Мужыцкая праўда», шэраг рэвалюцыйных інструкцый, заклікаў, загадаў, а таксама некалькі лістоў, у т.л. i вя

Мемарыяльная дошка на будынку дамініканскага манастыра ў Вільні,

дзе ўтрымліваўся арыштаваны К.Каліноўскі.

домыя «Пісьмы зпад шыбеніцы»), тым не менш яна ўтрымлівае ў сабе шэраг глыбокіх ідэй i тэарэтычных палажэнняў. Перш за ўсё ў ёй вострая крытыка феадальнапрыгонніцкіх адносін у Расіі сярэдзіны 19 ст. Развіваючы традыцыі рускіх рэвалюцыянераўдэмакратаў, К. глыбока раскрыў сутнасць прыгонніцкай эксплуатацыі ва ўсіх яе формах, паказаў паразітызм памешчыкаў, выключна цяжкае становішча прыгонных сялян Беларусі. У публіцыстыцы К. адлюстравана цяжкае становішча казённых (дзяржаўных) сялян, якіх бязлітасна эксплуатавалі i прадстаўнікі царскай адміністрацыі, i арандатары маёнткаў. К. рэзка крытыкаваў варожую народу дзяржаўную машыну абсалютызму, дзе велізарны бюракратычны апарат кіраўніцтва непадсправаздачны i бескантрольны, у ім працвітае шырокая сістэма ліхвярства i хабарніцтва. Ён трапна параўноўваў царскіх чыно^ікаў з саранчой, што знішчае на сваім шляху ўсю расліннасць, ператварае аазісы ў пустыню. К.

выкрываў суд царскай Расіі, які быў толькі прыдаткам царскай адміністрацыі i цалкам залежаў ад яе; параўноўваў царскія суды з воўчай зграяй, дзе не разбіраюцца па сутнасці, а рвуць на часткі, як могуць. К. паказваў, што на варце інтарэсаў пануючых класаў знаходзіцца армія, якая дапамагае эксплуататарам прыгнятаць народ. Ён настойліва рассейваў царысцкія ілюзіі сялян, пераканаўча даказваў, што ўсе беды народа зыходзяць менавіта ад самога цара. К. належаў да тых мысліцеляў, якія выступалі таксама з крытыкай капіталізму. У капіталізме ён бачыў толькі новую сістэму эксплуатацыі чалавека чалавекам. К. быў перакананым праціўнікам эксплуататарскага ладу, прыхільнікам карэннай перабудовы грамадства на новых, справядлівых пачатках. Гэта крытыка садзейнічала класаваму асветніцтву беларускіх сялян, выхоўвала ў ix нянавісць да памешчыкаў i самадзяржаўя, рыхтавала ix да барацьбы за перамогу новых сацыяльных прынцыпаў. К. марыў раздаць усю зямлю сялянам, бо яна «ад дзядоўпрадзедаў» з'яўляецца ix уласнасцю. Ён быў шчырым i гарачым прыхільнікам ідэалаў сялянскага абшчыннага сацыялізму, выдатнымі прадстаўнікамі якога былі рускія рэвалюцыянерыдэмакраты. К. выступаў за рашучую адмену ў будучым грамадстве ўсіх класавых, нацыянальных i рэлігійных прывілеяў i абмежаванняў з тым, каб зрабіць галоўным крытэрыем каштоўнасці чалавечай асобы працу, ацэньваць чалавека па яго рэальных справах i заслугах. Гэтай мерай беларускі сацыялістутапіст марыў выкараніць з грамадства марнатраўства i паразітызм прывілеяваных класаў i найперш шляхты. Як i іншыя сацыялістыутапісты, К. лічыў, што новае грамадства павінна быць грамадствам працоўных. Арганічнай часткай сацыяльнай утопіі К. з'яўляюцца яго ідэі аб выхаванні. Ён даў глыбокую, палітычна завостраную крытыку педагогікі, якая склалася ў сучасным яму грамадстве, i падкрэсліваў, што існуючы сацыяльны лад не можа забяспечыць дзецям правільнага выхавання i адукацыі. Болын таго, ён бачыў, што ў тагачасным грамадстве пануючыя класы закрываюць доступ працоўным i ix дзецям да навукі i культуры, не клапоцяцца аб адукацыі i выхаванні сялянскіх дзяцей. К. рашуча выступаў супраць рэакцыйных забабонаў, паводле якіх быццам бы толькі выбраныя здольныя вучыцца i займацца навукай. Галоўнай умовай пашырэння асветы ён лічыў карэнную змену існуючых сацыяльнапалітычных адносін. Пакуль народ не будзе свабодны, не будзе ні сцравядлівасці, ні багацця, ні навукі. К. выказваўся за ўсеагульную адукацыю i выхаванне, якімі будзе займацца непасрэдна дзяржава, за тое, каб школа фарміравала ў дзяцей высокія грамадскія якасці i гуманістычныя ідэалы. Ён лічыў за неабходнае развіваць асвету i навуку на роднай беларускай мове. Вялікую ро­лю ў жыцці грамадства адводзіў жанчыне i вырашэнне жаночага пытання бачыў у карэнным пераўтварэнні гра­мадства.Значнае месца ў будучым грамадстве К. адводзіў дэмакратычным формам праўлення. Разумеючы прызначэнне дзяржавы ў тагачасным прыгонніцкім грамадстве, ён звязваў вызваленне сялянства i ўсіх працоўных з пераходам дзяржаўнай улады ў рукі народа. Найлепшай формай дзяржаўнай будовы лічыў дэмакратычную рэспубліку. Ажыццяўленне ўсіх сваіх сацыяльных праектаў i планаў К. як прыхільнік рэвалюцыйнадэмакратычных ідэй Чарнышэўскага i Герцэна звязваў з сялянскай рэвалюцыяй. Ён быў перакананы, што толькі народная рэвалюцыя можа прынесці сялянам жаданую зямлю i свабоду, падкрэсліваў, што свабоду можна заваяваць толькі шляхам узброенай барацьбы. К. ў поўнай меры асэнсоўваў увесь цяжар гэтай нялёгкай за­дачи, што стаяла перад народам, але лічыў яе цалкам дасягальнай, бязмежна верыў у сілы народа. Бачачы галоўную рэвалюцыйную сілу ў сялянстве, К. разам з тым лічыў магчымым удзел у народнай рэвалюцыі сумесна з сялянамі гараджан i студэнцтва, імкнуўся да саюзу з імі, падкрэсліваў, што ў ix з сялянамі агульныя інтарэсы. Паколькі паўстанне 1863 на Беларусі i ў Літве насіла нацыянальнавызваленчы характер, К. не выключаў магчы

Месца пакарання смерцю К.Каліноўскага ў Вільні.

К.Капіноўскі. "Мужицкая праўда'. №1 (фрагмен­ты).

масці ўдзелу ў ім асобных памешчыкаў, але на такой ідэйнай платформе,

якая б не супярэчыла інтарэсам сялян. К. быў перакананы, што сапраўднай свабоды i народнага шчасця можна дасягнуць толькі поплеч з народам Расіі, змагаючыся супраць агульных прыгня

тальнікаў. Наспелае паўстанне на Беларусі i ў Літве ён разглядаў як частку

агульнарасійскай сялянскай рэвалюцыі, якую рыхтавалі рускія рэвалюцыянерыдэмакраты.

Тв.: К.КалиновскиЙ: Из печатного и рукописного наследия. Мн., 1988.

Літ.: Белы А.Вобраз змагара.:(Да 150годзя з дня наражеэння К.Калііноўскага).Мн.1983.Кісялёў Г. Паплечнік Каліноўскага.Мн.:1976.Смірноў А.Кастусь Каліноўскі ў паўстанні 1863 г.Мн.:1959.Шалькевич В.К.Каліновский:Страницы биографии.Мн.1988

Каліноўскі Юзаф Андрэевіч(1.9.18355.11.1907)

Адзін з кіраўнікоў паўстання 1863— 64 у Літве i на Беларусі, мемуарыст. Нарадзіўся ў Вільні. У 1856 скончыў Пецярбургскую інжынерную акадэмію, інжынеркапітан расійскай арміі. Працаваў у Пецярбургу, падтрымліваў сувяз! з Польскай рэвалюцыйнай арганізацыяй, удзельнічаў у гуртку З.Серакоўскага. 3 1860 у Брэсце. 3 чэрвеня 1863 узначальваў ваенную секцыю ў Выканаўчым аддзеле Літвы (Літоўскабеларускі чырвоны жонд), які быў цэнтрам па кіраўніцтве паўстаннем i які з 12.8.1863 узначальваў К.С.Каліноўскі. К. стаў бліжэйшым памочнікам К.Каліноўскага, але не заўсёды падзяляў яго погляды, лічыў ix залішне крайнімК імкнуўся стрымліваць яго. Арыштаваны ў сакавіку 1864 i засуджаны на 10 гадоў катаргі. У 1868 вызвалены. Жыў у Іркуцку, Пермі, Смаленску. У 1874 пераехаў у Варшаву. 3 1877 у Галіцыі, манахкармеліт. Аўтар успамінаў пра паўстанне К.Каліноўскага.

Тв.: Wspomnienia 1835—1877. Lublin, 1965.

Літ.: Паустанне ў Літве i Беларусі 1863—1864 гг. М., 1965 (Восстание 1863 г.; Материалы и документы).

КАНТРЫМ Казімір (1776— 11.6.1836)

Публіцыст, рэдактар, бібліятэкар. У 1791 быў вучнем Віленскага трохкласнага вучылішча (інш. звестак пра яго адукацыю не захавалася). Удзельнік паўстання 1794. У 1795—1804 працаваў у розных установах Вільні, у т. л. архіварыусам у судзе, сакратаром віленскага цэнзурнага камітэта, з 1803 у Віленскім універсітэце, дзе займаўся справамі моладзі i пытаннямі навучальнага працэсу. 3 1805 быў памочнікам у Г.Гродэка, які загадваў універсітэцкай бібліятэкай. Там атрымаў званне ад'юнкта. У 1808 прызначаны сакратаром універсітэта, таму пакінуў працу ў бібліятэцы, але вярнуўся да яе ў 1814 па ўласнай просьбе. Займаўся ўпарадкаваннем i апрацоўкай бібліятэчных збораў, складаў каталогі, вёў улік літаратуры, якая паступала i была ў карыстанні, супрацоўнічаў з Гродэкам па складанні бібліятэчных статутаў i правіл. У 1806—19 быў супрацоўнікам выдавецкай фірмы Ю.За­вадскага, вёў наиважнейшую карэспандэнцыю фірмы, рыхтаваў карэктуры выданняў. Разам з Завадскім быў ініцыятарам i заснавальнікам у 1817 Віленскага друкарскага таварыства, сакратаром якога з'яўляўся М.Балінск}. Быў сурэдактарам «Dziennika Wileс­skiego) («Віленскага дзённіка», 1815— 18), «Dziej уw dobroczynnoњci» («Спраў дабрачыннасці», 1820—22), заснавальнікам Таварыства шубраўцаў i рэдактарам (пасля_ Ю.Лахніцкага) ix ор­гана «Wiadomoњci Brukowe» («Вулічныя навіны»). У 1824 у сувязі з судо­вым працэсам над філаматамі К. звольнены з універсітэта i перабраўся ў Варшаву, дзе рэдагаваў часопісы «Biblioteka handlowa» _/ («Гандлёвая бібліятэка»); «Wiadomoњci handlowe» («Гандлёвыя навіны»). Браў удзел у

паўстанні 1830—31 на тэрыторыі Літвы.

КАРАЛЬКЕВІЧ Язэп (1835—1910)

Беларускі ўрач, мецэнат, асветнік. Нарадзіўся на хутары непадалёку ад мяст. Зембін на Барысаўшчыне. Бацька яго служыў у двары Манюшкаў (бацькоў С.Манюшкі). Яшчэ падлеткам К. выявіў цягу да ведаў, i бацька, сабраўшы апошнія грошы, вырашыў вучыць сына. К. з залатым медалём скончыў Мінскую гімназію i паступіў на медыцынскі факультэт Харкаўскага універсітэта, дзе прайшоў курс навук пад кіраўніцтвам прафесараў Міцкевіча (родны брат А.Міцкевіча), Валіцкага i інш. У 1857—63 працаваў настаўнікам у г. Маладзечна. Западозраны ў дачыненні да паўстання, быў арыштаваны паліцыяй, адвезены ў Вілейку, дзе доўгі час знаходзіўся пад следствам. Пасля вызвалення зза недахопу доказаў яго вінаватасці К. вярнуўся ў Харкаў, дзе пэўны час працаваў у. хірургічнай клініцы. Амаль 30 гадоў жыў i працаваў у медыцынскіх установах Новачаркаска, зрабіўшы свой дом прытулкам для ўсіх, хто прыязджаў з Беларусі. Вывучыў за свой кошт каля двух дзесяткаў здольных маладых людзей. 3 ліку яго выхаванцаў выйшлі універсітэцкія прафесары, урачы, юрысты i інш. Пад канец свайго жыцця набыў невялікі кавалак зямлі ў наваколлі Варшавы, працаваў на ёй, дарма лячыў простых людзей, пашыраў сярод ix пісьменнасць, знаёміў з гігіенай, этыкай.

Літ.: Язэп Каралькевіч // Наша ніва. 1912. №43. 44.

КАРАТЫНСКІ Вінцэсь Аляксандравіч (15.6.1831 — 7.2.1891)

Паэт, журналіст i перакладчык. Нарадзіўся ў в. Селішча Карэліцкага рна. Працаваў хатнім настаўнікам ка­ля Любчы (Навагрудскі рн), сакрата­ром У.Сыракомлі (з 1850). Друкавацца пачаў у 1856. У 1857—58 супрацоўнічаў у часопісе «Тека Wileсska» («Віленскі зборнік»), з 1860 — у газеце «Кйтіег Wileсski» («Віленскі веснік»). У 1862 з М.Лясковым падарожнічаў па Беларусі. 3 1866 супрацоўнік «Gazety Warszawskiej» («Варшаўская газета»), з 1886 — часопіса «Tygodnik ilustrowaпу» («Ілюстраваны штотыднёвік»). У розных перыядычных выданнях друкаваў артыкулы пра Беларусь: «Карціны з берагоў Нёмана», «Некалькі падрабязнасцей пра сям'ю, месца нараджэння i маладосць Адама Міцкевіча», «Канстанцін Тышкевіч» i інш. 3 беларускіх вершаў вядомы «Уставайма, братцы, да дзела, да дзела» i прысвечаны А.ВярыгуДарэўскаму «Далі богто, Арцім...». Аўтар элегіі «Туга на чу­жой старане» (нап. 1864), якая была пакладзена земляком паэта В.Клімовічам на музыку i стала папулярнай ся­род беларускай дэмакратычнай інтэлігенцыі. Мяркуюць, што К. адзін з аўтараў «Гутаркі старога дзеда» i «Гутаркі двух суседаў», надрукаваных напярэдадні паўстання 1863—64. У зборніку вершаў «Чым хата багата, тым рада» (1857) i паэме «Таміла» (1858), выдадзеных у Вільні на поль­скай мове, паказана жыццё беларускай вёскі. Мяркуюць, што паэма была напісана на беларускай мове, але зза немагчымасці надрукаваць яе на мове арыгінала перакладзена на польскую мову. У каментарыях да гэтай паэмы К. выклаў свае эстэтычныя погляды. Ён лічыў, што крыніцай мастацтва з'яўляецца грамадскае жыццё, a пісьменнік (мастак) сваёй чулай душой улоўлівае грамадскія думкі, пачуцці, ідэалы i ўвасабляе ix у мастацкіх творах. Мастак, на яго думку, мае права ідэалізаваць гісторыю свайго народа, зыходзячы з высакародных мэт: «Высакародная мэта з'яўляецца праўдзівай, a ўсё, што праўдзівае, тое прыгожае ў эстэтычным значэнні, тое можа быць прадметам мастацкага твора. Мастацт­ва павінна кіравацца праўдай, змагацца за справу праўды; змагацца за справу вялікай жывой праўды, у процілеглым выпадку яно як з'ява без мэты... стане абыякавым для грамадства. Доказам таму служыць гісторыя ўсёй псеўдакласічнай літаратуры i мноства юбілейных вершаў». Яшчэ К. робіць вывад пра несумяшчальнасць сапраўднай мастацкай творчасці з тэорыяй «мастацт­ва дзеля мастацтва». Толькі цацкі, лічыў К., робяцца для таго, каб імі гу­лял!, а творы мастацтва ствараюцца для перадачы дзейснай думкі. Творы мастацтва, сцвярджаў К., складаюцца з

2 элементаў: знешняй формы i ўнутранай сутнасці, зместу, які ў сваю чаргу падзяляецца на свядомае ўспрыняцце i інтуіцыю. «Творы мастацтва ёсць увасабленне творчай думкі, якая прымушае да дзейнасці свабоднай воляй чалавека, i таму яно, бясспрэчна, належыць яго духу. A калі належыць яго духу, то тым самым i ўсім яго састаўным i непадзельным часткам, значыць, таксама i сумленню. А сумленне — гэта толькі яшчэ не ўвасобленая тэндэнцыя».

К. — аўтар некалькіх зборнікаў вершаў для народа. У прадмове да аднаго

3 ix ён адзначаў, што прысвячае сваю працу «простым братам» (сялянам). У шэрагу яго вершаў прагучалі матывы, якія надалей сталі вельмі істотнымі ў беларускай паэзіі: патрыятызм «ліцвіна», «плаксівыя» ноты i абяцадне запець на вясёлы лад, калі над краінай заззяе сонца свабоды.

К. перакладаў на польскую мову творы Ж.П.Беранжэ, А.Пушкіна, М.Лермантава, Л.Талстога, Г.Гейнэ, выдаў збор твораў У.Сыракомлі (т. 1—10, 1872), з А.Плугам падрыхтаваў зб. «Выбранай паэзіі» У.Сыракомлі (т. 1 — 5, 1890).

Тв.: Творы. Мн., 1981.

Літ.: История белорусской дооктябрь­ской литературы. Мн., 1977; М а л ь д з i с А. Падарожжа ў XIX стагоддзе. Мн., 1969; Map х ель У.І. Творчасць Вінцэся Каратынскага ў ацэнцы сучаснікау i нашчадкаў // Белороссика: книговедение, источ­ники, библиогр. Мн., 1980.

КАРЖАНЕЎСКІ Іосіф Іванавіч (19.3.1806—21.5.1870)

Беларускі вучоны ў галіне хірургіі i інфекцыйных хвароб, доктар медици­ны. Нарадзіўся ў Слуцку Мінскай губ. Скончыў Нясвіжскую гімназію, медыцынскі факультэт Віленскага універсітэта. Працаваў пры універсітэце памочнікам празектара анатоміі. У 1829 абараніў дысертацыю на ступень доктара медыцыны. У 1831 пакінуў служ­бу i паехаў у БрэстЛітоўск i Віцебск, дзе прымаў удзел у барацьбе з халерай. У 1832 памочнік празектара хірургічнай клінікі Віленскай медыкахірургічнай акадэміі. У 1835 экстраардынарны прафесар, выкладаў дэсмургію (раздзел хірургіі — вучэнне аб павязках). У 1837—39 займаўся ў лепшых універсітэцкіх клініках за мяжой i па вяртанні ў 1840 прызначаны экстраардынарным прафесарам i дырэктарам акадэмічнай клінікі. Пасля закрыцця акадэміі ў 1843 застаўся паза штатам i займаўся практычнай дзейнасцю па хірургіі ў Вільні з 1842. Быў вядомы ў Польшчы як лепшы хірург. Аўтар навуковых прац па пытаннях лячэння сыпнога тыфу, пераломаў, артапедыі, дэсмургіі.

КАРПОВІЧ Станіслаў (24.2.1864—16.6.1921)

Педагог, грамадскі дзеяч, асветнік. Нарадзіўся ў в. Хацішча каля Баранавіч. Пачатковую адукацыю атрымаў у хатніх умовах у маёнтку Крапіўна на Міншчыне, потым вучыўся ў гімназіях Рыгі i Слуцка. Бацькі мелі намер даць яму універсітэцкую адукацыю. Але, сутыкнуўшыся там з казённачыноўніцкім прымусам, К. вырашыў лепш заняцца самаадукацыяй. У 1882 ён выехаў на Каўказ, дзе ў Наваколлі Тыфліса працаваў бухгалтерам, сакра­таром на біржы i інш. У 1884 вярнуўся на радзіму, працаваў настаўнікам у прыватных дамах Вільні, потым у вёсках у розных гаспадароў. 3 самага пачатку сваёй педагагічнай дзейнасці К. выкарыстоўваў прагрэсіўныя метады навучання моладзі, даваў ёй найноўіныя тэарэтычныя i практычныя веды. Ён распрацаваў асновы самаадукацыі i склаў дапаможнік «Што чытаць» (1890), рукапіс якога быў забаронены цэнзурай i канфіскаваны. Пас­ля смерці бацькі ў 1892 К. пераехаў у Варшаву, там узначаліў маладзёжныя гурткі самаадукацыі, зблізіўся з варшаўскай інтэлігенцЫяй, супрацоўнічаў з мясцовымі перыядычнымі выданнямі, друкаваў у ix свае артыкулы на тэмы самаадукацыі. Часта наведваў Навагрудчыну, аб'язджаў вёскі i сядзібы, наладжваў дыскусіі па пытаннях самаадукацыі, дапамагаў у арганізацыі бібліятэк на Міншчыне. У 1896 разам з М.Баркоўскім заснаваў у Варшаве кнігарню, у якой побач з іншымі выданнямі былі аддзелы нот i школьнай літаратуры. У 1899 К. заснаваў уласнае выдавецтва нот. Яго асноўныя творы па асвеце моладзі: «Навука аб выхаванні» (1902), «Наша літаратура для моладзі», «Скарбы чалавецтва» (абодва 1904) i інш.