Завадскія

Сямейная дынастыя выдаўцоў i друкароў 19 — 1 пал. 20 ст.

Юзаф (7 або 15.3.1781—17.2.1838), заснавальнік выдавецкай справы. Паходзіў з Полыпчы. У 1803 пераехаў у Вільню. Пэўны час працаваў у кнігарні Я.Ф.Біча. У 1805 заснаваў тут невялікую ўласную друкарню. Па дамоўленасці з адміністрацыяй Віленскага універсітэта ў жніўні 1805 набыў тытул друкара універсітэта i атрымаў субсідыю на ўдасканаленне друкарні. Ён забяспечыў друкарню найноўшым на той час замежным абсталяваннем, у т.л. шрыфтамі розных моў: польскай, рускай, грэчаскай, арабскай, яўрэйскай. У 1807 арганізаваў пры друкарні стэрэатыпнае аддзяленне. У 1808 адкрыў філіял універсітэцкай друкарні ў Гродне, т. зв. «Новую друкарню». Папера на друкарскія патрэбы друкарняў завозілася галоўным чынам з Расіі, а часткова з мясцовых паперняў Свіслачы, Слоніма, Супрасля. У друкарнях 3. выдаваліся школьныя падручнікі, ка­лендари, малітоўнікі, а таксама навуковыя універсітэцкія выданні. У 1816 3. набыў універсітэцкую друкарню ва ўласнасць i перавёз яе абсталяванне i кнігарню з універсітэцкіх будынкаў у сваё памяшканне на вул. Замкавай. Але абавязкі універсітэцкага друкара ён выконваў да 1826, кнігара — да 1828. У 1810 Юзаф адкрыў таксама філіял у Варшаве. Віленская кнігарня 3., у якой было больш за 20 тыс. кніг, лічылася адной з лепшых у краі. Яна забяспечвалася новай i антыкварнай літаратурай з Варшавы, Вены, Лейпцыга, Парыжа, Лондана, Масквы, Пецярбурга i інш. Для лепшага забеспячэння кнігарні i задавальнення попыту чытачоў 3. дамагаўся ад кіраўніцтва універсітэта выдання новых кніг i перакладаў, дапаможнікаў для прафесуры, студэнтаў i вучняў, арганізоўваў пункты па продажы кніг пры школах, выдаваў каталогі літаратуры. У яго друкарні выдаваліся творы І.Лялевеля, А.Бекю, Г.Градэка, В.Страйноўскага, А.Міцкевіча, Красіцкага, Заблоцкага, Трамбіцкага, пераклады з Дж.Байрана, Ф.Купера, В.Скота, Т.Таса i інш. У

1805—21 тут выдаваўся «Палітычны каляндар...», друкаваліся «Dziennik WiІеп^кі» («Віленскі дзённік»), «Tygodnik Wileсski» («Віленскі штотыднёвік»), «Wiadomosci brukowe» («Вулічныя навіны») i інш. Выданні 3. вылучаліся дасканаласцю паліграфіі, багатымі ілюстрацыямі. Гравюры да кніг напа

чатку заказваліся майстрам з Парыжа, пазней ix рабілі ў літаграфічнай майстэрні універсітэта. Свае выданні 3. адпраўляў на продаж апрача Вільні ў Мінск, Варшаву, Кіеў, а таксама ў Францыю i Германію. У 1823—24 ён тайна забяспечваў кнігамі арыштаваных членаў таварыства філарэтаў, якіх трымалі ў Базыльянскіх мурах. Значныя заслугі Юзафа ў галіне развіцця бібліяграфіі. У 1814 ён выдаў «Гісторыю польскай літаратуры» Ф.Бянткоўскага. Праз бібліятэкі краю (а так­сама замежныя), кляштары, літаратараў i бібліяфілаў збіраў звесткі для сваёй бібліяграфічнай працы. Аднак выдаць яе не паспеў. 3. актыўна займаўся пашырэннем кніжнага гандлю, выказваўся за правядзенне кніжных кірмашоў. Быў членам Віленскага друкарскага таварыства, удзельнічаў у працы Віленскага таварыства дабрачыннасці. Свой асабісты кнігазбор, у т.л. творы Міцкевіча i Снядэцкага, падараваныя яму аўтарамі, перадаў бібліятэцы Радзівілаў у Манковічах на Піншчыне. Пасля смерці яго кніжную справу працягваў старэйшы сын Адам.

Адам (12.12.1814—5.1.1875), друкар, выдавец. Нарадзіўся ў Вільні. Сын Юзафа. У 1830 паступіў у Віленскі універсітэт, аднак не скончыў яго з прычыны закрыцця універсітэта (1832). У 1830—36 ён дапамагаў бацьку ў выдавецкіх справах. У 1836 j 1837 наведаў друкарні, кнігарні i бібліятэкі Гданьска, Таруні, Кракава, Варшавы, Берліна, Лондана, Лейпцыга, Парыжа, дзе збіраў матэрыялы для бібліяграфічнай працы бацькі. Стаўшы ў 1838 кіраўніком выдавецкай справы, ён працягваў працу над складаннем бібліяграфіі. У 1840—57 выдаў працу А.Б.Іёхера «Бібліяграфічнагістарычны агляд польскай літаратуры i навук» у 3 тамах. Ненадрукаваныя бібліяграфічныя матэрыялы пазней дасталіся К.Эстрайхеру. Да 1843 выдаваў «Навуковыя партрэты i звесткі» (у гэтай се­ры i выйшла 60 тамоў). На працягу 1840—60 Віленскае выдавецтва і друкарня 3. выпусціла ў свет вялікую колькасць выданняў, у т.л. «Літоўскія малюнкі» і «Літоўскія паданні» І.Ходзькі, творы Я.Чачота, Е.Фялінскай, Ю.Крашэўскага, А.Плуга, У.Сыракомлі і інш., «Шэдэўры драматургіі» (т. 1—2, 1844—45, творы Шэкспіра, Сафокла, Гётэ), навуковыя творы Ф.Баброўскага, Я.Снядэцкага, М.Балінскага і інш., серыю «Бібліятэка падарожжаў і маляўнічагістарычных апісанняў розных краёў» (т. 1 —11, 1856—64), ноты С.Манюшкі. У 1849—51 тут друкаваўся часопіс «Athenaeum» («Атэнэум»). На працягу 1854—64 3. выдаваў каля паловы друкаванай прадукцыі, што прыпадала на Вільню. У 1863—64 дзейнасць кніжнай фірмы 3. неаднаразова рэвізавалася расійскімі ўладамі, а спецыяльная камісія ў 1865 прызнала яе дзейнасць «шкоднай для русіфікацыі краю». 3. вымушаны быў абмежаваць колькасць выданняў, асабліва на мовах краю.

Юзаф (23.11.1818—7.4.1886), друкар, выдавец. Нарадзіўся ў Вільні. Сын Юзафа. Скончыўшы Віленскую гімназію, працаваў у фірме бацькі. У 1839 пераехаў у Кіеў, дзе ў 1841 адкрыў кнігарню і склад нот. У 1852 выдаў каталог нот. Паводле пагадненняў з адміністрацыяй Кіеўскага універсітэта на працягу 1850—84 ён выдаў у сваёй друкарні шэраг каштоўных публікацый на польскай і рускай мовах па пытаннях гісторыі, медыцыны, творы мастацкай літаратуры, а таксама ноты. Быў саветнікам Кіеўскай гарадской думы, а ў 1860—63 яе прэзідэнтам. У 1863 у сувязі з антыпольскімі тэндэнцыямі ў Расійскай імперыі ён вымушаны быў прадаць кнігарню. Выдавецкую справу працягваў яго сын Юзаф (каля 1847 — каля 1903).

Фелікс (каля 1824—25.9.1891), друкар, выдавец. Сын Юзафа старэйшага. Нарадзіўся ў Вільні. У 1847 за распаўсюджванне забароненай

літаратуры быў высланы на 10 гадоў у Саратаў. Там заснаваў бібліятэку. Пасля вяртання на радзіму супрацоўнічаў з братам Адамам, пасля яго смерці ўзначаліў выдавецкую справу. У 1881 заснаваў кнігарню ў Коўне. Калі ў 1882 у Вільні была ліквідавана кнігарня Э.Ажэшкі, Фелікс прыняў большасць яе выданняў. Ён працягваў вы­давецкую справу, нягледзячы на цяжкасці палітычнага характару, што склаліся ў краі. Выдаваў малітоўнікі, календары, дзіцячуто літаратуру, невялікімі тыражамі творы І.Ходзькі, М.Дубіцкага, Ю.Крашэўскага і інш., «Даведнік па Вільні і наваколлі» А.Г.Кіркора (1880), некалькі каталогаў наяўнай літаратуры.

Фелікс (1874—1940), друкар, выдавец. Нарадзіўся ў Вільні. Старэйшы сын Фелікса. Вучыўся ў Кіеўскім універсітэце. Кіраўніцтва выдавецкімі справамі бацькі ўзначаліў у 1895. Пасля 1905 у сувязі са спрыяльнымі зменамі ў палітычным жыцці краіны актывізаваў выдавецкую дзейнасць, забяспечыў друкарню найноўшым абсталяваннем, пашырыў кнігагандлёвыя кантакты з выдавецтвамі Літвы, Беларусі, Украіны, Польшчы і замежжа. Друкаваў працы Віленскага таварыства сяброў навук, у т.л. яго штогоднік, выдаў гістарычныя працы пра Вільню Е.Яленскай, Курчэўскага, Загорскага, «Альбом прыгожых мясцін Вільні» Ю.Славацкага, буквары, спеўнікі. Гэтыя выданні разыходзіліся па Беларусі, Літве і Украіне. У 1908 выдавецкая справа 3. была падзелена: кнігарню забраў малодшы брат Адам, у Фелікса засталася друкарня і пераплётная майстэрня. Выдавецтва ў Вільні існавала да 1939. Пасля 2й сусветнай вайны яно перавезена ў Беласток,

дзе некалькі гадоў дзейнічала як выдавецтва Завадскага. Г.А.Маслыка.

ЗАВІТНЕВІЧ Уладзімір Зянонавіч (14.4.1853 — сакавік 1927)

Беларускі археолаг і гісторык. Нарадзіўся ў в. Ліцвяны (цяпер Уздзенскі рн). Скончыўшы Пецярбургскую духоўную акадэмію (1879), працаваў настаўнікам у Варшаўскім духоўным вучылішчы, з 1894 дацэнт на кафедры грамадзянскай гісторыі Кіеўскай духоўнай акадэміі, прафесар (1904). Вывучаў старажытнарускую гісторыю. У сваіх працах распрацоўваў пытанні гісторыі рускай народнасці, аналізаваў традыцыі рускіх славянафілаў, раскрываў карані патрыятызму і інш. Вялікае значэнне надаваў асвятленню барацьбы славянафілаў супраць каталіцкай экспансіі і яе наступлення на самабытную рускую культуру. Аўтар прац «Уладзімір Святы як палітычны дзеяч», «Святаслаў Ігаравіч i гістарычнае значэнне яго волатаўскіх подзвігаў» (абедзве 1888), «Значэнне першых славянафілаў у справе ўсведамлення ідэй народнасці i самабытнасці» (1891), «Пытанне аб народнасці ў яго навуковай пастаноўцы» (1912) i інш. 3. займаўся i археалогіяй. Ен асноўны даследчык археалагічных помнікаў усходніх славян на тэрыторыі Беларусі, у прыватнасці курганных старажытнасцей дрыгавічоў. Правёў археалагічныя экспедыцыі ў басейнах Прыпяці, Дняпра, Бярэзіны, вярхоўяў Нёмана. Даследаваў каля 700 курганоў дрыгавічоў у 82 могільніках, найбольш у Мазырскім, Рэчыцкім i Бабруйскім пав. Характэрным для дрыгавічоў лічыў пахавальны абрад труцапалажэння на гарызонце, a выяўленыя ў падкурганных ямах пахаванні адносіў да драўлян i палян, якія перасяліліся на землі дрыгавічоў. Вызначыў межы рассялення дрыгавічоў, ix этнавызначальныя прыкметы. Зрабіў першую спробу гістарычнай інтэрпрэтацыі археалагічнага матэрыялу, сабранага пры раскопках дрыгавічоўскіх курганоў. Вывады 3. выкарыстоўвалі ў сваіх працах А.С.Грушэўскі, Я.Ф. Карскі, А.А.Спіцын i інш. Памёр i пахаваны 3. у Кіеве.

Тв.: Из археологической экскурсии в Припятское Полесье. Киев, 1890; Вторая археологическая экскурсия в Припятское Полесье. Киев, 1891; Формы погребального обряда в могильных курганах Минской гу­бернии // Тр. IX археологического съезда в Вильне. М., 1895. Т. 1.

3AЛECKI Браніслаў Францавіч (псеўд. Л i т в i н ; 1819 — 2.1.1880)

Польскі i беларускі мастак, пісьменнік. Нарадзіўся ў в. Рачкавічы Слуцкага рна. У час вучобы ў Дэрпцкім

універсітэце (1840я гады) удзельнічаў у нелегальных студэнцкіх гуртках. У 1846 арыштаваны, у 1847 сасланы ў Арэнбург, потым у Хіву, Туркестан. У ссылцы пасябраваў з Т.Р.Шаўчэнкам, перапісваўся з ім у 1853—59. Разам з ім удзельнічаў як рысавальшчык у экспедыцыях па Аральскім краі i ў го­ры Каратау. У 1856 вярнуўся ў Рач­кавічы, дзе стварыў шэраг пейзажаў. Жыў у в. Дарава каля Баранавіч, у Мінску, пад Гроднам (1857—59). У пач. 1860х гадоў эмігрыраваў за мяжу. Жыў у Дрэздэне, Рыме (стварыў афорты «Калізей у Рыме», 1864, «Від СанМало»), з 1862(?) у Парыжы. Памагаў паўстанцам 1863—64 у закупцы зброі. Сакратар Гісторыкалітаратурнага таварыства i рэдактар яго штогоднікаў (з 1866), выпусціў ілюстраванае (22 афорты) выданне «Жыццё кіргізскіх стэпаў» (1865), «Польскія выгнаннікі ў Арэнбургу» (1866), а таксама ўспаміны пра сучаснікаў. Аўтар прац «Адмена прыгонніцтва ў Літве» (1868), «3 жыцця літвінкі» (пра мастачку А.Скірмунт, 1876) i інш. Стварыў шэраг малюнкаў пра паўстанне 1863—64 («Серакоўскі ў турме», 1863, i інш.), пейзажаў, у т.л. «Паток у Ціролі». Сябраваў з Ц.Норвідам, быў адрасатам яго паэтычнага ліста «Да Браніслава 3.». Перапісваўся з А.І.Герцэнам. Членкарэспандэнт АН у Кракаве (1873).

Тв.: У кн.: Т.Г.Шевченко в воспоминани­ях современников. М., 1962. С. 237—241.

Лит.: Александров! ч С. Старонкі братняй дружбы. Мн., 1960. С. 173—181.

Л.Н.Дробаў.

ЗАМЫСЛ0ЎСКІ Ягор Ягоравіч [6(18).6.1842— 9(21).5.1896]

Гісторык, археограф, педагог. Нарадзіўся ў Гродне ў сям'і чыноўніка. У 1862 скончыў гісторыкафілалагічны факультэт Пецярбургскага універсітэта. 3 18Б4 выкладаў у Паўлаўскім жаночым інстытуце, Аляксандраўскім ліцэі i іншых навучальных установах. 3 1869 выкладчык Гісторыкафілалагічнага інстытута, a ў 1871 пасля абароны дысертацыі на ступень магістра рускай гісторыі штатны дацэнт у Пецярбургскім універсітэце. У 1878 чытаў курс гістарычнай геаграфіі ў Археалагічным інстытуце. 3 1884 пасля абароны доктарскай дысертацыі на тэму «Герберштэйн i яго гістарычнагеаграфічныя звесткі пра Расію» зацверджаны ардынарным прафесарам Пе­цярбургскага універсітэта, у якім чытаў лекцыі па гісторыі Расіі 17 ст., помніках старажытнага рускага права, гістарыяграфіі i гістарычнай геаграфіі. У 1880—89 выкладаў рускую i ўсеагульную гісторыю для будучага цара Мікалая II. 3 1888 — членкарэспандэнт Акадэміі навук. У 1890 пакінуў службу ва універсітэце зза хваробы. Апрача дысертацый напісаў шэраг прац: «Летапіс заняткаў Археаграфічнай камісіі» (т. 5—7. 1871, 1875, 1877), «Апісанне Літвы, Самагіціі, Русі i Масковіі Себасцьяна Мюнстэра ў XVI ст.» (1880), «Зносіны Расіі з Польшчай у цараванні Фёдара Аляксеевіча» (1887), «Пра зносіны з Захадам пры Іване Грозным» (1889) i інш. Склаў «Гісторыю расійскіх ордэнаў» (выйшла ў 1899), а таксама тэхнічны слоўнік для карыстання дакументамі часоў царавання Пятра I i вучэбны атлас па рускай гісторыі (апошні некалькі разоў перавыдаваўся). 3. — адзін з першых рускіх гісторыкаў, які выказаў думку, што пачатак рубяжа Новага ча­су для гісторыі Расіі прыпадае на Смутны час. Пазней ён аднёс тэты ру­беж да першай трэці 16 ст. У працы «Герберштэйн...» крытычна аналізаваў звесткі Герберштэйна i яго папярэднікаў пра Усходнюю Еўропу. Упершыню адзначыў ролю рускага народа ў геаграфічных адкрыццях сярэднявечча. Ён лічыў, што каланізацыя, рост i фарміраванне дзяржаўных органаў у пэўнай ступені залежалі ад прыродных i геаграфічных умоў, што на працэс феадальнай раздробленасці ўплывалі этнічныя адрозненні. У класавых рухах 17 ст. ўлічваў нацыянальны фактар. Падрабязна даследаваў рускапольскія адносіны ў 1й палове 17 ст., сувязі Расіі з Англіяй, Даніяй i Швецыяй у 16—17 ст. i прыйшоў да высновы, што ўдзел Расіі ў справах Цэнтральнай Еўропы прасочваецца ўжо з сярэдзіны 16 ст. Сцвярджаў, што 1670—80я гады, якія прыпадалі на га­ды праўлення цара Фёдара Аляксеевіча, не былі застойным часам у асвецё i культуры Расіі.

ЗАН Тамаш (21.12.1796 — 19.7.1855)

Паэтрамантык, удзельнік рэвалюцыйнага руху, даследчык прыроды. Нарадзіўся ў в. Мясота Навагрудскага пав. Мінскай губ. ў беларускай шляхецкай сям'і па прозвішчы Зань. Дзяцінства яго прайшло ў Вязыні, куды ўладкаваўся аканомам яго бацька Кароль пасля ўдзелу ў паўстанні пад

кіраўніцтвам Т.Касцюшкі. У 1807 пас­тушу у Мінскую гімназію, пасля хва­робы працягваў вучобу ў павятовай школе ў г. Маладзечна. У 1815 пас­тушу на фізікаматэматычны факультэт Віленскага універсітэта i адначасова займаўся на літаратурным факультэце. Чалавек надзвычайнай сілы волі i душэўнай чысціні, 3. карыстаўся вялікай павагай сярод студэнтаў i выкладчыкаў, быў кумірам моладзі. Га­ло ўнай мэтай свайго жыцця лічыў падрыхтоўку моладзі да рашучай бітвы з царскім самаўладдзем за вызваленне роднай Беларусі ад дэспатызму. У 1815—20 у час вучобы арганізоўваў тайныя i легальныя гурткі моладзі, стаў кіраўніком патрыятычнага i дэмакратычнага руху, арганізатарам ра­дикальных згуртаванняў моладзі ў Вільні. Разам з А.Міцкевічам i Ю.Яжоўскім быў ініцыятарам стварэння таварыства філаматаў, якое стала ядром іншых прагрэсіўных арганізацый, таварыства філарэтаў (сяброў дабрачыннасці), кіраваў больш шырокім i разгалінаваным згуртаваннем моладзі — таварыствам «прамяністых». Я.Чачот прысвяціў яму верш «У дзень урачыстасці ў гонар Тамаша Зана 29 мая 1821 года», дзе ёсць радкі: «О, брацці! Нам заутра шчаслівае ззяе! Яго перад намі Тамаш расчыняе!». Захаваліся дакументы аб выдачы 3. дыплома магістэрскай ступені па філасофіі, які ён не паспеў атрымаць зза арышту.

У 1823 пасля арышту на працэсе 3. праявіў мужнасць i высакароднасць: каб выратаваць сваіх сяброў па арганізацыі, усю віну за яе дзейнасць узяў на сябе. Пра гэта расказаў А.Міцкевіч у паэме «Дзяды», дзе намаляваў вобраз 3.

У 1824 высланы ў Арэнбург, там прабыў 13 гадоў. У час ссылкі аб'ездзіў Урал, Прыўралле, Тургайскі стэп, займаўся даследаваннем нетраў, флоры i фауны. Знайшоў каля Самары нафту, каля Троіцкай крэпасці — мед­ную руду, у Зауральскім стэпе — багатыя паклады золата. Стварыў мінералагічны музей у Арэнбургу. У 1837 3. дазволена пераехаць у Пецярбург, дзе працаваў бібліятэкарам у Горным інстытуце, a ў 1841 вярнуцца на радзіму, дзе ён набыў маёнтак Кахачын каля Оршы i займаўся літаратурнай дзейнасцю.

3. — адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры, якая спалучае ў сабе рысы асветніцтва i рамантызму. Адыграў значную ролю ў развіцці новага літаратурнага кірунку — рэвалюцыйнага рамантызму. Пісаў на польскай мове, але яго творчасць грунтавалася на родных крыніцах, гісторыі беларускага народа. Адзін з першых звярнуў увагу на народную паэзію, вусную творчасць як на крыніцу абнаўлення i ўзбагачэння літаратуры. 3. апяваў прыгажосць роднай Беларусі, уваскрашаў гісторыю беларускага на­рода. У камедыі «Грэцкія піражкі» (1817) выкарыстаў беларускі фальклор, у паэме «Табакерка» (1818) апісаў беларускае вяселле, свята Купалле, звычаі i абрады беларусаў. Ім Haniсаны балады i паэмы «Цыганка», «Свіцязьвозера», «Твардоўскі», «Бекіш», лірычныя вершы. Сваёй творчасцю звярнуў увагу на багацце беларускага фальклору, гістарычную пераемнасць i прыгажосць мовы беларусаў. 3. аказаў значны ўплыў на паэтычную творчасць А.Міцкевіча, сябраваў з Я.Чачотам, А.Ааынцом i інш. пісьменнікамі.

Тв.: Triolety i wiersze milosne. Warszawa, 1922; Z wygnania. Wilno, 1929.

Л im.: Грицкевич В.П. От Немана к берегам Тихого океана. Мн., 1986. С. 92— 131; Калинкович Н. «Дело №26 // Неман. 1990. №4; Цвірка К. Дарогамі Т.Зана // Полымя. 1992. №5—6. Т.І.Доўнар.

ЗАРАНКА Сяргей Канстанцінавіч

[24.9(6.10). 1818 — 20.12.1870]

Жывапісец, педагог. Нарадзіўся ў в. Ляды Дубровенскага рна. У сярэдзіне 1830х гадоў вучыўся ў А.Венецыянава, скончыў Пецярбургскую Акадэмію мастацтваў (1834). 3 1843 акадэмік. 3 1856 прафесар Маскоўскага вучылішча жывапісу, скульптуры i дойлідства. Лепшыя яго жывапісныя творы адметныя дакладнасцю i матэрыяльнасцю пісьма. Аўтар партрэтаў мастака А.Венецыянава (1830я гады), спевака В.Пятрова (1840), скульптарамедальера Ф.Талстога (1850), групавых i сямейных партрэтаў. Сярод .групавых партрэтаў вылучаецца «Выгляд залы вучылішча правазнаўства з групамі настаўнікаў i выхаванцаў» (1841), з інтэр'ерных карцін — «Унутраны вы­гляд Марскога Нікольскага сабора» (1843). Як педагог ён распрацаваў сістэму выкладання, пабудаваную пераважна на вывучэнні натуры, дакладнасці ў перадачы бачнага свету. Адыграў вялікую ролю ў выхаванні цэлага пакалення мастакоўрэалістаў. Сярод яго вучняў вядомыя рускія мастакі В.Р.Пяроў, У.Я.Макоўскі i інш.

Ліш.: Смирнов Г. С.К.Зарянко, 1818—1870. М., 1951; Алексеева Т. Художники школы Венецианова. М, 1958.

ЗАРЭМБА Мікалай Іванавіч (1821—1879)

Музычны педагог i тэарэтык. Паходзіў з дваран Віцебскай губ. Займаўся музыкай з дзяцінства. Працягваў музычныя заняткі i ў час вучобы ў Пецярбургскім універсітэце. Напісаная ім сімфонія была з поспехам выканана студэнцкім аркестрам. Пасля заканчэння універсітэта 3. паступіў на цывільную службу, але ў хуткім часе выйшаў у адстаўку, прадаў свой маёнтак, каб на атрыманыя грошы паехаць за мяжу для грунтоўнага вывучэння музыкі. Займйўся ў вядомага еўрапейскага тэарэтыка музыкі Маркса. Вярнуўшыся ў Пецярбург у 1854, прыняў на сябе кіраўніцтва харавым таварыствам пры лютэранскай Петрапаўлаўскай царкве. У 1859 па запрашэнні А.Рубінштэйна пачаў чытаць лекцыі ў класах пры Імператарскім рускім музычным таварыстве, а пасля пераўтварэння гэтых класаў у 1862 у кансерваторыю прызначаны ў ёй прафесарам тэорыі му­зыке 3. вылучаўся як выдатны педагог i добры чалавек. Разам з Рубінштэйнам імкнуўся ўзняць Пецярбургскую кансерваторыю да ўзроўню лепшых заходнееўрапейскіх кансерваторый. Калі ў 1867 Рубінштэйн адмовіўся ад кіраўніцтва кансерваторыяй, 3. стаў яе дырэктарам i, не пакідаючы педагагічнай дзейнасці, заставаўся на гэтай пасадзе да 1873. Сярод вучняў 3. быў П.І.Чайкоўскі.