Дунінмарцінкевіч

Вінцэнт [Вікенцій Іванавіч; псеўд. Навум Пр ы гавор ка; 23.1(4.2). 1808 (паводле інш. звестак 1807) — 17(29). 12.1884]

Прадстаўнік культурнаасветнай плыні ў грамадскай думцы Беларусі, адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры, заснавальнік нацыянальнай драматургіі i тэатра.

Помнік В.І.ДунінуМврцінкевічу ў в. Тупальшчына Валожынскага раёна.

Нарадзіўся ў фальварку Панюшкавічы (Бабруйскі рн) у сям'i дробна га шляхціца. Закончыў Бабруйскую павятовую школу (1824). Вучыўся ў Пецярбургскім (ці Віленскім) універсітэце на медыцынскім факультэце. 3 1827 служыў у Мінскай епархіяльнай кансісторыі, Мінскай крымінальнай пала­це. У 1840 пакінуў службу, набыў фальварак Люцынка каля г. Івянца. Тут разгарнулася яго культурнаасветная, літаратурная i тэатральная дзей­насць i прайшлі ўсе наступныя гады жыцця. У час паўстання 1863—64 абвінавачваўся ў распаўсюджванні «шкодных для ўрада» ідэй, быў арыштаваны, знаходзіўся пад следствам, дотым выпушчаны пад нагляд паліцыі. Пісаў пабеларуску i папольску. Творчую дзейнасць пачаў з оперных лібрэта, першыя з якіх не захаваліся. У 1846 у Вільні надрукаваны яго дра­матичны твор «Сялянка» («Ідылія»; пастаноўка ажыццёўлена ў Мінску ў 1852). У 1850я гады стварыў шэраг паэтычных твораў, вершаваных аповесцей i апавяданняў — «Вечарніцы» i «Гапон» (1855), «Купала» (1856), «Шчароўскія дажынкі» (1857), «Травіца братсястрыца» i «Быліцы, расказы Навума» (нап. 1857). Пісаў таксама творы на польскай мове: «Благаславёная сям'я» i «Славяне ў XIX ст.» (1856). У 1859 пераклаў на беларускую мову паэму А.Міцкевіча «Пан Тадэвуш». Арганізаваў тэатральную тру­пу — першы беларускі тэатр, які наладжваў спектаклі ў Люцынцы, а так­сама ў Мінску, Бабруйску i інш. месцах. У 1860—70я гады напісаў камедыі «Пінская шляхта» i «Залёты». Значная частка яго твораў, у т.л. камедыі, не ўбачылі свету пры жыцці аўтара.

Дзейнасць Д.М. разгортвалася ў перыяд глыбокага крызісу феадальнапрыгонніцкай сістэмы, паступовага, але няўхільнага ўсталявання новых грамадскіх адносін, развіцця на Беларусі дэмакратычнага нацыянальнавызваленчага руху. Яго светапогляд i творчасць увабралі ў сябе істотныя тэндэнцыі гістарычнага развіцця наро­да ў гэты пераломны час, адлюстравалі яго драматызм i глыбокую супярэчлівасць. Вышэй за ўсё ставячы агульны дабрабыт народа i грамадства, ён лічыў немагчымым набліжэнне гэ­тага без пераадолення процілегласці сацыяльных інтарэсаў i без дасягнення сацыяльнай гармоніі ў грамадскім жыцці. Шлях да гармоніі ён бачыў у маральным удасканаленні, асветніцтве, развіцці нацыянальнай культуры. Здзяйсненню гэтай мэты была прысвечана ўся яго творчая дзейнасць. Д.М. быў сынам свайго часу, яго культурнаасветніцкая праграма не была свабодная ад патрыярхальных ілюзій. Аднак сапраўдная каштоўнасць яго творчасці — у гуманістычным пафасе ўзвышэння працоўнага чалавека, селяніна, усведамленні неабходнасці развіцця нацыянальнай культуры i літаратуры, што адлюстроўвала, хоць не заўсёды выразна, карэнныя патрэбы беларускага народа як паўнацэннага, самастойнага суб'екта гісторыі, грамадскага жыцця, духоўнай творчасці.

У 1й палове 19 ст. польская культу­ра на Беларусі яшчэ захоўвала пануючае становішча, а абуджаная пад уплывам рамантычнай школы ў польскай літаратуры цікавасць да БеларусіЛітвы мела пераважна мясцоваэкзатычны, фальклорнаэтнаграфічны ха­рактер. У гэтых умовах Д.М., абставінамі выхавання арганічна далучаны да традыцый польскай літаратуры i эстэтыкі, прыходзіць да сцвярджэння неабходнасці існавання беларускай літаратуры i культуры. Практычнай рэалізацыяй гэтай пазіцыі стала яго літаратурная творчасць на беларускай мове. Такі кірунак памкненняў пісьменніка выходзіў далека за межы ўласна літаратурных інтарэсаў i набываў надзённы грамадскапалітычны сэнс. Няцяжка было прадбачыць рэзка варожую рэакцыю на спробы творчасці ў галіне беларускай літаратуры з боку польскіх i рускіх шавіністаў, якія — кожны са свайго боку — бачылі ў гэтым праяву сепаратизму. У процівагу экспансіянісцкай палітыцы задушэння любых парасткаў белару­скай нацыянальнай культуры дзей­насць Д.М. была падтрымана дэмакратычнымі прадстаўнікамі польскай культуры (У.Сыракомля i інш.).

1я палова 19 ст. пазначана дастаткова выразнымі сведчаннямі ўзмацнення працэсу этнакультурнай кансалідацыі, самавызначэння беларускага народа i развіцця яго нацыянальнай свядомасці. Па меры разгортвання вызваленчага руху i пашырэння ў ім дэмакратычных імкненняў гэтыя тэндэнцыі выяўляліся i ўмацоўваліся. Яшчэ ў межах шляхецкай рэвалюцыйнасці былі вылучаны ідэі свабоды прыгнечанага сялянства, роўнасці i братэрства розных народаў, што ў найбольш радыкальных выразнікаў гэтых ідэй спалучалася з заклікам да барацьбы супраць дэспатычнай грамадскай сістэмы {Ф.Савіч). Пісьменніку былі блізкія многія ідэі шляхецкіх рэвалюцыянераў. Аднак ён быў прыхільнікам паступовых пераўтварэнняў, духоўнамаральных сродкаў i спосабаў дасягнення грамадска значных мэт. Яго творчая дзейнасць прыпала на час, калі ў вызваленчым i нацыянальнаадраджэнскім руху ўсё больш важнай станавілася сялянская рэвалюцыйнадэмакратычная плынь, што паўплывала на характер i кірунак яго творчасці. Ноэыя, дэмакратычныя тэндэнцыі злучаліся ў Д.М. з прыхільнасцю да мінулага, да ідэалізацыі яго. Яшчэ захоўваўся стары іерархічнасаслоўны дух, i пісьменнік імкнуўся ўзняць яго на ступень асветніцтва i шчырага клопату пра дабрабыт сялян. Вынікам такога спалучэння стала сцвярджэнне прынцыпу агульнага дабрабыту, які трактаваўся ў абстрактнапашыраным плане i падпарадкоўваўся ідэі сацыяльнай згоды, маральнадухоўнай кансалідацыі.

Менавіта Д.М. стаў найбольш значным выразнікам ідэі кансалідацыі ў развіцці працэсу нацыянальнага адраджэння. Гэта ідэя ў многім абапіралася на патрыярхальныя ўяўленні пра сутнасць грамадства i чалавека, аднак змест i кірунак яе мелі найважнейшае значэнне для будучыні нацыі. Прынцыпы адзінства ўсіх сіл i магчымасцей народа, аб'яднання ўсіх пластоў i груп у працэсе сацыяльнай i культурней творчасці давалі перспективы сапреўды шырокега i плённаге ежыццяўлення нецыянельнеедреджэнскіх тэндэнцый, будучеге резвіцця народа i яго культуры.

Светапогляд Д.М. меў пераважна маральнаэстэтычны характер, быў прасякнуты ўстаноўкей на пошукі гарманічных узаемасувязей у сферы сацыяльных адносін, е тексеме ў геліне культуры, мерелі, нецыянельнеге жыц­ця. Асновай, не якой мегчыма было дасягненне гэтаге герменічнеге едзінства, Д.М. лічыў узровень петрыярхельных едносін. Так выяўлялася арыентецыя на мінулае як крыніцу ідэалізевеных норм адносін пеміж людзьмі i імкненне де ідэальнай сучаснесці. Спробе рэстеўрацыі ідэалізевенеге мінулага абумоўлівале тэндэнцыю де резумення ім сутнесці быцця як трывеле ўстелявенеге, германічна завершанага.

Ве ўмовах Беларусі сярэдзіны 19 ст. пошукі Д.М. устойлівай, спакойнай гермоніі былі рэакцыяй не канкрэтнагістарычную сітуацыю, што склалася ў перыяд крызісу прыгонніцтва. Гуменістычныя рысы такога светапогляду не парушелі яго сузірельнеге херектеру. Аднек пагроза резбурэння звыклых едносін нереджеле элементы актыўнасці ў гэтей сузірельней пазіцыі.

Асеблівее знечэнне для пісьменніке небывеў прынцып герменічнага адзінстве ў сферы маралі, паколькі эстэтычная ацэнка ў яго творчасці неадлучная ад маральнай. Гэта характарызавала яго пазіцыю як асветніцкую, якой была ўласціва ідэя карыснасці

Мінскі Пішчалаўскі замак. 3 гравюры 1й паловы 19 ст.

Воклвдка кнігі В.ДунінаМарцінкевіча Вечарніцы і Апантаны». Мінск. 1855.

мастацтва, падыход да яго як да сродку сцвярджэння пэўных маральных норм. 3 дапамогай мастацтва маральныя ўяўленні i ўзоры ўзвышаліся да ступені эстэтычнага ідэалу. Грамадскія адносіны Д.М. імкнуўся вытлумачыць праз прызму ідэалізаваных норм патрыярхальнай маралі, таму сацыяльныя адносіны ў яго набывалі аблічча адносін паміж бацькамі i дзецьмі ў вялікай зладжанай сям'і. Прынцып гарманічнага адзінства ў сферы сацыяльнага жыцця вёў да сцвярджэння ідэі класавага салідарызму. Д.М., безумоўна, усведамляў наяўнасць сацыяльных супярэчнасцей, прызнаваў, што сярод сялян «укаранёны з дзяцінства супраць... паноў погляд» (Тв. Мн., 1984. С. 258), абвострана адчуваў антыгуманнасць грамадскага становішча, калі адны працуюць, a другія толькі карыстаюцца вынікамі працы. Таму відавочнасці сацыяльнага антаганізму ён імкнуўся проціпаставіць культурнаасветную дзейнасць адукаваных паноў (арганізацыя нацыянальных школ, стварэнне літаратуры на беларускай

мове), што, на яго думку, здольна ўраўнаважыць існуючую няроўнасць. «Наша нешчаслівае мінулае, — пісаў ён, — давяло вясковы люд да заняпаду... Яшчэ ёсць час, каб нашы грамадзяне спахапіліся і, утвараючы школкі, прытулкі i іншыя магчымыя ахвяры, імкнуліся гэтую малодшую брацію сваю, якая ўмее быць удзячнай, прытуліць да сэрца i для ўсеагульнага дабра з ёй моцна аб'яднацца» (Там жа. С. 482).

Асаблівае значэнне ў ажыццяўленні гэтай мэты ён надаваў літаратуры на беларускай мове, якая, звяртаючыся i да пана i да селяніна, паказвала прыцягальнасць стану грамадства, дзе захаваны формы простых i добразычлівых адносін паміж людзьмі роз­ных сацыяльных станаў.

Гаворачы пра вытокі сваей літаратурнай дзейнасці, Д.М. пісаў: «Жывучы сярод люду, які размаўляе пабеларуску, прасякнуты яго ладам думак, марачы аб долі гэтага братняга пле­мен!, анямеўшага ў маленстве ад невуцтва i цемнаты, вырашыў для заахвочвання яго да асветы ў духу яго звычаяў, паданняў i разумовых здольнасцей пісаць на яго ўласнай гаворцы» (Там жа. С. 481). Момант «заахвочвання да асветы» i маральнага ўдасканалення пісьменнік падкрэсліваў пастаянна. Абуджэнне народа да духоўнага жыцця ён разглядаў як крок унутранага развіцця, які зробіць рэальным маральныя ўяўленні пра гарманічныя адносіны паміж людзьмі,

найперш паміж панам i селянінам. Паводле меркавання пісьменніка, дасягненне гэтай мэты ў болыпай ступені залежала ад паноў, ад таго, наколькі яны самі стануць носьбітамі лепшых духоўных якасцей i будуць садзейнічаць укараненню гэтых мараль­ных уяўленняў. У прадмове да «Літаратурных клопатаў» Д.М. намаляваў ідылічную сцэну, як арыстакратычная, добра выхаваная пані чытае ў святочны дзень кнігу сялянам. Пісьменнік падкрэсліваў навізну самога прынцыпу духоўнага ўзаемадачынення, кантактаў розных сацыяль­ных пластоў, дзякуючы чаму сяляне даведваюцца, што «паны апісваюць ix звычаі i ахвотна цікавяцца ix доляй» (Там жа. С. 258). Асветніцкі характер яго пазіцыі, яе канкрэтная акрэсленасць выяўлены ў дадзеным выпадку асабліва выразна. Глеба духоўнасці ўяўлялася яму нейтральней i ўсеагульнай, пачаткам вырашэння жыццёвых супярэчнасцей i праблем.

Існаванне літаратуры на беларускай мове абгрунтоўвалася ім задачамі асветніцкімі i «маральнага выпраўлення», што адкрывала шлях да пераадолення сацыяльных цяжкасцей. Сту­пень яе ўздзеяння вызначала i важнасць ускладаемай на літаратуру ролі. Таму была пастаўлена праблема даступнасці літаратуры. На першы план Д.М. вылучаў фактар беларускай мовы, неабходнасць захоўваць яе адпаведнасць узроўню духоўнага развіцця чалавека працы (дух народных звычаяў, паданняў). Так пазначалася фальклорнаэтнаграфічная арыентацыя літаратуры на беларускай мове, зварот яе да каштоўнасцей народней культу­ры.

Пазіцыя Д.М. як выразніка працэсу станаўлення нацыянальнай самастойнасці беларускага народа не была дастаткова пэўнай. Дваістасць пазіцыі пісьменніка ў нацыянальным пытанні выразна выявілася ў яго двухмоўных творах, у якіх паны гавораць папольску, а сяляне — пабеларуску. 3 гэтага вынікае, што беларускую мову ён лічыў сялянскай, простанароднай. Та­му i Беларусь уяўлялася яму тэрытарыяльнаэтнаграфічнай, а не нацыя­нальнай цэласнасцю. У «Літаратурных клопатах» адна з частак названа «Падарожжа на Беларусь» — у тую ідэалізаваную краіну, дзе пануюць адносіны братэрства, любві, добразычлівасці. Там «старапольнае» i «беларускае» вы­ступал! як ідэнтычныя, аднепередкавыя абазначэнні. Нацыянальныя адносіны не ўсведамляліся ім як адносіны народаў, напр. беларускага i польскага. Беларусь, якой ён жадаў яе бачыць, паўставала краем, дзе старапольскабеларускае дваранства аб'яднана з беларускім сялянствам, утвараючы ідэальнае самабытнае адзінства. Такая сацыяльнанацыянальная ідэалізатарская тэндэнцыя была утапічнай.

Сапраўднае ж значэнне атрымала патрыятычная адданасць пісьменніка роднаму краю. Нацыянальная ідэя праяўлялася ў яго як ідэямара пра Бела­русь. Але i такое яе выяўленне сведчыла пра наяўнасць тэндэнцый да

'Дудар Беларускі* В.ДунінаМарцінкевіча (тытульны ліст). 1857.

кансалідацыі, самавызначэння ўнутраных пачаткаў нацыянальнага жыцця беларускага народа.

Агульная ідэя сацыяльнай гармоніі была цесна звязана з поглядам Д.М. на лес культуры. Сцвярджэнне ім самабытнага характеру культуры Беларусі грунтавелеся ў першую чергу не рэельных рысех духоўнеге бегецця беларусаў, увесобленеге ве ўсім складзе светепогляду нероде, у яго педеннях, песнях, звычеях, побыце. Резем з тым пеняцце культурней семебытнасці неедлучне ад яго ідэелізетерскіх імкненняў. Тэндэнцыя клесевега селідарызму ебгрунтоўвелеся петрэбемі духоўнега i культурнага плане, якія мелі для пісьменніке першаступеннае знечэгіне. Таму вышэйшей мэтей яго імкненняў стеновіцце не проста «чысте» сацыяльнея тэндэнцыя еб'яднання. Ён меў на ўвазе едукаванае дверенстве— носьбіте высокіх духоўных якасцей, узорнаге ў мерельных адносінах — i далучанае де есветы ў выніку стверэння літаратуры на беларускей мове сялянстве, якое захавеле лепшыя здебыткі самабытней народнай культу­ры.

Праблема культурнай пэўнасці Беларусі вырашалася ім як сінтэз і адзінства дзвюх культур — дваранскай і народнай, першая нясе высокі ўзровень духоўнасці, другая вызначае самабытнасць. Такое адзінства дваранскай і народнай культур павінна было стварыць фундамент, абумовіць характар новай беларускай культуры, дзякуючы якой «мясцовы» патрыятызм перастане адыгрываць другарадную ролю і набудзе самастойнае абгрунтаванне. У гэтым Д.М. бачыў прызначэнне беларускіх пісьменнікаў. Менавіта гэта думка выказана ў «Літаратурных клопатах»: «Захаваць старыя звычкі просім вас, паэтаў, вы злучаеце веру продкаў з нашаю асветай» (Збор тв. Мн., 1958. С. 234). Ідэя культурнай самабытнасці мела выразную тэндэнцыю да кансалідацыі, проціпастаўлялася сляпой пераймальніцкай арыентацыі арыстакратычных вярхоў на культуру, мову і норавы Захаду.

Імкненне Д.М. да сцвярджэння гарманічнага пачатку найболып поўна выявілася ў яго мастацкаэстэтычных уяўленнях: ідэальнае (узорная норма), камічнае (з выхадам да сатыры) і адмоўнаэстэтычнае (пачварнае, карыкатура). Такая іерархія эстэтычных сфер — водгук эстэтыкі класіцызму з яе строгім размежаваннем высокіх і нізкіх сфер, для якой народнае жыццё было эстэтычна «зніжаным». Значэнне ж эстэтыкі Д.М. ў тым, што ён спрыяў падняццю «зніжанага» (народнае жыццё) да ўзроўню ідэальнага, хоць адбітак няроўнасці захоўваўся і ў яго с^стэме эстэтычных уяўленняў.

У цэлым ідэал Д.М. можа быць вызначаны як ідэал арганічнабыційнай гармоніі — сімвала прастаты, натуральнасці і чалавечнасці, — які проціпастаўляецца складанасці, маральнаму хаосу гарадскога жыцця і арыентаванасці арыстакратычных вярхоў на Захад. Гэта было проціпастаўленне старога новаму (вёскі — гораду), у аснове якога ляжалі маральныя крытэрыі. Прастата і чалавечнасць звязваліся з ідэалізаванымі патрыярхальнымі адносінамі, узаемная варожасць і маральнае бязладдзе — з новымі павевамі ў жыцці, якімі ахоплены ў першую чаргу горад. Крытыкуючы надыходзячы капіталізм, Д.М. здолеў убачыць антыгуманную сут­насць меркантыльнага падыходу да жыцця. У гэтым шырокім сацыяльным працэсе ён найперш адчуваў пагрозу прастаце і натуральнасці жыцця, добразычлівасці ў людскіх адносінах. Вёска для пісьменніка была хавальнікам дарагіх яму маральных прынцыпаў (хоць гэта была хутчэй ідэалізаваная, чым рэальная вёска). Зварот да прыроды і вёскі, узбагачаны яго глыбокім патрыятычным матывам, сугучны пачуццю адзінства з родным краем, шлях далучэння да патрэб і інтарэсаў «сялянскага люду» — беларускага народа. 3 радасным хваляваннем ступае пісьменнік на гэты шлях: «I не дзіўна, што так біцца маё сэрца стала, і не дзіўна, што душу так радасць напаўняла, калі ўбачыў я, як кінуў позірк на дарогу, коней цуг і беларусафурмана старога» (Там жа. С. 226). Так народнае жыццё ўваходзіла ў сферу ідэальнага, станавілася паўнапраўным аб'ектам мастацкага адлюстравання.

Імкненне Д.М. да гарманічнага вырашэння грамадскіх супярэчнасцей і праблем пастуліравала раўнапраўе ў яго ідэйнамастацкай канцэпцыі рэчаіснасці і ў ідэальнай сферы двух бакоў — панства і сялянства, жыцця паноў і народнага жыцця. Ідэальныя вобразы паноў ілюстравалі тэзіс пісьменніка пра добрага пана — клапатлівага бацьку сваіх сялян. Сам пісьменнік адзначаў, што яны не былі рэальнымі вобразамі. Адначасова ўвядзенне народнага жыцця ў сферу ідэальнага мела наватарскае на той час значэнне, прынцыпова важнае для далейпіага развіцця беларускай літаратуры. У рэчышчы дыдактычнай накіраванасці Д.М. стварыў шэраг вобразаў сялян (Ананій у «Вечарніцах», Халімон Накліка ў «Купале»), хавальнікаў патрыярхальнай маралі (даследчыкі справядліва адзначалі аднатыпнасць і слабасць гэтых вобразаў). Сапраўдныя ж мастацкія дасягненні пісьменніка ляжалі паза межамі такой накіраванасці. Гэта смелы і рашучы чалавек, здольны пастаяць за свае правы Гапон, светлы і чысты вобраз Агаткі з «Купалы» і шэраг інш. вобразаў, у якіх адлюстраваны рэальныя рысы народных характараў.

Стваральная, аб'яднальная тэндэнцыя ў творчасці Д.М. — найбольш яр­кае выяўленне памкнёнасці пісьменніка да гарманічнага спалучэння мэты ўсіх яго намаганняў і крытэрый станоўчай эстэтычнай ацэнкі. Прынцыпы класавага яднання і сямейнага адзінства выступалі ў яго як асноўныя тыпы духоўнага і маральнага саюзу — перадумовы ўпарадкаванага жыцця, арганізаванай, гарманічна завершанай рэчаіснасці. Праз прызму гарманічнамаральнага пагаднення пісьменнік паслядоўна праводзіў сяброўства, любоў, сям'ю, класавы мір.

Маральны характар ідэалу, што сцвярджаў Д.М., выразна высвечваўся тымі патрабаваннямі, якім, на яго думку, павінен адпавядаць сапраўдны чалавек («Залёты»). Сапраўдным чалавекам, высока маральным выступае ў яго адукаваны, гуманны памешчык, які не спяшаецца безразважна пераймаць чужыя норавы і павевы і накіроўвае свае намаганні на дабрабыт роднага краю. Селянін пры гэтым застаецца аб'ектам яго гуманізатарскай і асветніцкай дзейнасці. Пісьменнік рабіў выразны акцэнт на «добрай славе ў людзей», падкрэсліваючы матывы служэння люду, адзначаў, што перш за ўсё трэба бачыць духоўнамаральныя якасці («сэрца»), адукаванасць і «славу ў людзей», а не звяртаць увагу на багаццё чалавека. Маральнаэстэтычны дуалізм Д.М. звязаны з фальклорным прынцыпам «дабро — зло», з выразнай насычанасцю дзвюх асноўных фарбаўтонаў пры абмалёўцы вобразаў — светлых і цёмных. Добрае ў яго — аб'яднальнае, гарманічнае, г.зн. прыгожае; злое — разбуральнае, дысгарманічнае, а таму адмоўнае, цёмнае, хаатычнае, пачварнае. Сфера адмоўнаэстэтычнага займала ў яго эстэтыцы намнога меншае месца, чым ідэальнае. Адмоўнаэстэтычныя фарбы выкарыстоўваліся пераважна з павучальнай мэтай, каб паказаць, што трэба рашуча адхіляць. Разбуральная тэндэнцыя ў яго творах таксама заўсёды была падначалена гарманічнаму пачатку. Прыклад унутранай маральнай спустошанасці дадзены пісьменнікам у вобразе Сабковіча («Залёты»), для якога грошы сталі адзінай мэтай усіх жыццёвых намаганняў.

Камічнае ў эстэтыцы Д.М. з'яўлялася прамежкавай сферай паміж ідэальным і адмоўнаэстэтычным, што рабіла немагчымым іх непасрэднае сутыкненне. Гэта сфера была рухомай, гнуткай, здольнай судакранацца са станоўчаэстэтычным і з разбуральным. У цэлым камічнае ў Д.М. — гэта зніжанае ў параўнанні з ідэальным, і таму з'яўлялася простанародным. Аднак

камічнае паступова ператваралася ў форму асваення жыцця народа, спрыяла дыферэнцыяцыі адносна самастойных тыпаў эстэтычнай ацэнкі — сатыры, іроніі, сарказму. Пасля «Ідыліі» («Сялянкі») пачаў пісьменнік узвышаць і ідэалізаваць народнае жыццё, што выходзіла за межы камічнага. На пэўным этапе творчасці Д.М. (у 1856—57) аформілася тэндэнцыя ставіць прадстаўніка народа ў цэнтры твора, што спрыяла пашырэнню сферы і магчымасцей камічнага. Такія тэндэнцыі яскрава выявіліся ў «Пінскай шляхце», дзе няма эстэтычнай іерархічнай двухпластовасці, як у іншых вадэвіляхфарсах і п'есах Д.М. На першы план вылучаецца смех, які набывае сілу сатырычнага выкрыцця і накіраваны супраць прадстаўнікоў царскай бюракратычнай сістэмы.

Роля Д.М. ў развіцці беларускай нацыянальнай культуры вельмі значная. Ён быў адным з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры; яго творчасць стала важным этапам яе фарміравання ў вельмі неспрыяльных умовах. Народнае жыццё і прадстаўнік працоўнага народа сталі аб'ектам пільнай увагі пісьменніка, што на той час было крокам немалой грамадзянскай мужнасці. Ён настойліва шукаў гарманічныя высновы чалавечага быцця. Можна не пагаджацца з уяўленнямі Д.М. пра справядлівае ўладкаванне грамадства, аднак трэба аддаць належнае яго настойлівым пошукам дасканаласці і гармоніі, яго імкненню садзейнічаць дабрабыту роднага краю і свайго народа.

Тв.: Збор твораў. Мн., 1958; Творы. Мн., 1984. ,

Літ.: К у п а л а Я. «Залёты», аперэтка Вінцука ДунінаМарцінкевіча // 36. тв. Мн., 1976. Т. 7;Богдановнч М. Белорусское возрожденне // 36. тв. Мн., 1968. Т. 2; Г а р э ц к і М. Гісторыя беларускай літаратуры. 3 выд. М.; Л., 1924; Майхр о в і ч С. В.І.ДунінМарцінкевіч. Мн., 1955; Барысенка В.В. Францішак Багушэвіч і праблема рэалізму ў беларускай літаратуры XIX стагоддзя. Мн., 1957; С е ­м я н о в i ч А.А. Беларуская драматургія (дакастрычніцкі перыяд). Мн., 1961; Нав у и е н к а I. Вінцэнт ДунінМарцінкевіч. Мн., 1992; Пачынальнікі. Мн., 1977; Лойк а А.А. Гісторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд. Ч. 1. 2 выд. Мн., 1989; Очерки истории философской и со­циологической мысли "Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973; К i с я л ё ў Г. Спасцігаючы ДунінаМарцінкевіча. Мн., 1988; Янушк е в i ч Я. Беларуси Дудар: Прабл. сла­вян, традыцый i ўплываў у творчасці В.ДунінаМарцінкевіча. Мн., 1991.

А.С.Майхровіч.

ДЫБОЎСКІ Бенядзікт Іванавіч [29.4(11.5). 1833 — 31.1.1930]

Прыродазнавец, заолаг i ўрач. Членкарэспандэнт АН СССР (1928). Нарадзіўся ў маёнтку Адамарын Вілейскага пав. Мінскай губ. Вучыўся ў Мінскай гімназіі. Медыцыну i прыродазнаўчыя навукі вывучаў у Дэрпце (Тарту), Браславе i Берліне, дзе ў 1860 атрымаў ступень доктара медыцыны. 3 1862 экстраардынарны прафесар заалогіі i палеанталогіі ў Варшаве. За ўдзел у нацыянальнавызваленчым паўстанні ў 1864 асуджаны на 15 гадоў катаргі i сасланы ў Сібір. Але i там ён працягваў навуковую дзейнасць: даследаваў жывёльны i раслінны свет возера Байкал, рэк Амур i Ангара, узбагаціў заалогію шэрагам новых адкрыццяў. У 1877 вярнуўся на радзіму. Неўзабаве, маючы намер вывучаць Камчатку, пасяліўся ў Петрапаўлаўску, дзе займаў пасаду ўрача. 3 1882 пра­фесар заалогіі ў Львове. Тут ён арганізаваў музей заалогіі з камчацкіх экспанатаў. Вывучаў беларускія азёры Любань, Свіцязь, Чорнае i інш. Яго шматлікія артыкулы па заалогіі надрукаваны ў рускіх, польскіх, нямецкіх часопісах. Паводле светапогляду Д. быў рэвалюцыйным дэмакратам, у поглядах на прыроду — матэрыялістам. Змагаўся супраць рэлігійных забабонаў, клерыкалаў i розных рэакцыянераў. Ён адзін з першых у Еўропе стаў прыхільнікам i прапагандыстам эвалюцыйнай тэорыі Ч.Дарвіна. У сваіх працах i лекцыях даказваў, што жывёль­ны i раслінны свет развіваецца па на­туральных законах.

Літ.: Из истории свободомыслия и ате­изма в Белоруссии. Мн., 1978; Лаптев С.Н. Материалы к биографии и научноис­следовательской деятельности Б.И.Дыбовского в Восточной Сибири // Изв. Гос. геогр. ова. 1939. Т. 71, вып. 6.

ДЫБОЎСКІ Уладзіслаў Іванавіч (18.4.1838—27.7.1910)

Заолаг, батанік, палеантолаг, мінералог i фалькларыст. Доктар мінералагічных навук (1878). Брат Б.Дыбоўскага. Нарадзіўся ў б. маёнтку Адамарын Вілейскага павета Мінскай губ. Скончыў Дэрпцкі (Тартускі) унт (1862). За ўдзел у паўстанні 1863—64 прыгавораны да турэмнага зняволення. 3 1871 працаваў у Дэрпцкім унце. У 1878 пераехаў на Навагрудчыну. Даследаваў выкапнёвыя рэшткі Усходняй Прыбалтыкі, Сібіры, флору i фауну Навагрудчыны i інш. частак Расіі. Збіраў беларускі фальклор. У штогодніку «Zbiуr wiadomoњci do antropologii krajowej» («Зборнік паведамленняў па айчыннай антрапалогіі») апублікаваў «Беларускія прыказкі з Навагрудскага павета» (т. 5, 1881, 768 тэкстаў), «Беларускія загадкі з Мінскай губерні» (т. 10, 1886, 112 тэкстаў). А.Ф.Літвіновіч.

ЕЛЬСКІ Аляксандр Карлавіч (псеўд. Бацян знад Пцічы, Літвінграм а д з я н i н ; 16.6.1834 — 10.9.1916)

Беларускі пісьменнік, гісторык, эт­нограф, краязнавец, перакладчык, публіцыст. Брат М.К. Ельскага. Нарадзіўся ў в. Дудзічы Ігуменскага пав. Мінскай губ. (цяпер Пухавіцкі рн) у сям'і памешчыка. Пачатковую адукацыю атрымаў у нямецкай школе ў Лясдэнене (цяпер Калінінградская вобл.). У 1852 скончыў Мінскую класічную гімназію. У 1852—56 быў на вайсковай службе, удзельнічаў у Крымскай вайне. У чыне паручніка выйшаў у адстаўку i пасяліўся ў в. Замосце (цяпер Пухавіцкі рн), дзе пасля смерці бацькі атрымаў у спадчыну фальварак. Быў жанаты, меў сына i дачку. У гаспадарцы значную ўвагу ад­даваў паляпшэнню культуры земляробства, меліярацыі глебы, догляду лесу, развядзенню рыбы, заклаў парк, сад і цагельню. 3 1861 быў міравым суддзёй 2й акругі Ігуменскага пав., у 1882—87 — членам апякунскага камітэта пры рэальным вучылішчы ў Мінску, а з 1901 — ганаровым куратарам павятовага Таварыства ўзаемастрахоўкі ад пажару. Літаратурнапубліцыстычнўю дзейнасць пачаў з допісаў у газету «Kurier Wilenski» («Віленскі веснік», 1860), прысвечаных пераважна вызваленню сялян ад прыгоНу. Пісаў на беларускай, польскай, рускай мовах. У час паўстання 1863— 64 знаходзіўся пад наглядам паліцыі. У 1864 заснаваў у Замосці краязнаўчы музей, у якім з часам назапасілася значная колькасць карцін, гравюр, малюнкаў і эскізаў заходнееўрапейскіх і мясцовых мастакоў, зберагаліся асобныя прадметы і лісты А.Міцкевіча, А.Т.Касцюшкі', калекцыі фарфору, шкла, слуцкіх паясоў, каля 20 тысяч аўтографаў і дакументаў (у т.л. Пятра 1, Напалеона, Лютэра, Вашынгтона, А.Міцкевіча і інш.). Бесперапынна Е. папаўняў сваю бібліятэку, пад канец жыцця ў ёй было болып за 10 тысяч кніжных адзінак, сярод іх старадрукі, выданні 17 ст., амаль усе польскія і літоўскабеларускія хронікі, дыярыушы, розныя біяграфічныя даведнікі, энцыклапедыі, атласы, вопісы архіваў і г.д., багатыя матэрыялы па беларусістыцы. Зборамі Е. карысталіся некаторыя вучоныя, Кракаўская акадэмія, музей Румянцава ў Маскве, Маскоўскае этнаграфічнае таварыства, Асалінэум. У кнізе наведнікаў музея меліся запісы на рускай, польскай, французскай, нямецкай, дацкай, беларускай мовах. Е. напісаў болып за 10 тысяч гісторыкакраязнаўчых артыкулаў пра Беларусь для «Геаграфічнага слоўніка Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краін», «Вялікай усеагульнай ілюстраванай энцыклапедыі». Ён прымаў удзел у археалагічных з'ездах у Вільні (1893) і ў Рызе (1896). Літаратурнажурналісцкая праца Е. была найбольш актыўная ў 1880я гады, супрацоўнічаў болын як у 20 перыядычных выданнях. У яго карэспандэнцыях, незалежна ад тэматыкі, заўсёды закраналіся пытанні маральнасці грамадскіх узаемаадносін. 3

культурнаасветніцкіх пазіцый ім напісаны матэрыялы пра гастролі ўкраінскай трупы М.Старыцкага ў Мінску, пра бібліятэку Храптовічаў у Шчорсах, збіранне беларускага фальклору ў Мінскай губ., «ПаўночнаЗаходні каляндар» і інш. Е. ведаў і цаніў творчасць В.ДунінаМарцінкевіча, зберагаў у замосцінскім музеі аўтографы яго твораў, прысвяціў яму верш «Вінцуку ДунінуМарцінкевічу, беларускаму паэту» (1872), стаў яго першым біёграфам, быў знаёмы з арыгінальнай паэзіяй і перакладамі Я.Лучыны, перапісваўся з Ф.Багушэві'чам і інш. 3 клопатамі пра маральнае жыццё вёскі і аптымістычным поглядам у будучыню напісаў вершаваныя і празаічныя брашуры «Сынок» (1895), «Выбіраймася ў прочкі» (1896), «Слова аб праклятай гарэліцы і аб жыцці і смерці п'яніцы» (1900), распаўсюджваў іх сярод дваран і сялян у літаграфаваным выглядзе. У сваіх творах «Гутарка аб тым, якая мае быць «Зямля і Воля» сельскаму народу» (1906) і інш. асуджаў асобныя маральныя заганы тагачаснага грамадства, заклікаў да прыватных рэформ, рацыянальнага вядзення гаспадаркі, апраўдваў сацыяльную няроўнасць. Пераклаў на беларускую мову 1ю частку цаэмы А.Міцкевіча «Пан Тадэвуш» (1893), рабіў захады, каб арганізаваць папулярныя выданні для народа накшталт перакладзенай ім на беларускую мову працы польскага эканаміста Ю.Супінскага «Сем вечароў». На рускую мову перакладаў даследаванні польскага філосафа Ю.Ахаровіча «Каханне, злачынства і мараль» (1876), «Пра асноўныя супярэчнасці ў нашых ведах пра сусвет» (1877). Выдаў зборнік «100 прыказак, загадак, прыдумак і гавэндаў для пажытку беларускага (крывіцкага) народа» (1908). Гісторыі этнаграфіі, фальклору, мове і літаратуры Беларусі прысвечаны яго працы на польскай мове: «Заўвагі аб сялянскім пытанні» (1884), «Пра беларускўю гаворку» (1885), «Беларуская літаратура і бібліяграфія» (1892), «Нарыс гісторыі мясцовай гаспадаркі ў супастаўленні 'з народнымі звычаямі ад першабытных да астатніх часоў» (1893—97), «Гістарычныя звесткі пра радзівілаўскую ткальню паясоў у Слуцку» (1893), «Гістарычныя звесткі пра фабрыку шкла і аздобных люстэ­рак ва Урэччы Радзівілаўскім на Літве» (1899) і інш.

Падзвіжніцкая культурная праца, плённыя навуковыя намаганні Е. мелі шырокі розгалас у славянскім свеце, высока цаніліся ў грамадскакультурных колах і ў навуковым асяроддзі. У 1885 яму прысвоена званне членасупрацоўніка Вольнаэканамічнага таварыства ў Пецярбургу, а ў 1892 — правадзейнага члена камісіі гісторыі і мастацтва філалагічнага аддзялення Акадэміі навук у Кракаве. Па малюнку І.Урублеўскага быў адліты медаль Е. Пасля смерці Е. болыпасць экспанатаў яго музея загінула, частка рукапісных і кніжных збораў трапіла ў музеі і

архівы Вільнюса, Мінска, Кракава і Варшавы (фонд Прозараў і Ельскіх у Галоўным архіве старажытных актаў).

У.І.Мархель.

ЕЛЬСКІ Міхаіл Карлавіч [26.9(8.10). 1831 — студз. 1904]

Беларускі скрыпач, кампазітар, музычны пісьменнік. Нарадзіўся ў в. Дудзічы (цяпер Пухавіцкі рн). Атрымаў добрае музычнае выхаванне ў сям'і. Ігры на скрыпцы навучыўся ў К.Кжыжаноўскага ў Мінску, В.Банькевіча ў Вільні; у 1860я гады ўдасканальваў музычнае майстэрства ў славутых скрыпачоў А.В'ётана ў Парыжы, К.Ліпінскага ў Дрэздэне. 3 пачатку

1860х гадоў выступаў з канцэртамі ў гарадах Полыпчы і Германіі. Доўгі час жыў у сваім маёнтку Дудзічы, адкуль часта выязджаў з канцэртамі ў Мінск і Вільню. У 1884 выступаў у Варшаўскім музычным таварыстве, потым зрабіў новае турнэ па Германіі. У 1902 вялікім канцэртам у Дудзічах адзначыў 50годдзе сваёй канцэртнай дзейнасці. Меў вялікі музычны рэпертуар, асабліва блізкія яму былі творы Дж.Б.Віёці, В'ётана, К.Ліпінскага, Л.Шпора. Ён аўтар каля 100 твораў, у т.л. 2 канцэртаў, санатыфантазіі, фантазіі «Вясна», Бліскучай фантазіі на арыгіНальныя тэмы, фантазіі на тэмы польскіх народных мелодый для скрыпкі, скрыпічных і фартэпіянных паланезаў, мазурак, мініяцюр (першыя творы — «Скрыпічныя мініяцюры» апублікаваны ў 1852 у Кіеве). Шмат выступаў як музычны публіцыст. У польскіх часопісах «Кцсп пшгусгпу» («Музычны рух»), «Еспо шугусгпе» («Музычнае рэха») і інш. друкаваў артыкулы і нарысы пра значных тагачасных кампазітараў і музыкантаўвыканаўцаў, у т.л. беларускіх: Ю.Дашчынскага, Кжыжаноўскага, К.Стравінскага і інш. Ва ўспамінах Е. шмат цікавых фактаў пра развіццё музычнага мастацтва на Беларусі. Збіраў і запісваў беларускія народныя мелодыі, выкарыстоўваў іх у сваіх творах. Аўтар працы «Народныя танцы Мінскай губерні» (рукапіс зберагаецца ў Варшаўскім універсітэце), якая не страціла пазнавальнага значэння да нашага часу.

Літ.: Дамінікоўскі Ф. Кампазітар і скрыпач М.Ельскі // Беларусь. 1946. №8; Капнлов А. Скрнпач нз Дуднчей // Неман. 1978. №5. А.Л.Капілаў.

ЕРМАКОЎ Васіль Пятровіч (11.3.1845—16.3.1922)

Матэматык, педагог. Нарадзіўся ў в. Церуха на Гомельшчыне. Пасля заканчэння Кіеўскага універсітэта ў 1868 пакінуты там для падрыхтоўкі на пасаду прафесара матэматыкі. У 1870 адкрыў новую і цікавую прыкмету збежнасці бясконцых радоў і апублікаваў пра гэта артыкулы «Агульная тэорыя збежнасці радоў» (1870), «Новая прыкмета збежнасці і разбежнасці бясКонцых знакапераменных радоў» (1872). У 1871 накіраваны па навуковых справах за мяжу. У 1874 абараніў магістарскую, у 1879 — доктарскую («Інтэграванне дыферэнцыяльных ураўненняў механікі») дысертацыі i прызначаны прафесарам Кіеўскага універсітэта. У 1884 выбраны членамкарэспандэнтам Пецярбургскай АН. Аўтар шматлікіх прац па матэматыцы, якія публікаваліся ў перыядычным друку. У варыяцыйным вылічэнні выказаў думку пра неабходнасць даследавання поўнага прырашчэння інтэграла. Адзін з арганізатараў Кіеўскага фізікаматэматычнага таварыства (1889). Выдаваў «Журнал элементарной математики» (1884—86).

Літ.: Историкоматематические исследо­вания. М., 1956'. Вып. 9. С. 667—722.

ЖАЛІГОЎСКІ (Zeligowski) Эдвард Вітальд (псеўд. Антон i Сава; 20.7.1816 — 28.12.1864)

Польскі паэт рэвалюцыйнадэмакратычнага кірунку, філосаф, рэвалюцыйны дзеяч. Нарадзіўся ў фальварку Мар'ямпаль Вілейскага пав. Яго дзяцінства i юнацтва прайшло на Бела­русь За ўдзел у падрыхтоўцы паўстання пад кіраўніцтвам Ш.Канарскага ён быў інтэрніраваны; у 1833— 36 вучыўся ў Дэрпцкім (Тартускім) універсітэце. У 1842 вярнуўся на радзіму. У 1851 сасланы ў Петразаводск, потым у Арэнбург, дзе перапісваўся з Т.Шаўчэнкам i прысвяціў яму верш «Да народнага паэта». 3 1858 жыў у Пецярбургу, там з І.Агрызкам выдаў газ. «Sіowo» («Слова», 1859). 3 1860 жыў за мяжой. Супрацоўнічаў у польскім рэвалюцыйным друку, перапісваўся з А.Герцэнам. Апошнія га­ды правёў у Жэневе. У антыпрыгонніцкай «драматычнай фантазіі» ў вершах «Ёрдан» (1846), яе працягу «Зорскі» (1847, неапубл.; урыўкі ў 1858 чытаў Шаўчэнку, які ў вершы «Перайманне Эдуарду Саве» выкарыстаў прыведзеную ў «Зорскім» беларускую народную песню «Пасаджу каля хаціны»), антыклерыкальнай паэме «Ма­нахі» (1850), зборніку «Паэзія» i нарысе «Сёння i ўчора» (1858) з абурэннем пісаў пра галечу беларускіх сялян, сцвярджаў права беларускага народа на сваю літаратуру, станоўча ацаніў «Ідылію» В.ДунінаМарцінкевіча. Перапісваўся з А.ВярыгамДарэўскім. На польскую мову перакладаў творы А.Пушкіна, Г.Гейнэ.

Літ.: Мартынава Э., Мальдзіс А. Шаўчэнка i Жалігоўскі // Тарас Шаўчэнка i беларуская літаратура. Мн., 1964; Хінкулов Л. Тарас Шевченко i його сучасники. Кйів, 1962; Яго ж . По следам Оренбургской зимы. Челябинск, 1968. А.В.Мальдзіс.

ЖУКОВІЧ Платон Мікалаевіч [26.9(8.10). 1857 — 12.12.1919]

Гісторык Беларусі, Польшчы i Украіны 17—18 ст., педагог. Нарадзіўся ў Пружанах у сям'і святара. У 1871 скончыў Кобрынскае духоўнае вучылішча, у 1877 — Літоўскую духоўную семінарыю, у 1881 — Пецярбургскую духоўную акадэмію. Быў вучнем М.В.Каяловіча. Выкладаў у Полацкім духоўным вучылішчы, у Вільні, з 1891 — дацэнт кафедры рускай грамадзянскай гісторыі Пецярбур­гскай духоўнай акадэміі; з 1894 экстраардынарны, з 1901 ардынарны, з 1911 пазаштатны прафесар. Пасля закрыцця Пецярбургскай духоўнай акадэміі працаваў у Дзяржаўнай Публічнай бібліятэцы імя М.Я.СалтыковаШчадрына ў Пецярбургу. У 1918 выбраны членамкарэспандэнтам Акадэміі навук. Аўтар прац «Кардынал Гозій i польская царква яго часу» (1882, магістарская дысертацыя), «Соймавая барацьба праваслаўнага заходнярускага дваранства з царкоўнай уніяй» (вып. 1—6; 1901—12; доктарская ды­сертацыя) i артыкулаў па гісторыі Беларусі 2й паловы 18 ст. У «Соймавай барацьбе...» Ж. даследаваў міжнароднае становішча Рэчы Паспалітай i адносіны яе з Расіяй, Швецыяй, Асманскай імперыяй i манархіяй Габсбургаў за 1587—1632; высвятляў пазіцыю беларускалітоўскай, украінскай i польскай шляхты, казацтва, пратэстантаў, сялянскіх i гарадскіх саслоўяў. 3 1914 займаўся даследаваннем становішча насельніцтва, школьнай справы, адміністрацыйнага кіраўніцтва i суда на тэрыторыі Беларусі пасля падзелу Рэчы Паспалітай; працаваў над гісторыяй інвентароў i пачатку сялянскай рэформы на Бела­руси 19 ст.;складаў бібліяграфію па гісторыі Беларусі.

Тв.: Управление и суд в Западной Рос­сии в царствование Екатерины II // Журн. Минва нар. просвещения. 1914. №2—5, 7; Западная Россия в царствование императо­ра Павла // Там жа. 1916. №6, 8, 10.

Літ.: Т у р а е в а Е.Ф. П.НЖукович // Дела и дни. 1920. Кн. 1.

ЖУРАЎСКІ Дзмітрый: Пятровіч (1810—23.11.1856)

Эканаміст, статыстык. Паходзіў з дробных дваран Магілёўскай губ. У 1829 скончыў Пецярбургскі кадэцкі корпус. 3 1831 працаваў у камісіі М.М.Спяранскага па складанні збору законаў Расійскай імперыі. 3 1845 у Кіеве на статыстычнай рабоце. Заснавальнік крытычнага метаду ў статыстыцы. Стварыў сістэму статыстычных паказальнікаў i метадаў вывучэння з'яў грамадства i прыроды, склаў праграму вывучэння прадукцыйных сіл Расіі. Аўтар статыстычных даследаванняў, якія фактычна выкрывалі прыгонны лад i аб'ектыўна садзейнічалі яго скасаванню. У пытаннях палітэканоміі набліжаўся да разумения тэорыі працоўнай i прыбавачнай вартасці. Прычыну ўсіх бедстваў народа бачыў у існаваўшых вытворчых адносінах, у размеркаванні прыватнай уласнасці па класах, адкуль вынікала, што галоўным тормазам развіцця прадукцый­ных сіл Расіі з'яўляецца прыгоннае права. Асноўнае прызначэнне ўсёй эканамічнай навукі бачыў у забеспячэнні росту народнага дабрабыту. Прагрэсіўныя палітэканамічныя ідэі Ж, абумовілі правільны метадалагічны падыход да статыстычных даследаванняў, а яго статыстычныя працы зрабілі велізарны ўплыў на ўсё далейшае развіццё эканамічнай навукі ў Расіі. М.Р.Чарнышэўскі назваў Ж. вялікім рускім эканамістам.

Тв.: Об источниках и употреблении ста­тистических сведений. М., 1946.

Літ.: Б у с ь к о В.Н. Экономическая мысль Белоруссии середины XIX — нача­ла XX в.: Очерки. Мн., 1990.

ЗАБЕЛІН Іосіф Вікенцьевіч (1.4.1834 — 7.12.1875)

Вучонымедык. Нарадзіўся ў Віцебскай губ. ў сям'i святара. Першапачатковую адукацыю атрымаў у Полацкай семінарыі (1854). Па заканчэнні з залатым медалём СанктПецярбургскай медыкахірургічнай акадэміі (1858) атрымаў званне лекара i ў ліку 10 лепшых выхаванцаў пакінуты на 3 гады на спецыяльных курсах i прымацаваны да 2га ваеннасухапутнага шпіталя. Першае яго навуковае даследаванне па фармакалогіі — «Аб уплыве мыш'яковых слояў на метамарфоз рэчываў у арганізме». За наступную працу «Аб фізіялагічным уздзеянні лімоннакіслага кафеіну» атрымаў сту­пень доктара медыцыны (1861) i зван­не дацэнта фармакалогіі. Для спецыялізацыі ў галіне фармакалогіі ў 1862 на 3 гады накіраваны за мяжу, дзе наведваў лепшыя біёлагахімічныя лабараторыі. Пасля вяртання працаваў у Пецярбургскай медыкахірургічнай акадэміі прыватдацэнтам (1864), ад'юнктпрафесарам (1866), ардынарным прафесарам (1868). Фармакалогія ў той час спалучалася з інш. спецыяльнасцямі, чыталася на лацінскай мове i ўяўляла сабой нешта накшталт фармакапеі з тэарэтычнымі паказаннямі на выкарыстанне лякарстваў. 3 прыходам у акадэмію 3. тут пачаўся новы пады­ход да фармакалогіі: гэты курс ён зрабіў самастойным, стварыў добрую лабараторыю, увёў лабараторны эксперыментальны метад фармакалагічных даследаванняў. Лекцыі тут упершыню чыталіся на ўзроўні тагачасных еўрапейскіх поглядаў. У 1870 разам з пра­фесарам! ЯЛ.Багданоўскім, Ф.М.Заварыкіным i М.М.Рудневым ён выдаваў «Журнал для нормальной и патологи­ческой гистологии, фармакологии и клинической медицины», а з 1874 рэдагаваў свой часопіс «Современный лечебник», у якім змяшчаў працы, падрыхтаваныя ў фармакалагічнай лабараторыі. Аўтар шматлікіх прац па фармакалогіі: «Аб уплыве кухоннай солі на засваенне арганізмам вапны,аднаўленне касцявой тканкі i засваенне жалеза», «Аб умовах выдзялення аміяку з лёгкіх» i інш.