Далеўскія

Удзельнікі вызваленчага руху на Беларусі і ў Літве і паўстання 1863—64. 3 сям'і дробнага шляхціца Дамініка Д., які валодаў фальваркам Кункулка ў Лідскім павеце.

Аляксандр (24.1.1827—

26.4.1862), адзін са стваральнікаў Братняга саюза літоўскай моладзі, тайнай арганізацыі на Беларусі і ў Літве ў 1846—49. Напачатку саюз яднаў вучнёўскую моладзь, у 1848 у яго ўліліся рамеснікі, разначынцы, аднадворцы, дробная шляхта. У ідэйную праграму саюза былі ўключаны патрабаванні ліквідацыі ўсіх саслоўных прывілеяў, вызвалення сялян і надзелу іх зямлёю, вызвалення Рэчы Паспалітай зпад прыгнёту Расійскай імперыі і абвяшчэнне яе рэспублікай. Члены саюза вялі рэвалюцыйную агітацыю ў Лідзе, Навагрудку, Слоніме і інш. гарадах Беларусі, спрабавалі залучыць на свой

бок салдат Бабруйскай крэпасці і Мінскага гарнізона. На 5.4.1849 было прызначана паўстанне. Аднак 27 сакавіка пачаліся арышты. Да следства прыцягнута каля 200 чалавек. Кіраўнікі і найбольш актыўныя члены саю­за паўсталі перад судом і былі пакараны. Аляксандр быў прыгавораны да катаргі і да 1858 адбываў пакаранне ў Сібіры.

Апалонія (1841—пасля 1915), жонка З.Серакоўскага. За ўдзел у вызваленчым паўстанні 1863—64 выслана ў Ноўгарад. 3 1867 жыла ў Варшаве, вяла грамадскую і літаратурную дзейнасць. Аўтар успамінаў пра паўстанне (рукапіс зберагаецца ў гістарычным архіве Літвы).

Канстанцін (1837—27.5.1871), удзельнік паўстання 1863—64 на Ковеншчыне, камандаваў асобным атрадам. У баях з карнікамі паранены і эмігрыраваў у Францыю. У час Парыжскай камуны 1871 расстраляны версальцамі.

Францішак (1825—25.4.1904), адзін са стваральнікаў (разам з братам Аляксандрам) Братняга саюза літоўскай моладзі. Паводле судовага прыгавору 10 гадоў (1850—60) быў на катаржных работах у Сібіры. Напярэдадні і ў час паўстання 1863—64 адзін з кіраўнікоў партыі «белых», член Аддзела кіраўніцтва правінцыямі Літвы, які быў цэнтрам кіраўніцтва паўстаннем у Літве і на Беларусь У чэрвені 1863 арыштаваны і асуджаны на 20 гадоў катаргі. 3 1883 жыў у Варша­ве.

Цітус (13.5.1840—11.1.1864), удзельнік рэвалюцыйнага студэнцкага руху ў Маскве і Пецярбургу, дзе вучыўся ва універсітэтах. 3 лета 1863 найбліжэйшы памочнік К.Каліноўскага па кіраўніцтве вызваленчым паўстаннем на Беларусі і ў Літве. Арыштаваны, расстраляны ў Вільні.

ДАМБАВЕЦКІ Аляксандр Станіслававіч (1840—пасля 1914)

Краязнавец і грамадскі дзеяч. Магілёўскі губернатар у 1872—93, сенатар з 1893. Дбаў пра развіццё сельскай гаспадаркі, будаўніцтва лячэбных устаноў, школ. Ініцыятар выдання і рэдактар калектыўнай працы «Вопыт

апісання Магілёўскай губерні ў гістарычных, фізікагеаграфічных, этнаграфічных, прамысловых, сельскагаспадарчых, лясных, вучэбных, медыцынскіх і статыстычных адносінах» (кн. 1—3, 1882—84), у якой дадзена характарыстыка асноўных заняткаў насельніцтва, матэрыяльнай і духоўнай культуры жыхароў Магілёўшчыны. У працы змешчана каля 500 калядных (зімовых), веснавых, летніх, вясельных і рэлігійных песень; апісаны помнікі археалогіі, архітэктуры, адметныя мясціны губерні, гісторыя значных населеных пунктаў, гульні, забабоны; прыведзены назвы лекавых раслін. Ініцыятар стварэння губернскага гістарычнаэтнаграфічнага музея ў Магілёве (1879). Садзейнічаў У.З.Завітневічу і М.В.Фурсаву ў вывучэнні гісторыі і этнаграфіі Магілёўшчыны, археалагічных раскопак у Падняпроўі.

ДАМБРОЎСКІ Васіль Фёдаравіч (1810—45)

Гісторык, педагог. Паходзіў з Бела­русь Вучыўся ў Магілёўскай гімназіі, Нежынскай гімназіі вышэйшых навук (ліцэй Безбародкі). Пэўны час працаваў выкладчыкам гісторыі ў навучальных установах Кіева. У 1838 ад'юнкт, з 1840 экстраардынарны прафесар Кіеўскага універсітэта. 3 1843 член камісіі па разборы актаў і архіваў. Публічныя лекцыі Д. (што было навінкай для кіеўскай грамадскасці) прынеслі яму вялікую папулярнасць. Аўтар прац«Астрожская даўніна» і «Луцк» (у аль­манаху «Киевлянин» за 1840 і 1841), «Пра ямы да канца XVII ст.» (1841), «Нарыс г. Чарнігава і яго вобласці ў старажытны і новы час» (Кіеў, 1846), «Пра Крамянецкі замак» (1850) і інш.

ДАМЕЙКА Ігнат Іпалітавіч (31.7.1802—23.1.1889)

Вучоныдаследчык, геолаг. Нарадзіўся ў маёнтку Нядзведка Навагрудскага павета Мінскай губ. 3 1812 вучыўся ў манастырскай школе ў Шчучыне. У 1816 паступіў на фізікаматэматычны факультэт Віленскага універсітэта, дзе поруч з прыродазнаўствам вывучаў гісторыю, літаратуру, слухаў лекцыі вядомых прафесараў І.Лялевеля, Я.Снядэцкага і інш. Ва універсітэце разам са сваімі землякамі А.Міцкевічам і Я.Чачотам прымаў удзел у тайным таварыстве філаматаў («што імкнуцца да ведаў»), асноўнымі лозунгамі якога было: айчына, навука, дабрачыннасць. У 1822 Д. атрымаў ступень магістра філасофіі. Восенню 1823 разам з іншымі ўдзельнікамі патрыятычнадэмакратычнага руху арыштаваны і пасля заканчэння следства высланы з Вільні пад нагляд паліцыі ў в. Заполле на Лідчыне, а потым у в. Жыбуртоўшчына паблізу Дзятлава. Яму назаўсёды было забаронена паступаць на дзяржаўную службу і займацца грамадскай дзейнасцю. Жыццё ў глушы было нялёгкім, і Д. ў сваёй гаспадарцы распачаў доследы па вырошчванні жывёлы на навуковай аснове. Пазней Міцкевіч у паэме «Дзяды» паказаў Д. ў вобразе аканома Жэготы (так звалі Д. сябры па універсітэце). Д. прыняў актыўны ўдзел у паўстанні 1830—31 у Полыпчы і на Беларусі. Пасля паражэння паўстання разам з сябрамі вымушаны быў эмігрыраваць. У 1832 перайшоў граніцу непадалёку ад Круляўца і быў інтэрніраваны прускімі ўладамі. Вызваліўшыся з палону, Д. ў Дрэздэне сустрэўся з Міцкевічам, і яны выехалі ў Францыю. У Парыжы Д. вучыўся ў Вышэйшай школе горнай справы Сарбонскага універсітэта, займаўся грамадскапалітычнай дзейнасцю, дапамагаў Міцкевічу перапісваць рукапісы паэмы «Пан Тадэвуш». Мэтанакіраваны і поўны энергіі, Д. ў сваіх лістах на радзіму піша, што марна шукае суцяшэнне ў кнігах і навуках. У ліст. 1833 ён разам з Міцкевічам і інш. эмігрантамі падпісаў зварот да былых паўстанцаў, у якім засцерагае іх ад непрадуманых і паспешных дзеянняў. Пасля заканчэння вышэйшай горнай школы Д. займаўся даследаваннямі. У 1837 ён склаў геалагічную, гідраграфічную і гаспадарчую карты зямель былой Рэчы Паспалітай, напісаў геаграфічны каментарый да іх. У 1850 у Парыжы надрукаваны лепшы на той час геаграфічны атлас Польшчы, у якім без пазначэння аўтарства прадстаўлены яго карты і каментарыі да іх. Такім чынам, Д. можна лічыць заснавальнікам фізікагеаграфічнага раянавання Поль­шчы, Беларусі і Літвы. У снежні 1837 па рэкамендацыі парыжскіх прафесараў ён прыняў прапанову чылійскага ўрада і падпісаў кантракт на пасаду выкладчыка горнай школы ў г. Какімба на поўначы Чылі і 2.2.1838 адплыў туды. Д. прывёз з сабой багаж з юн­гам! і абсталяваннем, за 3 месяцы вывучыў іспанскую мову і з гэтага часу ўсе свае веды, творчы запал і энергію пачаў аддаваць новай радзіме. У Какімба Д. чытаў лекцыі, займаўся з вучнямі. У 1840 у час канікул накіра­

ваўся з геалагічнай экспедыцыяй у го­ры, дзе адкрыў паклады невядомага навуцы альгамату серабра, які атрымаў назву аркерыт. Ён арганізаваў для моладзі курсы па вывучэнні фізікі і хіміі, заснаваў фізічную лабараторыю, навуковую бібліятэку, стварыў заалагічную калекцыю.

Д. распрацаваў арыгінальную методыку навучання, сутнасць якой у прак­тичным замацаванні ведаў, у паступовым і трывалым засвойванні вучнямі асноўных паняццяў і законаў хіміі, фізікі, геалогіі. Яго вучань Ніколас Нараньо знайшоў багатую срэбраносную жылу, якую назваў імем свайго настаўніка — «Міна дэ Дамейка». У 1845 Д. наведаў паўднёвую ўскраіну Чылі — аўтаномную зямлю Араўканію, дзе знаёміўся з побытам і звычаямі мясцовых жыхароў, сабраў багаты фальклорны матэрыял. Па матэрыялах падарожжа ён напісаў і апублікаваў на іспанскай мове кнігу «Араўканія і яе жыхары», у якой звярнуў увагу грамадскасці на становішча індзейцаўараўканцаў, што на працягу 3 стагоддзяў не скарыліся іспанскім заваёўнікам і праследаваліся чылійскім урадам. Нягледзячы на абвінавачванні ў несправядлівых адносінах да абарыгенаў, кніга прыйшлася даспадобы чылійцам, была перакладзена на многія іншыя мовы, у 1860 перавыдадзена ў Вільні і рас­паўсюджвалася на Беларусі і ў Літве. Землякі Д. ўпэўніліся, што былы «мяцежнік», як і раней, змагаецца за свабоду прыгнечаных людзей.

Пасля заканчэння тэрміну кантракта Д. запрасілі на працу ў сталічны горад Сант'яга з мэтай дапамогі ў правядзенні рэформы ва універсітэце, пра што ён раней пісаў міністру адукацыі Чылі. Універсітэт, заснаваны ў 1843, не з'яўляўся вышэйшай навучальнай установай, а выконваў функцыі нагляду і кіравання школамі. Выкарыстаўшы віленскі вопыт, Д. адрэдагаваў праект рэформ універсітэта і школ, прыняў удзел у іх правядзенні. У 1847 ён атрымаў ва універсітэце кафедру хіміі, займаўся навуковай і выкладчыцкай дзейнасцю. Пасля Сусветнай выстаўкі ў Парыжы ў 1867, дзе Д. прадстаўляў маладую прамысловасць Чылі, яго выбралі рэктарам універсітэта. Перыядычна на гэтай пасадзе ён быў у 1867—83. Заслугі «Дона Ігнаціо» (так з павагай называлі яго ў Чылі) перад новай радзімай нельга пераацаніць. У адчыненай паводле яго праекта Горнай школе былі падрыхтаваны першыя нацыяльнальныя кадры выкладчыкаў, геолагаў, мінералогаў. Яго вучні завяршалі адукацыю ў Еўропе і вярталіся ў Чылі, дзе займаліся педагагічнай і навуковай дзей­насцю, станавіліся вядомымі вучонымі. У сталіцы Чылі Д. арганізаваў службу

Мядзведкаўскі сядзібны дом. 3 малюнка 19 ст.

метэаралогіі, стварыў і рэалізаваў праект новага водаправода. Упершыню ў Лацінскай Амерыцы ён увёў у Чылі метрычную сістэму мер і вагі. Д. займаўся бібліятэчнай справай, стварыў хімічную і горную лабараторыі, тры музеі, у т.л. мінералагічны і этнаграфічны, розныя навуковыя калекцыі.

Для даследавання прыродных багаццяў Чылі і пошукаў новых крыніц сыравіны ён арганізоўваў навуковыя экспедыцыі ў пустыню Атакамі і ў горы, вывучаў вулканы, неаднойчы перасякаў Анды і Кардыльеры. 3 гэтай жа мэтай ён пабываў у Бразіліі, Уругваі, Перу, Аргенціне і інш. і ўзбагаціў навуку звесткамі пра новыя расліны і мінералы ў гэтых краінах, шматлікія лекавыя крыніцы. 3 імем Д. звязана распрацоўка навуковай асновы эксплу­атации прыродных багаццяў. У выніку даследаванняў ён прапанаваў здабываць прамысловым спосабам некаторыя мінералы. Сам займаўся будаўніцтвам шахтаў і капальняў, здаў у эксплуатацыю некалькі капальняў па здабычы медзі, серабра, золата. Яго нават выбіралі вярхоўным суддзёй па горных спрэчках. На Чылійскім узбярэжжы Ціхага акіяна Д. знайшоў значныя паклады салетры і прапанаваў выкарыстоўваць яе на ўгнаенне глебы. Ён першы распачаў картаграфаванне і раянаванне геаграфічных і геалагічных з'яў, у сваіх навуковых працах закранаў праблемы межаў геаграфічных арэалаў.

Д. распрацаваў арыгінальную на той час канцэпцыю пра залежнасць пра

дукцыйнасці геаграфічнага асяроддзя ад натуральных умоў: тапаграфічнага становішча краіны, геалагічнай будовы нетраў, гідраграфіі, расліннасці і інш. Свае шматлікія творы, у т.л. падручнікі па хіміі, мінералогіі, фізіцы, Д. пісаў пераважна на іспанскай і французскай мовах. Выдадзены ў Чылі падручнік «Мінералогія» на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў выкарыстоўваўся ў многіх лацінаамерыканскіх краінах. Вынікі навуковых пошукаў і адкрыццяў Д. апублікаваны на розных мовах у 130 яго навуковых працах, якія прынеслі яму сусветную вядомасць і славу. Яны займалі ганаровае месца ў тагачаснай навуцы, сведчаннем чаго з'яўляецца выбранне Д. ганаровым членам шматлікіх навуковых таварыстваў. Яго навуковыя паведамленні абмяркоўваліся на пасяджэннях Парыжскай акадэміі навук, публікаваліся ў навуковых часопісах Еўропы. Д. назаўсёды парадніўся з Чылі, быў жанаты з чылійкай, але ніколі не забываў сваю далёкую радзіму і заўсёды марыў пра яе. Так, апісваючы пейзажы Чылі, ён часам супа ста ўляў іх з Беларуссю ці адзначаў, што мясцовая рака «не шырэйшая за наш Буг каля Брэста». Толькі амаль у канцы жыцця яму было дазволена наведаць радзіму. У 1884 Д. разам з сынамі прыязджаў у родныя мясціны, наведаў Нядзведку, Мір, Навагрудак, Крошын, пасадзіў у Крошыне дубок, а мясцовы каваль П.Багрым высек памятны надпіс на камені. У канцы 1888, наведаўшы іншыя краіны, Д. вярнуўся ў Чылі. Па

Парыж.

УАндах (Кардыльеры Паўднёвай Амерыкі).

мёр Д. 23.1.1889. Дзень яго пахавання быў абвешчаны днём нацыянальнай

жалобы. Чылійцы высока ацанілі яго заслугі. Д. быў абвешчаны народным героем. У гонар яго быў выпушчаны памятны медаль (да 30годдзя яго дзейнасці), прызначана самая высокая ў краіне пенсія. Яго імем названы адзін з партовых гарадоў (ПуэртаДамейка), вулканічны ланцуг гор у Андах працягласцю каля 350 км, а таксама адкрыты ім мінерал (дамейкіт) і фіялкавая кветка (віёла дамейкона). У яго доме быў створаны музей, а ў Сант'яга пастаўлены помнік «Грандэ Эдукатору» («Вялікаму Асветніку»). Аўтар мемуараў «Мае падарожжы» (т. 1—3, 1962—63).

Літ.: Клейн Б. «Грандэ Эдукатор» // Неман. 1965. №6; Грицкевич В.П. Пу­тешествия наших земляков. Мн., 1968. С. 96—119; Яго ж. Геолог, минералог и эт­нограф Игнатий Домейко // Изв. Всесоюз. геогр. ова. 1981. Т. 113, вып. 5; Мальдзіс А. Падарожжа ў XIX стагоддзе. Мн., 1969. С. 130—138; Кудаба Ч. Вклад Игнатия Домейко в географию и геологию Белоруссии и Литвы // История геологического изучения территории Бело­руссии. Мн., 1976;

ДАНІЛОВІЧ Ігнат Мікалаевіч [30.7(10.8). 1788— 30.6(12.7). 1843]

Даследчык гісторыі права Вялікага княства Літоўскага, адзін з першых даследчыкаў заканадаўчых і летапісных помнікаў Беларусі; прафесар права (1823). Нарадзіўся ў в. Грынявічы Бельскага павета Падляскага ваяводства. Скончыў Віленскі універсітэт (1812). 3 1814 выкладаў права ва універсітэтах Вільні, Харкава, Кіева,

Масквы. У 1830—35 працаваў у камісіі М.М.Спяранскага па складанні «Збору мясцовых законаў заходніх губерняў», які меркавалася ўключыць у збор законаў Расійскай імперыі. Як выдатны знаўца феадальнага права, даследчык помнікаў права Вялікага княства Літоўскага, ён падкрэсліваў усебаковую распрацаванасць права Вялікага княства Літоўскага, марыў вярнуць да жыцця мову Статута Вялікага княства Літоўскага 1588, падтрымліваў ідэю аб адзінстве славянскага права. Ён адзін з першых звярнуў увагу рускіх гісторыкаў права на неабходнасць дасканалага вывучэння гісторыі дзяржавы і права Вялікага княства Літоўскага, на неабходнасць захаваць для нашчадкаў гістарычныя помнікі права. Д. выявіў і апублікаваў новую рэдакцыю Судзебніка Казіміра 1468, спісы Статута Вялікага княства Літоўскага 1529 на бе­ларускай мове, Супрасльскі летапіс («Летапісец Літвы і руская хроніка», 1827). Склаў «Гістарычны агляд літоўскага заканадаўства» (1857). Сумесна з Д.Абаленскім выдаў «Кнігу пасольскую Метрыкі Вялікага княства Літоўскага...» (т.1, М., 1843). Пасля яго смерці надрукавана «Скарбніца грамат...» (т. 1—2, 1860—62), у якой ён апісаў і пераказаў змест каля 2500 сабраных ім крыніц па гісторыі дзяр­жавы і права Вялікага княства Літоўскага і суседніх дзяржаў ад выпісак з Герадота да актаў 1569. Т.І.Доўнар.

ДАШЧЫНСКІ Юзаф (1781—1844)

Беларускі піяніст, кампазітар, дырыжор, педагог. Нарадзіўся ў Вільні. 3 1813 выкладаў музыку ў Віленскім універсітэце, у 1814 па запрашэнні вядомага на Беларусі меламана і мецэната Л.М.Ракіцкага пераехаў у яго маёнтак Гарадзішча пад Мінскам, дзе да 1844 узначальваў сімфанічны аркестр, даваў урокі фартэпіяннай ігры. Пад кіраўніцтвам Д. ў Гарадзішчы і ў Мінску прагучалі оперы «Аксур, цар Арагуза» А.Сальеры і «Белая дама» Ф.Буальдзьё, выконваліся сімфоніі I.Гайдна, В.А.Моцарта, Л.Бетховена. Д. — аўтар каля 100 музычных твораў, выдадзеных у Маскве, Вільні, Варшаве, Вене, Лейпцыгу. Шырока вядомы былі ў свой час 3 фартэпіянныя канцэрты, фартэпіянны квартэт ато11, струнны секстэт, меладрама «Эгберт», музыка да камедыі Л.Дмушэўскага «Сядзіба пры дарозе». Лепшыя паланезы Д., як сцвярджалі сучаснікі, не саступалі паланезам М.К.Агінскага і К.Курпінскага.

ДЗМІТРЫЕЎ Міхаіл Аляксеевіч [1832— 14(26).5.1873]

Рускі і беларускі этнограф і фальк­ларыст, педагог. Нарадзіўся ў Пецярбургу. Скончыў Галоўны педагагічны інстытут у Пецярбургу. 3 1853 настаўнік дваранскага вучылішча, пазней дырэктар гімназіі ў Навагрудку. У 1867—73 інспектар, потым дырэктар Гродзенскай дырэкцыі народных вучылішчаў. Член Рускага геаграфічнага таварыства. Займаўся збіраннем бела­рускай вуснапаэтычнай творчасці, асабліва тапанімічных і міфалагічных легенд, якія друкаваў у газетах «Виленский вестник», «Минские губерн­ские ведомости», часопісах «Вестник Западной России» і «Вестник импера­торского Русского географического об­щества». Апісваў таксама народныя звычаі. абрады, сялянскі побыт, цікавіўся жывой беларускай мовай — спрабаваў скласці паказальнік слоў і выразаў гаворак Навагрудчыны. У архівах сабраў каштоўныя звесткі пра А.Міцкевіча, на радзіме паэта запісваў легенды і ўспаміны пра яго землякоўсучаснікаў. Выдаў зборнік беларускай народнай паэзіі «Вопыт збірання песень і казак сялян ПаўночнаЗаходняга краю» (1868) і «Збор песень, казак, абрадаў і звычаяў сялян ПаўночнаЗаходняга краю» (1869). У «Збор...» уключана 277 сямейнабытавых, каляндарнаабрадавых і пазаабрадавых пе­сень, 8 казак і апісанні абрадаў. У сваіх публікацыях Дз. нярэдка выкарыстоўваў запісы іншых фалькларыстаў. Шэраг тэкстаў песень у «Зборы...» запазычаны са зборніка Я.Чачота «Вясковыя песні...» (1837—46), а апісанне хаўтурнага абраду — з працы А.Кіркора «Этнаграфічны погляд на Віленскую губерню» (1858). Частка фальклорнаэтнаграфічнай спадчыны Дз. не надрукавана і зберагаецца ў архівах Геаграфічнага таварыства і Бібліятэкі АН у СанктПецярбургу, у Цэнтральным гістарычным архіве Літвы (Вільнюс). І.К.Цішчанка.

ДОЎГІРД Анёл (2.12.1776—22.4.1835)

Філосаф, логік, псіхолаг. Нарадзіўся ў маёнтку Юркаўшчына Мсціслаўскага павета. 3 1786 вучыўся ў Мсціслаўскай школе езуітаў, потым у школе піяраў у Дуброўне (Магілёўская губ.). У 1791 уступіў у ордэн піяраў у Любяшове (Мінскай губ.) і рыхтаваўся да настаўніцкай дзейнасці ў калегіуме піяраў у Дубровіцы (Валынская губ.), дзе ў свой час выкладаў К.Нарбут; магчыма, па яго канспектах і рыхтаваўся Д. Пасля вучобы ў Віленскай акадэміі выкладаў геаграфію, матэматыку, фізіку, французскую мову, паэтыку і рыторыку ў піярскіх вучылішчах: Лідскім (1796), Вількамірскім (1797), Расіенскім (1798— 1800), Віцебскім (1801), Шчучынскім (1804—06), Любяшоўскім (1807—08). У 1814—15 выкладаў польскую

літаратуру ў Дамбравіцкай піярскай семінарыі. У час захопу Вільні вой­скам! Напалеона быў капеланам Віленскай гімназіі і сакратаром мясцова­га аб'яднання піяраў. У 1816, калі была адноўлена дзейнасць Галоўнай духоўнай семінарыі, Д. выконваў абвязкі яе капелана (да закрыцця універсітэта). Адначасова з 1818 чытаў лекцыі ва універсітэце па логіцы і псіхалогіі, з 1821 — поўны курс тэарэтычнай і практычнай філасофіі. Ужо да таго часу Д. надрукаваў у часопісе «Бгіеппік Л/Уііепзкі» («Віленскі дзённік») артыкул пра філасофію кантыянца Ф.Яронскага, манаграфію «Аб логіцы, метафізіцы і маральнай філасофіі» (Вільня, 1821). Захавалася шмат канспектаў у рукапісах, якімі Д. карыстаўся ў час выкладання ў Віленскім універсітэце. Д. падрыхтаваў тры тамы твораў па логіцы, але пры жыцці надрукаваны толькі 1ы том — «Выклад прыродных правіл мыслення, або Логіка тэарэтычная і практычная» (Полацк, 1828). Захаваліся экзаменацыйныя пытанні Д. па курсе логікі і філасофіі (дарэчы, з адказамі на іх

А.Аіі'цхеві'ча). У 1828 ён абараніў доктарскую дысертацыю па тэалогіі «Пра цуды». Паводле сведчання сучаснікаў, студэнтаў і прафесараў, Д. — чалавек мяккі, добразычлівы, верапаслухмяны, хоць і хваравіты, чытаў лекцыі манатонна, але быў вельмі дасведчаны ў навуках, асабліва ў філасофіі.

У яго творчай дзейнасці філасофія і тэалогія амаль заўсёды спалучаліся ці дапаўнялі адна адну. А ў саміх творах яны іманентна былі проціпастаўлены адна адной, хоць сам Д. да гэтага не імкнуўся і толькі ў некаторых выпадках падкрэсліваў, што ў тэалогіі і філасофіі разглядаюцца розныя сферы быцця свету, таму нельга адным падмяняць другое. Гэты светапоглядны трагізм паглыбляўся самой эпохай, якая захаплялася натуральнымі навукамі і вуснамі асветнікаў выказвала скептызм да рэлігіі і тэалогіі, нават ставілася да іх варожа. Гэта быў пачатак крызісу тэалагічнага светапогляду, які адлюстраваўся нават у філасофскіх поглядах рэлігійных дзеячаў і мысліцеляў. Таму сістэма поглядаў Д. знешне быццам бы лагічная, але вельмі супярэчлівая ў глыбіні. 3 пункту погляду элементарней логікі пабудавана граматна, у ёй усё супадае, але супярэчлівасць выяўляецца ў вышэйшым сэнсе. Спадчына Д. з цягам часу высвечваецца ўсё глыбей і як бы ў новых ракурсах. У рамках традыцый філасофскай думкі філасофія Д. — нармальная з'ява ў нашай рэгіянальнай культуры і адначасова гэта з'ява па многіх паказчыках арыгінальная. Сваю адзіную сістэму сенсуалістычнай логікі Д. стварыў, ідучы ўслед за такімі карыфеямі гэтага кірунку думкі, як Дж.Лок, Э.Кандыльяк, шатландскія філосафы (Рыд, Сцюарт і інш.), а таксама за айчыннай традыцыяй (Нарбут, браты Снядэцкія). Затое псіхалагічную логіку з дэталёвымі распрацоўкамі і з улікам дасягненняў пачатку 19 ст. ён зрабіў упершыню. У гэтай , сістэме логікі падрабязна распрацаваны ўзнікненне і эвалюцыя дзіцячых разумовых здольнасцей. Тут, верагодна, праявіліся практыка яго як настаўніка і педагагічная здольнасць, а таксама яго эрудыцыя філасофскапедагагічнага кірунку. Першай прыступкай у пазнанні, а значыць і ў логіцы, Д. лічыў успрыманне, якое паступова пераходзіць у сукупнасць іх, а потым ва ўяўленне. У гэтым працэсе, на яго думку, вырашальная роля належыць «цьвічэнню», бо гэта тое, што фіксуе адносіны рэчаў у нашай свядомасці.

Падобныя ідэі Д. выказваў яшчэ ў першым сваім артыкуле пра Ф.Яронскага, мабыць, пад уплывам твораў як самога рэцэнзуемага, так і філосафа I.Канта, на поглядах якога Д. заўсёды засяроджваў сваю ўвагу, хоць прынцыпова не пагаджаўся з кантаўскай апрыярыстычнаагнастычнай канцэпцыяй. Гэта парадаксальна, але так. Ужо ў ранніх сваіх творах Д. не пагаджаўся з тымі, хто высоўваў і адстойваў ідэю трансцэндэнтнасці рэчаў. Ён наогул скептычна ставіўся да ідэі трансцэндэнтнасці, што супярэчыць прынцыпу тэалогіі. Але, мабыць, тэалогія і канкрэтная ў тым сэнсе, што яе аргументы залежаць ад эпохі і асобы. Д. не хоча пагадзіцца з Кантам у галоўным сцвярджэнні трансцэндэнтальнага ідэалізму — існуюць рэчы, непадуладныя чалавечаму пазнанню — «рэ­чы ў сабе», ці ноўмены. Ён сцвярджае: «Паколькі мы давялі, што ўяўленне аб чыстай прасторы з'яўляецца адмоўным адносна ўяўлення поўнай працягласці, то адсюль вынікае, што памылковым з'яўляецца адзін з асноўных прынцыпаў, на якім Кант пабудаваў абгрунтаванне сваёй трансцэндэнтальнай адчу­вальнасці, сцвярджаючы, што ўяўленне чыстай прасторы з'яўляецца ўяўленнем сапраўды разумовым, свабодным ад усялякіх эмпірычных элементаў і таму ён называв яго ўяўленнем а ргіогі. Д. прааналізаваў супярэчнасці ў канцэпцыі Канта аб ноўменах: калі знешняя рэальнасць паходзіць выключна з чыс­тай формы, якой нічога падобнага не можа адпавядаць у рэчах у сабе, то гэтыя рэчы, або ноўмены, не могуць быць на самай справе знешнімі аднос­на чалавечага розуму. А гэта, як заўважыў Д., нонсенс для тэорыі Кан­та. Кантаўская тэма гучыць у тэкстах Д. як галоўная, а астатнія класікіідэалісты — толькі фон (перадумова, падыход, напр., Платон). Асноўная крытыка Д. скіравана на суб'ектыўны ідэалізм, хоць дастаецца і некаторым прадстаўнікам аб'ектыўнага ідэалізму тыпу Платона. Іншых аб'ектыўных ідэалістаў Д. не ўпамінае. Французскіх матэрыялістаў ён называв, але не хваліць і не ганьбіць. У лекцыйным курсе «Філасофія» яны ўпамінаюцца як бы з павагай. I гэта — даніна філасофскай аб'ектыўнасці, заўсёды характэрная для Д., які імкнуўся да стварэння рацыянальнааб'ектыўнай філасофскай канцэпцыі карціны свету.

Абапіраючыся на класікаў дакладных навук і прыродазнаўства (Бэкан, Капернік, Ньютан, Галілей, Кеплер, Дэкарт і інш.), Д. па сутнасці схіляўся да механістычнай карціны свету, прымаючы за першаэлементы існуючага т. зв. механічныя элементы свету. Такая пазіцыя — адлюстраванне складанасці праблемы, з аднаго боку, і парадаксальнасці аб'яднання розных пачаткаў светапогляду — з другога. Д. прытрымліваўся т. зв. філасофіі здаровага розуму, якая ў цэласнай форме была ў шатландскіх філосафаў (Рыд, Сцюарт і інш.). У адпаведнасці з яе прынцыпамі Д. крытыкуе кантыянства, знаходзячы часам вельмі моцныя аргументы супраць агнастыцызму і апрыярызму, асабліва ў сферы крытыкі трансцэн­дэнтальнай эстэтыкі Канта («Крытыка чыстага розуму»). Яго крытыка транс­цэндэнтальнай дыялектыкі была менш удалай, таму што пераадолець тыя цяжкія праблемы, якія ставіў у ёй Кант, Д. не ўдалося. Але Д. супрацьпастаўляў трансцэндэнтальнаму ідэалізму канцэпцыю здаровага розуму, якая абапіралася на сенсуалізм, эмпірычную псіхалогію, асабліва дзіцячую механічную карціну свету і т. зв. нату­ральную тэалогію. Такая амальгама ідэй вельмі спецыфічная. Яна не можа цалкам процістаяць новай філасофскай плыні, што пачынаецца з Канта, але яе аргументацыя часам трапная і ў асобных кірунках дае рацыянальныя і прымальныя для навукі шляхі. Яго структура псіхалагізаванай логікі найболын падыходзіла для нашай, рэгіянальнай (сумесна з літоўцамі і палякамі) навукі, якая ў канцы 18—пач. 19 ст. стала амаль цалкам натуралізаванай і лічыла за ідэал матэматыку і фізіку. Такая арыентацыя давала ўпэўненасць Д. ў ідэальнай ісціне гэтых навук і дастатковасці іх у абгрунтаванні філасофскага падыходу да вывучэння све­ту. Д. верыў у цывілізацыйную, гуманістычную ролю дакладных навук і тэхнікі; здаецца, сам Бог, на яго думку, да гэтага вядзе планету Зямля. А тое, што некаторыя вучоныя проціпастаўлялі навуку рэлігіі, ён амаль не заўважаў, не чапаў атэістаў у сваіх філасофскіх творах, а толькі ў асобных тэалагічных працах і пропаведзях.

Асноўным аб'ектам крытыкі Д. стаў Кант, асабліва кантыянства — найбольш модны філасофскі кірунак пач. 19 ст. У палеміцы з імі складаецца яго асабістая філасофія. Не прымаючы суб'екта ідэалізму наогул, Д. лічыў, што «Джон Берклі стаў галавой ідэалістаў, даводзіў у творах, якія сам выдаў, што матэрыяльныя сутнасці не могуць мець ніякай сапраўднай рэчаіснасці. У процілегласць Локу выказваўся таксама Юм, які лічыў немагчымым давесці, што нашым уяўленням адпавядае нешта паза розумам» («Аб логіцы, метафізіцы і маральнай філасофіі»). У гэтым квінтэсенцыя філасофіі Д.: давесці рэчаіснасць быцця матэрыяльных прадметаў (паводле Д. — «субстанцый»), рэчаіснасць усяго сусвету, створанага Богам. Яго праца так і называецца «Рэчаіснасць чалавечых ведаў» (1839, апублікавана Фіялкоўскім пасля смерці Д.). Д. прытрымліваўся хрысціянскай філасофіі ў яе аснове, але ў дэталях і ў аргументацыі імкнуўся да карыфеяў натуралізму, матэрыялізму і сенсуалізму. Тэты па­радокс і ўласцівы яго філасофіі, у якой спалучаюцца розныя і нават процілеглыя пачаткі. Сам Д. лічыў зусім натуральным, што «час, прастора, матэрыяльныя субстанцыі» — аб'ектыўнага паходжання і маюць на­туральную рэчаіснасць; ім адпавядаюць першасныя паняцці. «Правілы філасофіі не могуць быць праціўнымі здароваму розуму, а ён вымагае неабходнасці аб'ектыўнага быцця знешніх прадметаў». Існуе закон самога свету і пазнання — тое, што ўспрымае чалавек як аб'ектыўнае, на самай справе такім і з'яўляецца, бо так уладкаваны свет і чалавечае пазнанне, яго розум, а пацвярджэнне гэтаму даецца чалавечай практыкай і навукай. Філасофіі здаровага розуму Д. прытрымліваўся ў роз­ных пытаннях: у метафізіцы, логіцы, маральнай філасофіі, у гісторыкафіласофскіх поглядах. Знойдзеныя яго рукапісы разам з філасофскімі творамі даюць магчымасць рэканструяваць усю філасофскую сістэму Д. Асноўныя яе часткі: гісторыя філасофіі, логіка, метафізіка (ці тэалогія натуральная), маральная філасофія; кожная з гэтых частак падзяляецца на шмат іншых «сваіх раздзелаў». У першым раздзеле ён разглядае і антычную філасофію, і схаластыку, і філасофію новага часу. Адчуваюцца сімпатыі да Ф.Бэкана, Р.Дэкарта, Дж.Лока, Кандыльяка і да карыфеяў прыродазнаўства — Каперніка, Кеплера, Галілея, Ньютана, Лавуазье, інш. У логіцы, якая разгля­дае асноўныя разумовыя здольнасці чалавека і звязаныя з імі суджэнні, гіпотэзы і т.д., Д. шмат у чым за крытэрый (эталон) зноў бярэ прыродазнаўства. У яго нават ёсць т. зв. «нату­ральны сілагізм» — адносіны паняццяў адпавядаюць адносінам рэчаў. У яго логіцы значная ўвага аддаецца індуктыўным метадам і сілагізмам, якія до­бра ілюструюць сувязь індукцыі з прыродазнаўствам. Найбольш цікавы ў гэтых адносінах яго рукапіс «Філасофія» (курс лекцый за 1821—22). Яму належыць распрацоўка прынцыпаў і метадалогіі філасофіі «здаровага розу­му» на Беларусь Філасофія Асветніцтва паўплывала на многія яго філасофскія ідэі, у т.л. і на маральную філасофію, у якой шмат што абапіраецца на эўдэманізм і асветніцкую этыку. Асноўнай мэтай маралі Д. лічыць цягу да шчасця — спружыну паводзін людзей. Таму менавіта пер­шая кампанента маралі — агульная практычная філасофія, што накрэс­лівае шляхі да шчасця i тыя агульныя законы, якімі трэба кіравацца; этыка ў строгім яе разуменні выкладае аснову правоў i маральных абавязкаў чалавека; аскетыка растлумачвае, на чым грунтуецца маральная дабрата i як яе набыць. Гэта вышэйшая аснова маралі павінна задавальняць чатыры правілы: быць самадастатковай i не вынікаць ні з аднаго больш высокага правіла; быць дакладнай ці такой, каб з яе вынікалі ўсе астатнія правілы; быць яснай, г. зн. даваць чалавеку безумоўны крытэрый адрозніваць дзеянні «благачэсныя» ад «неблагачэсных»; быць лёгкай, ^:каб без асаблівых цяжкасцей ёй маглі карыстацца ў канкрэтных выпадках. Гэты прынцып павінен улічваць шчасце як мага болынай колькасці людзей. Але галоўнае ў ім — голас сумлення. Здаецца, тут у Д. сфакусіраваліся розныя этычныя вучэнні — i хрысціянскае, i асветніцкае: «голас сумлення» павінен працаваць ва унісон з ведамі, бо без ix нельга прызнаць учынак маральным. Адзінства сумлення i даволі глыбокіх ведаў — вось умова сапраўды маральнага акта. Маральны імператыў Д. гучыць так: «Так рабі заўсёды, каб не было сорамна апавядаць усяму свету пра сваё дзеянне i пра пабуджальныя матывы, якія цябе да яго накіравалі».

У Д. больш моцна, чым у Канта, падкрэслены сутнасна маральныя патрабаванні да асобы: асабістая адкрытасць свету як вышэйшы прынцып маралі (у Канта гэта тое, што можна ўзвесці ў агульны маральны закон). Такім чынам, у Д. як бы ўвязваецца асабістае сумленне i карысць (вышэй­шая) чалавецтва, многіх асоб ці адной асобы. Тут супадаюць добраахвотнасць (праз поўныя веды) i маральнасць. Таму, на яго думку, маралі трэба вучыць з дзяцінства, растлумачваць сувязі маралі i жыццяў у свеце, i тут вельмі прыдатны асабісты прыклад. Трэба з маленства клапаціцца пра душу, не забруджваць яе. Цікавыя ідэі выказаны Д. у рукапісе «Параўнанне псіхалогіі чалавека i жывёл», дзе ёсць вельмі ўдалыя для таго часу назіранні колькаснаякасных характарыстык псіхалагічнай сферы розных відаў i індывідаў сярод ix. Асобнае месца ў літаратурнай спадчыне Д. займае яго доктарская дысертацыя па тэалогіі «Аб цудах». У яе аснове даследаванне еван­гельскіх сведчанняў пра цуды самога Ісуса Хрыста i тыя, што адбываліся з ім. Прааналізаваўшы розныя тыпы цудаў i таго, што людзі лічаць цудамі, Д. прыходзіць да высновы, што сапраўднае цуда заўсёды ў сваёй аснове мае дабро i напамінае людзям пра існаванне Бога, накіроўваючы ix да до­брых учынкаў. Д. вінаваціў Юма i Канта ў тым, што яны вельмі скептычна ставяцца да рэальнасці цудаў: «Д. Юм памыляўся, — піша Д., — калі гэ­ты ўсеагульны закон прычыннасці зрабіў цалкам эмпірычным...», бо гэта ўсеагульны закон свету i самога мыслення. Не трэба змешваць метафізічны закон прычыннасці i яго эмпірычныя (частковыя) праявы, бо яны не абсалютныя, а верагодныя. Увесь свет так створаны найвышэйшым Розумам, што ёсць законы вечныя, неадменныя, i ў т.л. законы рэальнасці існавання рэчаў i ix прычыннай сувязі. Д. крытыкаваў тых багасловаў, якія сціраюць межы паміж боскім i натуральным, імкнуўся тэарэтычна абгрунтаваць тэалагічную канцэпцыю цуда. Гэтыя намаганні сведчаць не толькі пра супярэчлівасць яго метаду філасофствавання, але i пра тое, што ён цалкам знаходзіўся ў рамках ,заходнехрысціянскай традыцыі, а яго замілаванне натуральнымі навукамі i ix стваральнікамі не выводзіла яго за рамкі гэтай традыцыі i не вырашала тых парадоксаў, якія ўздзейнічалі на Д.філосафа i прычынялі яму пакуты ў жыцці.

Тв.: Antykrytyka. Odpowiedz autora na recenzje jego dziela pt. «Przyrodzone myslenia prawidla» wizerunki i rozsadzenia naukowe, t. IX, 1839. S. 131—149; 196—220.

Літ.: Дорошевич Э.К. Аниол Довгирд — мыслитель эпохи Просвещения. Мн., 1967; Kaczmarek St. Poczatki kantyzmu i reakcja pszeciw kantyzmowi w Polsce. Poznan, 1961; Яго ж. Aniol Dowgird filozof nieznany. Ksiazka i Wiedza. Warszawa, 1965; Hempolinski M. U zrodel filozofii zdrowego rozsadku. Warszawa, 1966. Э.К.Дарашэвіч.

ДОЎНАР Норберт Вікенцьевіч

Прыродазнавец, педагог 19 ст. Паходзіў з Магілёўшчыны. Выкладаў прыродазнаўчую гісторыю ў Магілёўскай гімназіі. Адначасова рабіў батанічныя i прыродазнаўчыя назіранні, праводзіў доследы ў наваколлях Магілёва. Вынікі сваёй навуковай дзейнасці ў 1855—58 друкаваў у бюлетэні Маскоўскага таварыства даследчыкаў прыроды (апісаў 865 відаў кветкавых i споравых раслін). У 1862 выбраны правадзейным членам гэтага таварыст­ва. У 1863 пераведзены ў Пецярбург, дзе займаўся педагагічнай дзейнасцю; з 1867 супрацоўнічаў у «Журнале Ми­нистерства народного просвещения», у якім апублікаваў шэраг артыкулаў па праблемах адукацыі.